Luletaşı, Eskişehir ’in en onemli simgesidir. Yumuşak ve işlenebilir yapısı sebebiyle sanat eseri bircok figur ve objenin ana maddesidir.
Eskişehir ’le ozdeşleşmiş bir taş olan luletaşı, sade, beyaz ve yumuşak ozellikleri ile sus eşyaları, pipolar, biblolar ve tespihlere değer katan doğal bir taştır. “Eskişehir taşı”, “Beyaz altın”, “Denizkopuğu”, “Patal, “Aktaş” gibi adları vardır. Yerin metrelerce altındaki maden yataklarından cıkarılan ve ozel yontemlerle işlenerek vitrinleri ve rafları susleyen luletaşının bir kostebek tarafından bulunduğu rivayet edilir. Bu nazenin doğal taşın dunyasını ziyaret etmeye ne dersiniz?
[h=4]Luletaşının Tarihcesi [/h]Luletaşının ozelliklerinin ilk olarak 1847 yılında bir Alman mineralog olan Glocker tarafından keşfedildiği biliniyor. Turkiye ’de ilk defa Eskişehirli sanatkÂr Osman Denizkopuğu tarafından 1950 yılında işlenmiştir. Denizkopuğu, yaklaşık 300 cırak yetiştirerek luletaşının Turkiye ve dunyada yayılmasında on ayak olmuştur. Avrupa ’da yayılmaya başladığı yıllarda Yunanca “murekkep balığı” anlamına gelen ‘sepiolit ’ adıyla anılan luletaşı, Almanca ve İngilizcede ‘meerschaum (denizkopuğu) ’ kelimesinin karşılığıdır.
Ceşitli arkeolojik kazılarda bulunan luletaşı objeler, yaklaşık 5000 yıllık gecmişe sahip olan bir doğal taş olduğu kanısını oluşturdu. Turkiye ’de yaklaşık 200 yıldan beri kullanıldığı tahmin ediliyor. Orneğin Eskişehir ’in Alpu ilcesindeki bazı arkeolojik kazılarda 1700 ’lu yıllara ait luletaşı objeler bulunmuştur. İlk bulunduğu ve kullanıldığı donem tam olarak belirlenemese de dilden dile dolaşan bir hikÂye luletaşının bir kostebek sayesinde keşfedildiği yonunde…
Şoyle ki; hikÂye Eskişehir ’e bağlı Karatepe koyu cevresinde yaşanıyor ve rivayetin aktorleri bir genc coban ile bir kostebek. Genc coban bir gun azığını cıkarır ve yemek yemeğe başlar. Bu sırada bir kostebek yer ustune cıkmaya calışır. Kostebek cıktığı delikten beyaz bir taşı yuvarlayarak cıkarmaktadır. Genc coban kostebeğin cıkarmaya calıştığı taşı alarak yontmaya başlar. Bu sırada taştan bir ses cıkar: “Ah insan bana kıymasaydın keşke”… Coban, korkarak taşı atar. Taş, bir anda guzel bir kız olur. Daha sonra da ufalanarak tekrar deliğe yuvarlanır ve kaybolur. Coban deliği eşmeye başlar ve coban da kaybolur. Koyluler genc cobanı yerin 7 kat altındaki bir kuyuda boğulmuş olarak bulur. Elinde de luletaşı parcaları vardır. Bu sebeple luletaşı, “genc cobanın guzel kıza aşkı” olarak tanımlanır.
Bu rivayette bazı ayrıntılar farklı anlatılır. Mesela cobanın bulunduğunda derisinin yuzulduğu ve ellerinin kan icinde olduğu; coban taşı yontmaya başladığında genc kıza donuşup daha sonra feryat ettiği gibi… Rivayetlerde ayrıntılar değişse de ozellikle yore halkı luletaşının bulunmasına sebep olduğu inancı sebebiyle kostebeğe farklı bir gozle bakar ve saygı duyar.
[h=4]Luletaşı Nerelerde Bulunur? [/h]Luletaşı uretimi ve ihracatında Turkiye tekel konumundadır. Dunya rezervinin yaklaşık yuzde 70 ’i Turkiye ’de ve ağırlıklı olarak Eskişehir ’de bulunur. Eskişehir ’in ardından dunyadaki en buyuk luletaşı rezervi Kenya ’dadır. En kaliteli luletaşının Eskişehir ’de bulunduğu da dunyanın kabul ettiği bir gercektir.
