Hecelerin uzunluğuna ya da kısalığına bakmayan, onların sayıları ile ilgilenen bir ahenk sistemidir. Hece sistemi, dizelerdeki hece sayılarında eşitlik isteyen bir vezindir; yani hecenin sadece niceliği ile ilgilenir. Eskiler hece veznine vezni-benÂn, hesÂb-ı benÂn derlerdi. Bu adlandırmaların nedeni hece olcusunun parmakla sayılarak icra edilmesidir. Halk daha sonra bu terimleri “parmak hesabı” olarak Turkceleştirecektir.
Hece olcusu Turkceden doğar..
Turkce ve Turk dili, hece olcusunun yaratıcısıdır. Bu bakımdan hece olcusu icin “Milli olcu” diyenler de vardır ki bu doğru bir tanımdır.
Hece olcusu, unlu harflere dayanan bir dil olan Turkceye en uygun olcudur. Nitekim Turk edebiyatı, İslami daireye girmeden ve Doğu edebiyatına oykunmeden once bu olcuyu kullanmaktaydı. Bunu ortaya cıkan en eski orneklerden anlayabiliyoruz.
İlk hece olcusu ne zaman kullanıldı?
Bilinen en eski hece olcusu ornekleri Turfan kazılarında bulunan ve Kaşgarlı Mahmud ’un yadigarı Divanu Lugati ’t Turk adlı eserde ortaya cıkmıştır. Bu ansiklopedik eserde hece olcusu ile yazılan şiir parcalarına rastlanması ve bu şiir parcalarının derleme yontemiyle elde edilmesi bu olcuyu en eski olcumuz yapmaktadır. Oradaki manzum parcaların eserin yazıldığı 11.asırdan daha eski olduğu da muhakkaktır.
Bunun dışında destanlarda gorulen şiir parcalarının da hece olcusu ile yazıldığı bilinmektedir. Bu da demektir ki halk, hece olcusunu bilmekte ve kullanmaktadır.
Aruz olcusune geciş ve hece olcusunun durumu…
Turkler İslamiyet ’i kabul ettikten sonra İslam ile gelen her şeyi kabul ettiler. Bu durum ozellikle edebiyatımızda bir İslamiyet ’in kabulu sonrası edebiyat donemini actı. Bu donemde aruz ve aruzla yazılan nazım şekilleri edebiyatımıza girdi. Hem Doğu hem de Batı Turk devletlerinin aydınlarının aruza ozenerek aruz vezninde şiir yazması hece olcusunu aydınlardan uzaklaştırdı.
11.asırda aruzla yazılan ilk eser olarak kabul edilen Kutadgu Bilig adlı eserde, 11 ’li hece kalıbına benzerliği ile dikkat ceken Şehname kalıbı (Feûlun / Feûlun / Feûlun / Feûl ) kullanılmıştı. Yusuf Hac Hacib ’in bu kalıbı kullanması ve mesnevi nazım şekliyle yazdığı eserine dortlukler yazması Turklerin esas olculerini unutmadığı ve bu olculerine uyan aruz kalıplarını tercih ettiğini gosteriyor. Nitekim daha sonraki zamanlarda Doğu edebiyatına hayranlık ve daha da ilerisi Doğu edebiyatını gecme telaşı aydınları sarmış ve hece olcusu dupeduz unutulmuştur. Bu durum da edebiyatımız Divan edebiyatı ve Halk edebiyatı olarak ikiye ayrılmıştır.
Halk edebiyatı, hece olcusunu kullanırken Divan şairleri hece veznini olcuden dahi saymayarak aşağılamışlardır. Ne yazık ki ilk donemlerde Halk şairleri de Divan şairlerine ozenerek divan, selis, semai gibi aruz kullanılan eserler meydana getirmişlerdir. Hatta Dertli gibi birkac halk şairinin Divan ’ı dahi vardır ( Bu şairlere kalem şuarası denir ). Bu durum cok uzun surmemiş Yunus Emre, Aşık Omer, Karacaoğlan gibi hece olcusunu zirveye taşıyan halk şairleri ortaya cıkmıştır. Buna rağmen divan şairleri halk şiirini hor gormuş velhasıl tezkirelerde ozanların, aşıkların yani halk şairlerin adı dahi anılmamıştır.
18.asırda divan şairlerinin bu bakışı değişmiş, tezkirelerde ozanlar, aşıklar anılmaya başlanmış hatta 18.asrın en parlak şairi Nedim, hece olcusu ile turku yazmıştır.
Hece olcusunun sistemi…
Tanımda da bahsettiğimiz gibi dizelerdeki hece sayısının eşit olmasına hece olcusu denir. Turk nazım şekli dortluklerle oluşturulan nazım şeklidir; bu bakımdan dort dizede de hece sayılarında eşitlik olması gerekir. Bu acıklama gore hece olcusunun iki onemli ozelliği vardır:
Dizelerdeki hece sayısı : Yukarıda bahsettiğimiz durumdur. Dizelerdeki hece sayısının denkliği bize o şiirin olcusunu gosterir ve hece sayısının adı ile anılır: 7 ’li, 11 ’li, 12 ’li, 15 ’li gibi…
Dizelerdeki heceleri heceleme yontemiyle sayabileceğimiz gibi sesli harfleri sayarak da bulabiliriz. Orneklersek : guz-el-ler olarak da hece sayısı 3 cıkar, u – e – e sesli harflerini sayarsak da hece sayısı 3 cıkar.
Hece olcusunde sayılan sesli harflerin uzun ya da kısa olması sayı değerini değiştirmiyor. “a” ile “” ya da “u” ile “û” aynı değerde sayılıyor.
Durgulanma ve Durak : Hece olcusunde dizenin belli bolumlere ayrılmasına durgulanma, bu bolum yerlerine de durak denir. [Prof. Dr. Cem Dilcin; Orneklerle Turk Şiir Bilgisi] Aruzdaki takti karşılığı olarak da hatırlanabilir lakin farkları vardır. En onemli farkları takti ’nin soz ortasından bolunebilmesi ve sozcukte anlam butunluğu aramaması ama durakta sozcuğun ortasından bolunmenin olmaması; bolme icin anlamlı bir soz obeği gerekmesidir. Durak ancak kulakta uyumlu bir izlenim bırakan anlamlı soz obekleri arasında olur [Prof. Dr. Cem Dilcin; Orneklerle Turk Şiir Bilgisi]. Durak yapılması icin uğraşmaz şairler, durak dilimizin doğal akışında meydana gelir zaten.
Bundan başka, vurgulu hecelerden biri durağın sonuna getirilerek de durgulanma yapılabilir.
Halk edebiyatında en sık kullanılan hece olcusu 11 ’li hece olcusudur ama her zaman bu kadar uzun kalıplar kullanılmaz. Az heceli kısa dizelerden oluşan kalıplar, uzun dizeli hece kalıplarından daha az durağa sahiptir. Hatta bu dizeler tek duraklı olurlar genelde. Bu durak da Turkcenin soz dizimi esasına uyarak sonda olur.
Halk edebiyatının tum urunlerinde durak olmak zorunda değildir. Durakların yeri her dizede değişen urunlerde , nazım duraksız sayılır. Bunun yanı sıra durakları her dizede değişen halk şiirleri de nazımdaki tek duzeliği kırarak daha hoş bir tını sağlar bizlere.
Hece olcusu cok karmaşık bir olcu değildir. En zor gorulen duraklardır onun da kuralı basittir : Hece olcusunun kalıplarında en 2 en cok 5 durak olabilir. Duraklardaki hece sayısı ise en fazla 1 en az 10 heceden oluşabilir.
Bu olculere ve durakları verip birkac şiirle ornekleyelim:
İki duraklılar
Ucluler (1+2, 2+1),
Dortluler (1+3, 2+2, 3 + 1),
Beşliler (2+3, 3+2),
Altılılar (3 + 3, 4+2,2+4),
Yedililer (3+4, 4+3, 5+2, 2+5),
Sekizliler (4+4, 3 + 5, 5+3, 6+2, 2 + 6),
Dokuzlular (6+3, 3+6, 5+4, 4+5),
Onlular (5+5, 6+4, 4+6, 7+3, 3+7),
Onbirliler (6+5, 4+7, 5+6),
Onikililer (6+6, 7+5, 5+7),
Onucluler (8+5),
Ondortluler (7+7),
Onbeşliler (8+7, 7 + 8),
Onaltılılar (8 + 8),
Onsekizliler (8+10).
Uc duraklılar:
Onbirliler (4+4+3),
Onikililer (4+4+4),
Onucluler (4+4+5),
Onsekizliler (4+4+10)
Dort duraklılar:
Onbeşliler (4+4+4+3),
Onaltılılar (4+4+4+4).
Beş duraklılar:
Ondokuzlular (4+4+4+4+3),
Yirmililer (4+4+4+4+4).
TURK EDEBİYATINDAKİ HECE KALIPLARI
İkililer : Duraksızdırlar. Genellikle atasozleri, deyimler, tekerleme, bilmeceler ve turku kavuştaklarında ( nakarat) kullanılır.
Ucluler : İkili kalıpla aynı sahada kullanılır. 1+2 / 2+1 duraklıdır.
Dortluler : İkili kalıpla aynı sahada kullanılır. 1+ 3 / 2 + 2/ 3+1 duraklıdır
Beşliler : İkili kalıpla aynı sahada kullanılır. 2+3 / 3+2 duraklıdır. Yunus Emre ilahilerinde rastlanır. Aşağıdaki ilahide duraklar her dizede değişen , 5 ’li hece kalıbıyla yazılan bir ilahi orneği vardır.
Yar yureğim/ yar
Gor neler/ var
Bu halk/ icinde
Bize guler/ var
...
Yûnus /sen bunda
MeydÂn/ isteme
MeydÂn /icinde
MerdÂneler/ var ( Yunus Emre / İlahi )
Altılılar: Dinî tasavvuf edebiyatınca kullanılır. 3+3 / 4+2 / 2+4 duraklı olurlar. Aşağıda Yunus Emre ’den alınan Nefes ’te 3+3 durak kullanılmıştır.
Ahd ile /vefÂlar
Zevk ile / sefÂlar
Bu yolda / cefÂlar
Cekmeğe /kim gelir
…
Âh ile / goz yaşı
Yûnus ’un / haldaşı
Zehr ile / bu aşı
Yimeğe / kim gelir ( Yunus Emre / Nefes )
Yedililer : Turk edebiyatının ilk zamanlarından bu yana oldukca fazla kullanılmıştır. En cok kullanılan nazım şekli maniler olduğu icin mani kalıbı olarak da bilinir. Fazlaca kullanıldığı icin bircok durak bicimi vardır : 3+4 / 4 + 3/ 5 + 2 ve 2 + 5…
Manilerde genelde anlam son iki dizededir. Bu bakımdan duraklar değişkenlik gosterebilir. Biz karışık manilere ornek vereceğiz:
A benim bahtu yÂrim
Gonulde tahtı yÂrim
Yuzunde goz izi var
Sana kim bahtı yÂrim
*
İğnem duştu yerlere
Karıştı gazellere
Tabiyetim kurusun
Sarkarım guzlllere
*
Kız sacların ormezler
Seni bana vermezler
Sen bu gece bana kac
Ay karanlık gormezler
Ayrıca yedili hece kalıbı en eski Turk yadigarlarının bulunduğu Divanu Lugatit Turk adlı eserdeki manzum parcalarda da gorulmektedir :
Opkem kalıp ogradım – Ofkem geldi ( ve ) fırladım.