Luletaşının anavatanı Eskişehir ’dir. Eskişehir ’in en onemli simgesidir. Yani Eskişehir denince akla ilk olarak luletaşı, ardından “ciborek” gelir. Bu ilde 300 ’un uzerinde luletaşı ocağı bulunmaktadır. Eskişehir ’in batı, kuzeydoğu ve guneydoğu bolgelerinde sık rastlanmaktadır. Luletaşını oluşturan kimyasal bileşimin yatakları yerin yaklaşık 50 ila 300 metre altında bulunur. Bazı oluşumlarda yeraltı sularının altındaki yataklarda bulunur. Eskişehir ’deki luletaşı rezervi yaklaşık 2 milyon 500 bin tondur.
Eskişehir merkeze ve bazı ilcelerine bağlı; Karatepe, Sepetci, Nemli, Margı, Gokceoğlu, Başoren, Turkmentokat, Sarısu, Yenişehir, Karacay, Kepeztepe, Kumpet, Kayı, Karahoyuk ve Soğutcuk koyleri ve cevrelerindeki maden yataklarından cıkarılır. Sivrihisar ilcesi ve cevresinde; Sivrihisar ’a yakın Ankara ’nın Polatlı ilcesine bağlı Oğlakcı, Turktaciri ve Kurtşeyh yorelerinde ve Eskişehir ’in Mihalıccık ilcesinin bazı koylerinde de luletaşı yani sepiyolit ve kimyasal olarak benzerlik taşıyan atapulgit taş (kil minerali) oluşumları tespit edilmiştir. Konya ’nın Yunak ilcesi cevresinde, Bursa, Kutahya ve Canakkale ’deki bazı bolgelerde de luletaşına rastlanır.
Dunyada ise ABD, Yunanistan, İspanya, Yugoslavya, Guney Afrika, Avusturya, Rusya, Fas ve Fransa ’da da luletaşı yatakları bulunmaktadır. Turkiye ’den Almanya, İngiltere, Belcika, Hollanda, İsvec, Norvec, Fransa ve İsvicre gibi Avrupa ulkeleri ve Amerika Birleşik Devletleri ihrac edilmektedir. Avrupa pazarı 1 milyon ton civarındadır.
Batı ’da “Viyana taşı” olarak bilinir. Bunun sebebi; Viyanalı ustaların luletaşından işledikleri pipo başta olmak uzere bircok objeyi sanat eseri olarak ortaya koymalarıdır. Luletaşı ilk olarak Viyana ’daki onlarca pipo ustası tarafından işlenmeye başlanmıştır. 19. yuzyıl başlarında Eskişehir ’den Viyana ’ya gonderilen luletaşı, heykeltıraşların ve usta sanatcıların ellerinden duşurmediği bir taştı. Viyana Kuşatması sırasında Avusturyalılara Yeniceriler tarafından tanıtılmış ve unu batı ulkelerine yayılmıştır.
[h=3]Luletaşının Ozellikleri Nelerdir? [/h]Endustriyel bir hammadde olan luletaşı; magnezyum ve silisyum esaslı ana kaya parcalarının ceşitli derinliklerdeki başkalaşım katmanları icinde hidrotermal etkilerle hidratlaşması sonucu meydana gelir. Doğrudan doğal magnezyum silikat olan manyezit oluşumları ile bağlantılıdır. Manyezitin saflığı luletaşı kalitesiyle bağlantılıdır. Bilimsel olarak tanımı “sepiyolit”dur. Yani sepiyolit maden grubunda yer alır. Bileşimi ‘magnezyum silikat bileşimi ’ olan luletaşının kimyasal formulu; “2MgO, 3SiO2, 2H2O” şeklindedir.
Buyukluklerine gore 7 farklı cinsi vardır. Her cins; damar yapısı, gozenekleri, renk ve ağırlıklarına gore 12 farklı ture ayrılır. Her tur 1 en iyi, 12 en kotu şeklinde sıralanır.