Arslanlayu kokredim – Aslan gibi kukredim.
Alplar başın togradım – Yiğitlerin başını doğradım.
Emdi meni kim tutar – Şimdi beni kim tutar (Divanu Lugatit Turk c.I s.125)
Yeni Turk edebiyatta da 7 ’li hece olcusu kullanılarak yazılan halk edebiyatı nazım şekli urunleri vardır.
MÂniler
Gozlerin mavi mine,
Vuruldum percemine
Aşkın beni cevirdi
Aslı ’nın Kerem ’ine
*
Cıkar şu elbiseni
Boyle istemem seni
Optuğume kızdınsa
Geriye al bûseni
*
Sağ derken sola duştum
Acık bir kola duştum
Ben Adem ’le Havva ’nın
Duştuğu yola duştum
*
Naz edip beni uzme,
Oyle gozunu suzme,
“Gel opeyim” deyince
Dudaklarını buzme.
*
Yoktur ellerde gozum
Sorma ki : Neden gozum ?
Sînendedir vatanım,
Doğduğun yerde gozum ( Yusuf Ziya Ortac )
Sekizliler : Yedili hece kalıbı kadar fazla kullanılmıştır. Semai, turku, koşma varsağı tur ve şekilleri bu kalıp ile yazılabilir. 4+4 / 3+5 / 5+3/ 6+2/ 2+6 ve 3 + 3+ 2 durakları kullanılır. Divanu Lugatit Turk ’te bu kalıpta pastoral şiir kalıntısına rastlanmıştır.;
Etil suvı aka turur – İdil ırmağının suyu akar durur
Kaya tubi kaka turur – Kaya dibini oyar durur
Balık telim baka turur – Balık fazladır, baka durur
Kolin takı kuşerir. – Golu bile taşırır balıklar (Divanu Lugatit Turk c.I s.73)
Sekizliler genelde 4+4 ve 5+3 hece olcusu ile yazılır ve bu duraklar her dizede aynı olmayabilir.
Bizim sahraların başı
PÂre pÂre duman şimdi
Kavuşması yaman şimdi
…
Benim aşnam şimdi cıkar
Cıkar da yollara bakar
Emrah ’ı odalara yakar
Boyu serv-i revan şimdi ( Erzurumlu Emrah / Semai )
Dokuzlular : Cok fazla kullanılmamıştır. Atasozlerinin ve deyimlerde 6+3 / 3+6 / 5+4 / 4+5 durakları ile rastlanır.
Onlular: Dokuzlular aynı durumdadırlar. 5+5/ 6+4/7+3 ve 3+7 atasozleri ve deyimlerde kullanılmıştır.
Onbirliler : Turk edebiyatının her doneminde en cok tercih edilen ve kullanılan hece kalıbıdır. Koşmalar, destanlar, tekke edebiyatı urunleri ve bunlar dışında hemen hemen tum nazım şekilleri ve turlerinde kullanılmıştır. Bu kalıp Cumhuriyet donemi ve Milli edebiyat donemindeki Turkculuk akımından Mehmet Emin Yurdakul, hecenin 5 şairi (Faruk Nafız Camlıbel, Yusuf Ziya Ortac, Enis Behic Koryurek, Halit Fahri Ozansoy, Orhan Seyfi Orhon ) sayesinde yeniden hatırlanmış ve mukemmel ornekler verilmiştir. Ayrıca bu olcu uzerine yenilikler yapılmaya calışılmış, geliştirilmeye calıştırılmıştır. 6+5 bu hecede en cok kullanılan duraktır:
Bu aşkın esrÂrın şerh edem desem
CevÂba elkÂba lisana sığmaz
Mahbûblar şÃ‚hını medh edem desek
KitÂb hesÂba dehÂna sığmaz
*
Mahbûbun aşkını ayÂn eylesem
Hak sozu derunda pinhÂn eylesem
Bir noktanın ilmin beyÂn eylesem
Deftere fermÂna dîvÂna sığmaz
*
Gonul bÂkî meydan mestÂne olsa
Ayılmaz haşre dek irfÂne olsa
Aşk ile bir kişi dîvÂne olsa
DunyÂya uhrÂya cihana sığmaz
*
SeyrÂnî gozyaşın şarÂb eylesen
Yaka yaka sinem kebÂb eylesen
Derdimin nısfını hesÂb eylesen
Kantara batmana mîzÂna sığmaz ( SeyrÂnî
Kimi şiirlerde kullanılan 11 ’li hece olcusu, ceşitli duraklarla kullanılır.
Vardım ki yurdundan ayak goturmuş
Yavru gitmiş ıssız kalmış otağı
CÂmlar şikest olmuş meyler dokulmuş
SÂkîler meclisten cekmiş ayağı
*
Hangi bağda bulsam ben o maralı
Hangi yerde gorsem ceşm-i gazÂli
Avcılardan kacmış ceylan misÂli
Gecmiş dağdan dağa yoktur durağı
*
LÂleyi sunbulu gulu hÂr almış
Suleyman tahtını sanki mÂr almış
Zevk u şevk ehlini gam efkÂr almış
Gama tebdîl olmuş ulfetin cağı
*
Zihni dehr elinden her zaman ağlar
Vardım ki bağ, ağlar bÂğ-bÂn ağlar
Sumbuller perişan guller kan ağlar
Şeyda bulbul terk edeli bu bağ ( Bayburtlu Zihni)
Onikililer : 6+6 / 7+5 /5+7 be 4+4+4 duraklarından oluşur. Yeni Turk şiirinde de kullanılan bir kalıptır. Atasozleri ve deyimlerin bazılarında da bu kalıba rastlanır.
Ebrûlu semÂya hilkat elmas serper
Durgunca bir deniz sÂhilleri oper,
Soner ufuklarda sevdÂlı bir kamer;
Yıldız gibi ucar ateş bocekleri
Gecenin gozyaşı oper cicekleri
Bir mahmurluk sarar etrÂfı, herkesi
Kesilir hayÂtın uğuldayan sesi,
Ufler ışıkları zulmetin nefesi;
Kapanır semÂnın bî-hûş mÂi gozu
Leylin kucağında uyurken yeryuzu ( İhsan Rafi) Not: bircok sitede bu şiirin turevleri vardır ama bu şairin şiiri direk kaynaktan doğru olarak verilmiştir.
Onucluler: 8+5 / 4+4+5 duraklarıyla icra edilir. Yeni Turk edebiyatında oldukca fazla kullanılmıştır. Ayrıca turkulerde, atasozlerinde ve ceşitli nazım şekillerinde rastlanmıştır.
İstanbul Turkusu
Uskudar ’a gider iken bir mendil buldum
Mendilimin icine lokum doldurdum
Ben kÂtibi arar iken koynumda buldum
*
KÂtip benim ben kÂtibin el ne karışır
KÂtibime setre pantol ne guzel yakışır
*
Uskudar ’a gider iken aldı da bir yağmur
KÂtip uykudan uyanmış gozleri mahmur
KÂtibin setresi yırtık eteği camur
*
KÂtip benim ben kÂtibin el ne karışır
KÂtibime setre pantol ne guzel yakışır ( Anonim)
Ondortluler : 7+7 en cok kullanılan duraklarıdır. Bunun dışındaki durak 7+7 kalıbından pek bir farkı yoktur. Yeni Turk edebiyatında ve halk şirinde de en fazla 7+7 durak tercih edilmiştir. İlahiden turkuye bircok nazım şekli bu kalıpla yazılmıştır.
Halk şiirinden ornek:
Bir kez yuzunu goren omrunce unutmaya
Tesbîhi sen olasın ol ayruk din tutmaya
*
TÂat eden zÂhide nazarın erer ise
Unuda tesbîhini mihrÂba secde etmeye
*
Ağzına şeker alıp gozu sana tuş olan
Unuda şekerini ciğneyuben yutmaya
*
Ben seni sevdiğime bah dilerler ise
İki cihan mulkunu verip bÂha bitmeye
...
Yûnus seni seveli beşÃ‚ret oldu cÂnı
Her dem yeni dirlikte omrunu eskitmeye ( Yunus Emre/ İlahi )
Yeni Turk edebiyatından ornek:
Olumu Hatırlatan Kadın
Kayalıklarda gordum seni,bir sisli gunde,
Fırtınadan sacların cozulmuş bir demetti.
O kayalıklarda ki bir yıl evvel ustunde
Collerden aşık donen bir genc intihar etti...
*
Kimse karşında belki titremez gonlum gibi,
Bense hala korkarım dizinde ağlamaktan.
Teması korku veren tatlı bir olum gibi
Daha cana yakındır gorunuşun uzaktan... ( Kısaltılmıştır / Faruk Nafiz Camlıbel)
Onbeşliler : Bu kalıpta ceşitli şiirlerde, halk edebiyatı nazım tur ve şekillerinde ama en cok turkulerde kullanılmıştır. 4+4+4+3 / 8+7 ( 4+4+4+3) şeklinde durakları vardır.
Ben yitirdim ben ararım yÂr benimdir kime ne
GÂh girerim oz bağıma gul dererim kime ne
*
Sofular secde ederler mescidin mihrÂbına
YÂr eşiği secde-gÂhım yuz surerim kime ne
*
GÂh giderim medreseye ders okurum Hakk icin
GÂh giderim mey-hÂneye dem cekerim kime ne
*
GÂh cıkarım gokyuzune hukm ederim Âleme
GÂh inerim yeryuzune yÂr severim kime ne
*
Kelp rakibler haram dermiş bu aşkın şarÂbına
SÂki doldur ben icerim gunah benim kime ne
*
Ben melÂmet hırkasını kendim giydim eğnime
Ar u nÂmus şişesini taşa caldım kime ne
*
Nesimi'ye sordular ki yÂrin ile hoş musun
Hoş olayım olmayım o yar benim kime ne ( Kul Nesimî / Nefes )
8+7 durak icin bir Taşlama orneği..
Ey gonul il aynasına bakmanın faydası ne
SermÂyeden zararım var satmanın faydası ne
*
Kargaya kokmuş leş gerek hem yiye hem cağıra
Karganın onune sukker dokmenin faydası ne+
*
Cobana kepeng gerek yatıp anda gerine
Cobanı mescide imam etmenin faydası ne
*
Ey Nesîmi soz cevherdir dime her bir Âdeme
Merkebin boynuna cevher takmanın faydÂsı ne
*
Ey Nesîmi sırrını fÂş eyleme sen Âleme+
Arabı hamam koyup yumanın faydası ne ( Kul Nesimi )
Onaltılılar :4+4+4+4/ 8+8 duraklarda kullanılmıştır.
Nidem bu ben bu gonul ile benim ile bile durmaz
Ma ’şûk yuzun gordu meğer oğutleyip oğut almaz
…
Gonlum dahî canım dahî el bir etti şu ikisi,
Yuz bin Yunus ’tan ferÂgat, dost yuzunden gozun ırmaz. (Yunus Emre / İlahi)
Onyedililer : Bu kalıba ornek bulunamamıştır.