Bazı ozelliklerini şoyle sıralayabiliriz:
İnce tanelidir, kile benzer
Rengi beyaz krem ve beyazın tonlarıdır
Kuru iken suda yuzer, nemlendiğinde kayganlaşır
Gozenekli yapısı doğal nem sağlar
İceriğindeki kristaller duzensizdir
Tozlaşma yapmaz
Kolay işlenebilir
Simyacılar, luletaşının sağlığa faydaları olduğunu da iddia ederler. Bunları da sayacak olursak; troid bezinin duzenli calışmasını sağladığı, kirecleme ve romatizmayı onlediği, cildi temizlediği, hucreleri koruduğu, damar tıkanıklıklarını onlediği ve bağışıklık sistemini duzenlediği gibi faydalarından bahsedilir.
[h=4]Nerelerde Kullanılır? [/h]Luletaşı, ağırlıklı olarak sus eşyalarının yapımında kullanılır. Pipo, sigara ağızlığı, biblo, kolye, parcalı bilezik, tespih, satranc takımı, nargile, mektup acacağı, heykelcikler ve ceşitli sus eşyalarının ana maddesi olan luletaşı, sanayideki bazı sektorlerde de katkı maddesidir. Gozenekli yapısı sebebiyle filtre, yalıtım ve dolgu malzemelerinin yapımında da kullanılmaktadır. Otomobil boyalarında, porselen hamurunda, bocek ilaclarında, pudralarda ve leke cıkarıcılarda da luletaşının ceşitli formlarına rastlıyoruz.
Pipo ve sigara ağızlığının birinci sınıf malzemesidir. Tutunu pipo ile icenler, luletaşı pipoları tercih eder.
[h=4]Luletaşı İfadeleri [/h]Luletaşı, ozel atolyeler ve aletlerle işlenir. İşinin ehli sanatkÂr ustalar, bu pamuksu taşı sanat eserine donuşturur. Nemini kaybeden luletaşı, işlenmeden once sulandırılır ve tekrar nemini alması sağlanır.
Luletaşının işlenmesinden kalitesine kadar ustaların dunyasında bircok ifade ile anılır.
Luletaşı boyutları ve kaliteleri ustaların literaturunde; dokme, cılız, danel, pamuklu, birim birlik, sıramalı, sırmalı, omuzlama ve budama ifadeleri ile tanımlanır.
Luletaşının işlenmesi icin kullanılan başlıca aletler şunlardır; tarha, kaba bıcak, iş bıcağı, sıyırgı, goz kalemi, iskarpela, kılavuz, matkap, eğe…
İşlenmesinde şu ifadeler kullanılır; kaba alımı, saykal, cırpma, arış, peydah, tandırlama, ıslak aba, yağlı aba, ovma, parlatma, tasnif, kutulama…
[h=4]Luletaşı İşletmeciliği [/h]Luletaşı, Eskişehir ve Turkiye ekonomisine onemli katkılar sağlıyor. Cıkarıldığı bolgelerdeki yore halkı, işciler, sanatkÂrlar, işletmeciler ve esnaflar icin yadsınamaz bir gelir kaynağı aynı zamanda. Odunpazarı ’nda 2008 yılında Luletaşı Muzesi acıldı. Kurşunlu Camii ve Kulliyesi icinde bulunan muzede luletaşının ham halinden uretilen eserlere kadar bircok obje sergileniyor. Eskişehir ’in tarihi dokusu ile tanınan ilcesi Odunpazarı ’nda bircok luletaşı işletmecisi bulunuyor.
Turkiye ’deki bircok el sanatı gibi luletaşı sanatı da maalesef gunumuz şartlarından olumsuz etkileniyor. Luletaşı ustaları sanatlarını yeni nesle aktaramamaktan şikÂyetci. Bu alanda gonullu cırak bulmakta zorlanan ustalar, bir kultur mirası olan luletaşının yaşatılması icin devletten yardım bekliyor. Cırak bulamayan sektorde doğal olarak usta da yetişmiyor.
Ote yandan, koyden kente gocun artması sebebiyle luletaşı ocaklarında calışan işci bulunamaması ve hammadde sağlama sıkıntısı onemli bir sorun olarak yetkilileri duşunduruyor. Hammadde ve cırak sorunları da eklenince luletaşı esnafının sayısı da giderek azalıyor.
Luletaşı sanatının yol olmaması icin bazı milletvekilleri tarafından Turkiye Buyuk Meclisi ’ne araştırma onergesi verilmiş ancak henuz bir sonuc alınamamıştır.