Onsekizlilier : Cok az kullanılır. 8+10 / 4+4+10 durakları vardır.
Ondokuzlular : Cok az kullanılmıştır. 4+4+4+4+3 durakları vardır.
Yirmililer : Cok az kullanılır. 4+4+4+4+4 durakları vardır.
Hece olcusu Turkceden doğar..
Turkce ve Turk dili, hece olcusunun yaratıcısıdır. Bu bakımdan hece olcusu icin “Milli olcu” diyenler de vardır ki bu doğru bir tanımdır.
Hece olcusu, unlu harflere dayanan bir dil olan Turkceye en uygun olcudur. Nitekim Turk edebiyatı, İslami daireye girmeden ve Doğu edebiyatına oykunmeden once bu olcuyu kullanmaktaydı. Bunu ortaya cıkan en eski orneklerden anlayabiliyoruz.
İlk hece olcusu ne zaman kullanıldı?
Bilinen en eski hece olcusu ornekleri Turfan kazılarında bulunan ve Kaşgarlı Mahmud ’un yadigarı Divanu Lugati ’t Turk adlı eserde ortaya cıkmıştır. Bu ansiklopedik eserde hece olcusu ile yazılan şiir parcalarına rastlanması ve bu şiir parcalarının derleme yontemiyle elde edilmesi bu olcuyu en eski olcumuz yapmaktadır. Oradaki manzum parcaların eserin yazıldığı 11.asırdan daha eski olduğu da muhakkaktır.
Bunun dışında destanlarda gorulen şiir parcalarının da hece olcusu ile yazıldığı bilinmektedir. Bu da demektir ki halk, hece olcusunu bilmekte ve kullanmaktadır.
Aruz olcusune geciş ve hece olcusunun durumu…
Turkler İslamiyet ’i kabul ettikten sonra İslam ile gelen her şeyi kabul ettiler. Bu durum ozellikle edebiyatımızda bir İslamiyet ’in kabulu sonrası edebiyat donemini actı. Bu donemde aruz ve aruzla yazılan nazım şekilleri edebiyatımıza girdi. Hem Doğu hem de Batı Turk devletlerinin aydınlarının aruza ozenerek aruz vezninde şiir yazması hece olcusunu aydınlardan uzaklaştırdı.
11.asırda aruzla yazılan ilk eser olarak kabul edilen Kutadgu Bilig adlı eserde, 11 ’li hece kalıbına benzerliği ile dikkat ceken Şehname kalıbı (Feûlun / Feûlun / Feûlun / Feûl ) kullanılmıştı. Yusuf Hac Hacib ’in bu kalıbı kullanması ve mesnevi nazım şekliyle yazdığı eserine dortlukler yazması Turklerin esas olculerini unutmadığı ve bu olculerine uyan aruz kalıplarını tercih ettiğini gosteriyor. Nitekim daha sonraki zamanlarda Doğu edebiyatına hayranlık ve daha da ilerisi Doğu edebiyatını gecme telaşı aydınları sarmış ve hece olcusu dupeduz unutulmuştur. Bu durum da edebiyatımız Divan edebiyatı ve Halk edebiyatı olarak ikiye ayrılmıştır.
Halk edebiyatı, hece olcusunu kullanırken Divan şairleri hece veznini olcuden dahi saymayarak aşağılamışlardır. Ne yazık ki ilk donemlerde Halk şairleri de Divan şairlerine ozenerek divan, selis, semai gibi aruz kullanılan eserler meydana getirmişlerdir. Hatta Dertli gibi birkac halk şairinin Divan ’ı dahi vardır ( Bu şairlere kalem şuarası denir ). Bu durum cok uzun surmemiş Yunus Emre, Aşık Omer, Karacaoğlan gibi hece olcusunu zirveye taşıyan halk şairleri ortaya cıkmıştır. Buna rağmen divan şairleri halk şiirini hor gormuş velhasıl tezkirelerde ozanların, aşıkların yani halk şairlerin adı dahi anılmamıştır.
18.asırda divan şairlerinin bu bakışı değişmiş, tezkirelerde ozanlar, aşıklar anılmaya başlanmış hatta 18.asrın en parlak şairi Nedim, hece olcusu ile turku yazmıştır.
Hece olcusunun sistemi…
Tanımda da bahsettiğimiz gibi dizelerdeki hece sayısının eşit olmasına hece olcusu denir. Turk nazım şekli dortluklerle oluşturulan nazım şeklidir; bu bakımdan dort dizede de hece sayılarında eşitlik olması gerekir. Bu acıklama gore hece olcusunun iki onemli ozelliği vardır:
Dizelerdeki hece sayısı : Yukarıda bahsettiğimiz durumdur. Dizelerdeki hece sayısının denkliği bize o şiirin olcusunu gosterir ve hece sayısının adı ile anılır: 7 ’li, 11 ’li, 12 ’li, 15 ’li gibi…
Dizelerdeki heceleri heceleme yontemiyle sayabileceğimiz gibi sesli harfleri sayarak da bulabiliriz. Orneklersek : guz-el-ler olarak da hece sayısı 3 cıkar, u – e – e sesli harflerini sayarsak da hece sayısı 3 cıkar.
Hece olcusunde sayılan sesli harflerin uzun ya da kısa olması sayı değerini değiştirmiyor. “a” ile “” ya da “u” ile “û” aynı değerde sayılıyor.
Durgulanma ve Durak : Hece olcusunde dizenin belli bolumlere ayrılmasına durgulanma, bu bolum yerlerine de durak denir. [Prof. Dr. Cem Dilcin; Orneklerle Turk Şiir Bilgisi] Aruzdaki takti karşılığı olarak da hatırlanabilir lakin farkları vardır. En onemli farkları takti ’nin soz ortasından bolunebilmesi ve sozcukte anlam butunluğu aramaması ama durakta sozcuğun ortasından bolunmenin olmaması; bolme icin anlamlı bir soz obeği gerekmesidir. Durak ancak kulakta uyumlu bir izlenim bırakan anlamlı soz obekleri arasında olur [Prof. Dr. Cem Dilcin; Orneklerle Turk Şiir Bilgisi]. Durak yapılması icin uğraşmaz şairler, durak dilimizin doğal akışında meydana gelir zaten.
Bundan başka, vurgulu hecelerden biri durağın sonuna getirilerek de durgulanma yapılabilir.
Halk edebiyatında en sık kullanılan hece olcusu 11 ’li hece olcusudur ama her zaman bu kadar uzun kalıplar kullanılmaz. Az heceli kısa dizelerden oluşan kalıplar, uzun dizeli hece kalıplarından daha az durağa sahiptir. Hatta bu dizeler tek duraklı olurlar genelde. Bu durak da Turkcenin soz dizimi esasına uyarak sonda olur.
Halk edebiyatının tum urunlerinde durak olmak zorunda değildir. Durakların yeri her dizede değişen urunlerde , nazım duraksız sayılır. Bunun yanı sıra durakları her dizede değişen halk şiirleri de nazımdaki tek duzeliği kırarak daha hoş bir tını sağlar bizlere.
Hece olcusu cok karmaşık bir olcu değildir. En zor gorulen duraklardır onun da kuralı basittir : Hece olcusunun kalıplarında en 2 en cok 5 durak olabilir. Duraklardaki hece sayısı ise en fazla 1 en az 10 heceden oluşabilir.
Bu olculere ve durakları verip birkac şiirle ornekleyelim:
İki duraklılar
Ucluler (1+2, 2+1),
Dortluler (1+3, 2+2, 3 + 1),
Beşliler (2+3, 3+2),
Altılılar (3 + 3, 4+2,2+4),
Yedililer (3+4, 4+3, 5+2, 2+5),
Sekizliler (4+4, 3 + 5, 5+3, 6+2, 2 + 6),
Dokuzlular (6+3, 3+6, 5+4, 4+5),
Onlular (5+5, 6+4, 4+6, 7+3, 3+7),
Onbirliler (6+5, 4+7, 5+6),
Onikililer (6+6, 7+5, 5+7),
Onucluler (8+5),
Ondortluler (7+7),
Onbeşliler (8+7, 7 + 8),
Onaltılılar (8 + 8),
Onsekizliler (8+10).
Uc duraklılar:
Onbirliler (4+4+3),
Onikililer (4+4+4),
Onucluler (4+4+5),
Onsekizliler (4+4+10)
Dort duraklılar:
Onbeşliler (4+4+4+3),
Onaltılılar (4+4+4+4).
Beş duraklılar:
Ondokuzlular (4+4+4+4+3),
Yirmililer (4+4+4+4+4).
TURK EDEBİYATINDAKİ HECE KALIPLARI
İkililer : Duraksızdırlar. Genellikle atasozleri, deyimler, tekerleme, bilmeceler ve turku kavuştaklarında ( nakarat) kullanılır.
Ucluler : İkili kalıpla aynı sahada kullanılır. 1+2 / 2+1 duraklıdır.
Dortluler : İkili kalıpla aynı sahada kullanılır. 1+ 3 / 2 + 2/ 3+1 duraklıdır
Beşliler : İkili kalıpla aynı sahada kullanılır. 2+3 / 3+2 duraklıdır. Yunus Emre ilahilerinde rastlanır. Aşağıdaki ilahide duraklar her dizede değişen , 5 ’li hece kalıbıyla yazılan bir ilahi orneği vardır.
Yar yureğim/ yar
Gor neler/ var
Bu halk/ icinde
Bize guler/ var
...
Yûnus /sen bunda
MeydÂn/ isteme
MeydÂn /icinde
MerdÂneler/ var ( Yunus Emre / İlahi )
Altılılar: Dinî tasavvuf edebiyatınca kullanılır. 3+3 / 4+2 / 2+4 duraklı olurlar. Aşağıda Yunus Emre ’den alınan Nefes ’te 3+3 durak kullanılmıştır.
Ahd ile /vefÂlar
Zevk ile / sefÂlar
Bu yolda / cefÂlar
Cekmeğe /kim gelir
…
Âh ile / goz yaşı
Yûnus ’un / haldaşı
Zehr ile / bu aşı
Yimeğe / kim gelir ( Yunus Emre / Nefes )
Yedililer : Turk edebiyatının ilk zamanlarından bu yana oldukca fazla kullanılmıştır. En cok kullanılan nazım şekli maniler olduğu icin mani kalıbı olarak da bilinir. Fazlaca kullanıldığı icin bircok durak bicimi vardır : 3+4 / 4 + 3/ 5 + 2 ve 2 + 5…
Manilerde genelde anlam son iki dizededir. Bu bakımdan duraklar değişkenlik gosterebilir. Biz karışık manilere ornek vereceğiz:
A benim bahtu yÂrim
Gonulde tahtı yÂrim
Yuzunde goz izi var
Sana kim bahtı yÂrim
*
İğnem duştu yerlere
Karıştı gazellere
Tabiyetim kurusun
Sarkarım guzlllere
*
Kız sacların ormezler
Seni bana vermezler
Sen bu gece bana kac
Ay karanlık gormezler
Ayrıca yedili hece kalıbı en eski Turk yadigarlarının bulunduğu Divanu Lugatit Turk adlı eserdeki manzum parcalarda da gorulmektedir :
Opkem kalıp ogradım – Ofkem geldi ( ve ) fırladım.