Eskişehir ’le ozdeşleşmiş bir taş olan luletaşı, sade, beyaz ve yumuşak ozellikleri ile sus eşyaları, pipolar, biblolar ve tespihlere değer katan doğal bir taştır. “Eskişehir taşı”, “Beyaz altın”, “Denizkopuğu”, “Patal, “Aktaş” gibi adları vardır. Yerin metrelerce altındaki maden yataklarından cıkarılan ve ozel yontemlerle işlenerek vitrinleri ve rafları susleyen luletaşının bir kostebek tarafından bulunduğu rivayet edilir. Bu nazenin doğal taşın dunyasını ziyaret etmeye ne dersiniz? [h=4]Luletaşının Tarihcesi [/h]Luletaşının ozelliklerinin ilk olarak 1847 yılında bir Alman mineralog olan Glocker tarafından keşfedildiği biliniyor. Turkiye ’de ilk defa Eskişehirli sanatkÂr Osman Denizkopuğu tarafından 1950 yılında işlenmiştir. Denizkopuğu, yaklaşık 300 cırak yetiştirerek luletaşının Turkiye ve dunyada yayılmasında on ayak olmuştur. Avrupa ’da yayılmaya başladığı yıllarda Yunanca “murekkep balığı” anlamına gelen ‘sepiolit ’ adıyla anılan luletaşı, Almanca ve İngilizcede ‘meerschaum (denizkopuğu) ’ kelimesinin karşılığıdır.
Ceşitli arkeolojik kazılarda bulunan luletaşı objeler, yaklaşık 5000 yıllık gecmişe sahip olan bir doğal taş olduğu kanısını oluşturdu. Turkiye ’de yaklaşık 200 yıldan beri kullanıldığı tahmin ediliyor. Orneğin Eskişehir ’in Alpu ilcesindeki bazı arkeolojik kazılarda 1700 ’lu yıllara ait luletaşı objeler bulunmuştur. İlk bulunduğu ve kullanıldığı donem tam olarak belirlenemese de dilden dile dolaşan bir hikÂye luletaşının bir kostebek sayesinde keşfedildiği yonunde…
Şoyle ki; hikÂye Eskişehir ’e bağlı Karatepe koyu cevresinde yaşanıyor ve rivayetin aktorleri bir genc coban ile bir kostebek. Genc coban bir gun azığını cıkarır ve yemek yemeğe başlar. Bu sırada bir kostebek yer ustune cıkmaya calışır. Kostebek cıktığı delikten beyaz bir taşı yuvarlayarak cıkarmaktadır. Genc coban kostebeğin cıkarmaya calıştığı taşı alarak yontmaya başlar. Bu sırada taştan bir ses cıkar: “Ah insan bana kıymasaydın keşke”… Coban, korkarak taşı atar. Taş, bir anda guzel bir kız olur. Daha sonra da ufalanarak tekrar deliğe yuvarlanır ve kaybolur. Coban deliği eşmeye başlar ve coban da kaybolur. Koyluler genc cobanı yerin 7 kat altındaki bir kuyuda boğulmuş olarak bulur. Elinde de luletaşı parcaları vardır. Bu sebeple luletaşı, “genc cobanın guzel kıza aşkı” olarak tanımlanır.
Bu rivayette bazı ayrıntılar farklı anlatılır. Mesela cobanın bulunduğunda derisinin yuzulduğu ve ellerinin kan icinde olduğu; coban taşı yontmaya başladığında genc kıza donuşup daha sonra feryat ettiği gibi… Rivayetlerde ayrıntılar değişse de ozellikle yore halkı luletaşının bulunmasına sebep olduğu inancı sebebiyle kostebeğe farklı bir gozle bakar ve saygı duyar.
[h=4]Luletaşı Nerelerde Bulunur? [/h]Luletaşı uretimi ve ihracatında Turkiye tekel konumundadır. Dunya rezervinin yaklaşık yuzde 70 ’i Turkiye ’de ve ağırlıklı olarak Eskişehir ’de bulunur. Eskişehir ’in ardından dunyadaki en buyuk luletaşı rezervi Kenya ’dadır. En kaliteli luletaşının Eskişehir ’de bulunduğu da dunyanın kabul ettiği bir gercektir.