Arslanlayu kokredim – Aslan gibi kukredim.
Alplar başın togradım – Yiğitlerin başını doğradım.
Emdi meni kim tutar – Şimdi beni kim tutar (Divanu Lugatit Turk c.I s.125)
Yeni Turk edebiyatta da 7 ’li hece olcusu kullanılarak yazılan halk edebiyatı nazım şekli urunleri vardır.
MÂniler
Gozlerin mavi mine,
Vuruldum percemine
Aşkın beni cevirdi
Aslı ’nın Kerem ’ine
*
Cıkar şu elbiseni
Boyle istemem seni
Optuğume kızdınsa
Geriye al bûseni
*
Sağ derken sola duştum
Acık bir kola duştum
Ben Adem ’le Havva ’nın
Duştuğu yola duştum
*
Naz edip beni uzme,
Oyle gozunu suzme,
“Gel opeyim” deyince
Dudaklarını buzme.
*
Yoktur ellerde gozum
Sorma ki : Neden gozum ?
Sînendedir vatanım,
Doğduğun yerde gozum ( Yusuf Ziya Ortac )
Sekizliler : Yedili hece kalıbı kadar fazla kullanılmıştır. Semai, turku, koşma varsağı tur ve şekilleri bu kalıp ile yazılabilir. 4+4 / 3+5 / 5+3/ 6+2/ 2+6 ve 3 + 3+ 2 durakları kullanılır. Divanu Lugatit Turk ’te bu kalıpta pastoral şiir kalıntısına rastlanmıştır.;
Etil suvı aka turur – İdil ırmağının suyu akar durur
Kaya tubi kaka turur – Kaya dibini oyar durur
Balık telim baka turur – Balık fazladır, baka durur
Kolin takı kuşerir. – Golu bile taşırır balıklar (Divanu Lugatit Turk c.I s.73)
Sekizliler genelde 4+4 ve 5+3 hece olcusu ile yazılır ve bu duraklar her dizede aynı olmayabilir.
Bizim sahraların başı
PÂre pÂre duman şimdi
Kavuşması yaman şimdi
…
Benim aşnam şimdi cıkar
Cıkar da yollara bakar
Emrah ’ı odalara yakar
Boyu serv-i revan şimdi ( Erzurumlu Emrah / Semai )
Dokuzlular : Cok fazla kullanılmamıştır. Atasozlerinin ve deyimlerde 6+3 / 3+6 / 5+4 / 4+5 durakları ile rastlanır.
Onlular: Dokuzlular aynı durumdadırlar. 5+5/ 6+4/7+3 ve 3+7 atasozleri ve deyimlerde kullanılmıştır.
Onbirliler : Turk edebiyatının her doneminde en cok tercih edilen ve kullanılan hece kalıbıdır. Koşmalar, destanlar, tekke edebiyatı urunleri ve bunlar dışında hemen hemen tum nazım şekilleri ve turlerinde kullanılmıştır. Bu kalıp Cumhuriyet donemi ve Milli edebiyat donemindeki Turkculuk akımından Mehmet Emin Yurdakul, hecenin 5 şairi (Faruk Nafız Camlıbel, Yusuf Ziya Ortac, Enis Behic Koryurek, Halit Fahri Ozansoy, Orhan Seyfi Orhon ) sayesinde yeniden hatırlanmış ve mukemmel ornekler verilmiştir. Ayrıca bu olcu uzerine yenilikler yapılmaya calışılmış, geliştirilmeye calıştırılmıştır. 6+5 bu hecede en cok kullanılan duraktır:
Bu aşkın esrÂrın şerh edem desem
CevÂba elkÂba lisana sığmaz
Mahbûblar şÃ‚hını medh edem desek
KitÂb hesÂba dehÂna sığmaz
*
Mahbûbun aşkını ayÂn eylesem
Hak sozu derunda pinhÂn eylesem
Bir noktanın ilmin beyÂn eylesem
Deftere fermÂna dîvÂna sığmaz
*
Gonul bÂkî meydan mestÂne olsa
Ayılmaz haşre dek irfÂne olsa
Aşk ile bir kişi dîvÂne olsa
DunyÂya uhrÂya cihana sığmaz
*
SeyrÂnî gozyaşın şarÂb eylesen
Yaka yaka sinem kebÂb eylesen
Derdimin nısfını hesÂb eylesen
Kantara batmana mîzÂna sığmaz ( SeyrÂnî
Kimi şiirlerde kullanılan 11 ’li hece olcusu, ceşitli duraklarla kullanılır.
Vardım ki yurdundan ayak goturmuş
Yavru gitmiş ıssız kalmış otağı
CÂmlar şikest olmuş meyler dokulmuş
SÂkîler meclisten cekmiş ayağı
*
Hangi bağda bulsam ben o maralı
Hangi yerde gorsem ceşm-i gazÂli
Avcılardan kacmış ceylan misÂli
Gecmiş dağdan dağa yoktur durağı
*
LÂleyi sunbulu gulu hÂr almış
Suleyman tahtını sanki mÂr almış
Zevk u şevk ehlini gam efkÂr almış
Gama tebdîl olmuş ulfetin cağı
*
Zihni dehr elinden her zaman ağlar
Vardım ki bağ, ağlar bÂğ-bÂn ağlar
Sumbuller perişan guller kan ağlar
Şeyda bulbul terk edeli bu bağ ( Bayburtlu Zihni)
Onikililer : 6+6 / 7+5 /5+7 be 4+4+4 duraklarından oluşur. Yeni Turk şiirinde de kullanılan bir kalıptır. Atasozleri ve deyimlerin bazılarında da bu kalıba rastlanır.