Luletaşının anavatanı Eskişehir ’dir. Eskişehir ’in en onemli simgesidir. Yani Eskişehir denince akla ilk olarak luletaşı, ardından “ciborek” gelir. Bu ilde 300 ’un uzerinde luletaşı ocağı bulunmaktadır. Eskişehir ’in batı, kuzeydoğu ve guneydoğu bolgelerinde sık rastlanmaktadır. Luletaşını oluşturan kimyasal bileşimin yatakları yerin yaklaşık 50 ila 300 metre altında bulunur. Bazı oluşumlarda yeraltı sularının altındaki yataklarda bulunur. Eskişehir ’deki luletaşı rezervi yaklaşık 2 milyon 500 bin tondur.
Eskişehir merkeze ve bazı ilcelerine bağlı; Karatepe, Sepetci, Nemli, Margı, Gokceoğlu, Başoren, Turkmentokat, Sarısu, Yenişehir, Karacay, Kepeztepe, Kumpet, Kayı, Karahoyuk ve Soğutcuk koyleri ve cevrelerindeki maden yataklarından cıkarılır. Sivrihisar ilcesi ve cevresinde; Sivrihisar ’a yakın Ankara ’nın Polatlı ilcesine bağlı Oğlakcı, Turktaciri ve Kurtşeyh yorelerinde ve Eskişehir ’in Mihalıccık ilcesinin bazı koylerinde de luletaşı yani sepiyolit ve kimyasal olarak benzerlik taşıyan atapulgit taş (kil minerali) oluşumları tespit edilmiştir. Konya ’nın Yunak ilcesi cevresinde, Bursa, Kutahya ve Canakkale ’deki bazı bolgelerde de luletaşına rastlanır.
Dunyada ise ABD, Yunanistan, İspanya, Yugoslavya, Guney Afrika, Avusturya, Rusya, Fas ve Fransa ’da da luletaşı yatakları bulunmaktadır. Turkiye ’den Almanya, İngiltere, Belcika, Hollanda, İsvec, Norvec, Fransa ve İsvicre gibi Avrupa ulkeleri ve Amerika Birleşik Devletleri ihrac edilmektedir. Avrupa pazarı 1 milyon ton civarındadır.
Batı ’da “Viyana taşı” olarak bilinir. Bunun sebebi; Viyanalı ustaların luletaşından işledikleri pipo başta olmak uzere bircok objeyi sanat eseri olarak ortaya koymalarıdır. Luletaşı ilk olarak Viyana ’daki onlarca pipo ustası tarafından işlenmeye başlanmıştır. 19. yuzyıl başlarında Eskişehir ’den Viyana ’ya gonderilen luletaşı, heykeltıraşların ve usta sanatcıların ellerinden duşurmediği bir taştı. Viyana Kuşatması sırasında Avusturyalılara Yeniceriler tarafından tanıtılmış ve unu batı ulkelerine yayılmıştır.
[h=3]Luletaşının Ozellikleri Nelerdir? [/h]Endustriyel bir hammadde olan luletaşı; magnezyum ve silisyum esaslı ana kaya parcalarının ceşitli derinliklerdeki başkalaşım katmanları icinde hidrotermal etkilerle hidratlaşması sonucu meydana gelir. Doğrudan doğal magnezyum silikat olan manyezit oluşumları ile bağlantılıdır. Manyezitin saflığı luletaşı kalitesiyle bağlantılıdır. Bilimsel olarak tanımı “sepiyolit”dur. Yani sepiyolit maden grubunda yer alır. Bileşimi ‘magnezyum silikat bileşimi ’ olan luletaşının kimyasal formulu; “2MgO, 3SiO2, 2H2O” şeklindedir.
Buyukluklerine gore 7 farklı cinsi vardır. Her cins; damar yapısı, gozenekleri, renk ve ağırlıklarına gore 12 farklı ture ayrılır. Her tur 1 en iyi, 12 en kotu şeklinde sıralanır.
Bazı ozelliklerini şoyle sıralayabiliriz:
İnce tanelidir, kile benzer
Rengi beyaz krem ve beyazın tonlarıdır
Kuru iken suda yuzer, nemlendiğinde kayganlaşır
Gozenekli yapısı doğal nem sağlar
İceriğindeki kristaller duzensizdir
Tozlaşma yapmaz
Kolay işlenebilir
Simyacılar, luletaşının sağlığa faydaları olduğunu da iddia ederler. Bunları da sayacak olursak; troid bezinin duzenli calışmasını sağladığı, kirecleme ve romatizmayı onlediği, cildi temizlediği, hucreleri koruduğu, damar tıkanıklıklarını onlediği ve bağışıklık sistemini duzenlediği gibi faydalarından bahsedilir.
[h=4]Nerelerde Kullanılır? [/h]Luletaşı, ağırlıklı olarak sus eşyalarının yapımında kullanılır. Pipo, sigara ağızlığı, biblo, kolye, parcalı bilezik, tespih, satranc takımı, nargile, mektup acacağı, heykelcikler ve ceşitli sus eşyalarının ana maddesi olan luletaşı, sanayideki bazı sektorlerde de katkı maddesidir. Gozenekli yapısı sebebiyle filtre, yalıtım ve dolgu malzemelerinin yapımında da kullanılmaktadır. Otomobil boyalarında, porselen hamurunda, bocek ilaclarında, pudralarda ve leke cıkarıcılarda da luletaşının ceşitli formlarına rastlıyoruz.
Pipo ve sigara ağızlığının birinci sınıf malzemesidir. Tutunu pipo ile icenler, luletaşı pipoları tercih eder.
[h=4]Luletaşı İfadeleri [/h]Luletaşı, ozel atolyeler ve aletlerle işlenir. İşinin ehli sanatkÂr ustalar, bu pamuksu taşı sanat eserine donuşturur. Nemini kaybeden luletaşı, işlenmeden once sulandırılır ve tekrar nemini alması sağlanır.
Luletaşının işlenmesinden kalitesine kadar ustaların dunyasında bircok ifade ile anılır.
Luletaşı boyutları ve kaliteleri ustaların literaturunde; dokme, cılız, danel, pamuklu, birim birlik, sıramalı, sırmalı, omuzlama ve budama ifadeleri ile tanımlanır.
Luletaşının işlenmesi icin kullanılan başlıca aletler şunlardır; tarha, kaba bıcak, iş bıcağı, sıyırgı, goz kalemi, iskarpela, kılavuz, matkap, eğe…
İşlenmesinde şu ifadeler kullanılır; kaba alımı, saykal, cırpma, arış, peydah, tandırlama, ıslak aba, yağlı aba, ovma, parlatma, tasnif, kutulama…
[h=4]Luletaşı İşletmeciliği [/h]Luletaşı, Eskişehir ve Turkiye ekonomisine onemli katkılar sağlıyor. Cıkarıldığı bolgelerdeki yore halkı, işciler, sanatkÂrlar, işletmeciler ve esnaflar icin yadsınamaz bir gelir kaynağı aynı zamanda. Odunpazarı ’nda 2008 yılında Luletaşı Muzesi acıldı. Kurşunlu Camii ve Kulliyesi icinde bulunan muzede luletaşının ham halinden uretilen eserlere kadar bircok obje sergileniyor. Eskişehir ’in tarihi dokusu ile tanınan ilcesi Odunpazarı ’nda bircok luletaşı işletmecisi bulunuyor.
Turkiye ’deki bircok el sanatı gibi luletaşı sanatı da maalesef gunumuz şartlarından olumsuz etkileniyor. Luletaşı ustaları sanatlarını yeni nesle aktaramamaktan şikÂyetci. Bu alanda gonullu cırak bulmakta zorlanan ustalar, bir kultur mirası olan luletaşının yaşatılması icin devletten yardım bekliyor. Cırak bulamayan sektorde doğal olarak usta da yetişmiyor.
Ote yandan, koyden kente gocun artması sebebiyle luletaşı ocaklarında calışan işci bulunamaması ve hammadde sağlama sıkıntısı onemli bir sorun olarak yetkilileri duşunduruyor. Hammadde ve cırak sorunları da eklenince luletaşı esnafının sayısı da giderek azalıyor.
Luletaşı sanatının yol olmaması icin bazı milletvekilleri tarafından Turkiye Buyuk Meclisi ’ne araştırma onergesi verilmiş ancak henuz bir sonuc alınamamıştır.