Ebrûlu semÂya hilkat elmas serper
Durgunca bir deniz sÂhilleri oper,
Soner ufuklarda sevdÂlı bir kamer;
Yıldız gibi ucar ateş bocekleri
Gecenin gozyaşı oper cicekleri
Bir mahmurluk sarar etrÂfı, herkesi
Kesilir hayÂtın uğuldayan sesi,
Ufler ışıkları zulmetin nefesi;
Kapanır semÂnın bî-hûş mÂi gozu
Leylin kucağında uyurken yeryuzu ( İhsan Rafi) Not: bircok sitede bu şiirin turevleri vardır ama bu şairin şiiri direk kaynaktan doğru olarak verilmiştir.
Onucluler: 8+5 / 4+4+5 duraklarıyla icra edilir. Yeni Turk edebiyatında oldukca fazla kullanılmıştır. Ayrıca turkulerde, atasozlerinde ve ceşitli nazım şekillerinde rastlanmıştır.
İstanbul Turkusu
Uskudar ’a gider iken bir mendil buldum
Mendilimin icine lokum doldurdum
Ben kÂtibi arar iken koynumda buldum
*
KÂtip benim ben kÂtibin el ne karışır
KÂtibime setre pantol ne guzel yakışır
*
Uskudar ’a gider iken aldı da bir yağmur
KÂtip uykudan uyanmış gozleri mahmur
KÂtibin setresi yırtık eteği camur
*
KÂtip benim ben kÂtibin el ne karışır
KÂtibime setre pantol ne guzel yakışır ( Anonim)
Ondortluler : 7+7 en cok kullanılan duraklarıdır. Bunun dışındaki durak 7+7 kalıbından pek bir farkı yoktur. Yeni Turk edebiyatında ve halk şirinde de en fazla 7+7 durak tercih edilmiştir. İlahiden turkuye bircok nazım şekli bu kalıpla yazılmıştır.
Halk şiirinden ornek:
Bir kez yuzunu goren omrunce unutmaya
Tesbîhi sen olasın ol ayruk din tutmaya
*
TÂat eden zÂhide nazarın erer ise
Unuda tesbîhini mihrÂba secde etmeye
*
Ağzına şeker alıp gozu sana tuş olan
Unuda şekerini ciğneyuben yutmaya
*
Ben seni sevdiğime bah dilerler ise
İki cihan mulkunu verip bÂha bitmeye
...
Yûnus seni seveli beşÃ‚ret oldu cÂnı
Her dem yeni dirlikte omrunu eskitmeye ( Yunus Emre/ İlahi )
Yeni Turk edebiyatından ornek:
Olumu Hatırlatan Kadın
Kayalıklarda gordum seni,bir sisli gunde,
Fırtınadan sacların cozulmuş bir demetti.
O kayalıklarda ki bir yıl evvel ustunde
Collerden aşık donen bir genc intihar etti...
*
Kimse karşında belki titremez gonlum gibi,
Bense hala korkarım dizinde ağlamaktan.
Teması korku veren tatlı bir olum gibi
Daha cana yakındır gorunuşun uzaktan... ( Kısaltılmıştır / Faruk Nafiz Camlıbel)
Onbeşliler : Bu kalıpta ceşitli şiirlerde, halk edebiyatı nazım tur ve şekillerinde ama en cok turkulerde kullanılmıştır. 4+4+4+3 / 8+7 ( 4+4+4+3) şeklinde durakları vardır.
Ben yitirdim ben ararım yÂr benimdir kime ne
GÂh girerim oz bağıma gul dererim kime ne
*
Sofular secde ederler mescidin mihrÂbına
YÂr eşiği secde-gÂhım yuz surerim kime ne
*
GÂh giderim medreseye ders okurum Hakk icin
GÂh giderim mey-hÂneye dem cekerim kime ne
*
GÂh cıkarım gokyuzune hukm ederim Âleme
GÂh inerim yeryuzune yÂr severim kime ne
*
Kelp rakibler haram dermiş bu aşkın şarÂbına
SÂki doldur ben icerim gunah benim kime ne
*
Ben melÂmet hırkasını kendim giydim eğnime
Ar u nÂmus şişesini taşa caldım kime ne
*
Nesimi'ye sordular ki yÂrin ile hoş musun
Hoş olayım olmayım o yar benim kime ne ( Kul Nesimî / Nefes )
8+7 durak icin bir Taşlama orneği..
Ey gonul il aynasına bakmanın faydası ne
SermÂyeden zararım var satmanın faydası ne
*
Kargaya kokmuş leş gerek hem yiye hem cağıra
Karganın onune sukker dokmenin faydası ne+
*
Cobana kepeng gerek yatıp anda gerine
Cobanı mescide imam etmenin faydası ne
*
Ey Nesîmi soz cevherdir dime her bir Âdeme
Merkebin boynuna cevher takmanın faydÂsı ne
*
Ey Nesîmi sırrını fÂş eyleme sen Âleme+
Arabı hamam koyup yumanın faydası ne ( Kul Nesimi )
Onaltılılar :4+4+4+4/ 8+8 duraklarda kullanılmıştır.
Nidem bu ben bu gonul ile benim ile bile durmaz
Ma ’şûk yuzun gordu meğer oğutleyip oğut almaz
…
Gonlum dahî canım dahî el bir etti şu ikisi,
Yuz bin Yunus ’tan ferÂgat, dost yuzunden gozun ırmaz. (Yunus Emre / İlahi)
Onyedililer : Bu kalıba ornek bulunamamıştır.
Onsekizlilier : Cok az kullanılır. 8+10 / 4+4+10 durakları vardır.
Ondokuzlular : Cok az kullanılmıştır. 4+4+4+4+3 durakları vardır.
Yirmililer : Cok az kullanılır. 4+4+4+4+4 durakları vardır.