Deniz ve okyanuslarda, ceşitli doğa olayları sonucu aşırı enerji yuzunden oluşan uzun periyotlu dalgalardır. Denizaltındaki depremlerin tsunamiye sebep olduğu fikrini ilk kez Yunan tarihci Thukydides, Peloponnesos Savaşları kitabında ortaya atmıştır. Japoncada liman dalgası anlamına gelir. Bu kelime ilk defa 15 Haziran 1896 ’da Japonya'da yaşanan ve 21 bin kişinin olumuyle sonuclanan Buyuk Meiji Tsunamisi ’nden sonra, Japonların dunyaya yaptığı yardım cağrısında yer almış ve dunya dillerine yerleşmiştir. Tsunami sismik deniz dalgaları şeklinde de ifade edilir.
En Cok Nerede Gorulur?
Tsunamilerin yuzde 80'i Pasifik Okyanusu'nda gercekleşir. Diğer okyanus ve denizlerde ise tsunami seyrek gorulur.
[h=4]Tsunami Neden Oluşur? [/h]Okyanus veya denizlerin tabanında meydana gelen cok şiddetli depremler, yanardağ patlamaları, nukleer patlamalar, dev kasırgalar, heyelanlar veya meteor duşmesi sonucu deniz zeminin cokmesi veya kayması ile tsunami oluşabilir. Deniz dibinde buyuk harekete neden olan bu olay, aynı zamanda buyuk miktardaki suyun yer değiştirmesine de yol acar. Coğu tsunami, kıyıya yakın ya da uzak depremler nedeni ile oluşur. Dalga gruplarının asıl sebebi, enerji boşalımları ve deprem sonucu oluşan kabuksal deformasyonlardır.
Fırtına sebebiyle oluşan tsunami meteotsunami olarak bilinir. Tsunamiye neden olan depreme ise tsunamijenik deprem denir. Bir depremin tsunamiye yol acması, ne kadar şiddetli olduğu ve ne kadar derinde gercekleştiğine bağlıdır. Ancak denizdeki her deprem tsunami oluşturmayabilir.
[h=3]Tsunami Nasıl Oluşur? [/h] Tsunamiler oluşum, yayılma ve sel-tufan evresi olmak uzere uc evreden gecer. Okyanus tabanındaki yer kabuğunun kırılmasıyla oluşan deprem yuzunden okyanus ya da deniz suyunun dengesi bozularak su kutlesi karışır. Buna oluşum evresi denir. Oluşan dalgaların acık denizlerden kıyılara doğru yayıldığı kısım yayılma evresidir. Sel-tufan evresinde ise kıyıdaki yerleşim alanları, yollar, kopruler su altında kalır.
Deniz ya da okyanus tabanında buyuk bir hareket gercekleştiğinde, tonlarca su cok buyuk bir enerjiye sahip olur. Bu enerji de ancak suyun sığ yerlere doğru cok hızlı gitmesiyle boşalabilir. Aslında tsunami dalga treni denilen bir olayla başlar. Buna gore tek bir dev dalga hareket eder ve bu dalgayı peş peşe birkac devasa dalga daha izler.
Tsunami acık denizlerde hızlı başlar ama dalga boyları cok yuksek olmayabilir; sığ sularda ise bu dalgaların hızı azdır ama yuksekliği daha da artar. Dalgalar durgun sulara ve kıyıya uzandıkca yavaşlasa da devasa boyutlara ulaşabilir. Bu yuzden de dev dalgalar bir yere vurduğunda tahrip gucu yuksektir. Carpma anından sonra dalgalar geri cekilir ve daha da şiddetli olarak yeniden etkisini gosterir. Tsunami dalgalarının ilki ve sonuncusu zararsızken bu geliş gidişler ile dalgaların gucu binlerce ton ağırlığa ulaşabilir. Bundan oturu de tsunamiye maruz kalan her şey buyuk zarar gorur.
Tsunaminin diğer gelgit ya da dalgalardan farkı, su zerreciklerinin suruklenmesi sonucu hareket kazanmasıdır. Kapalı havzalarda, korfezlerde, gollerde, ruzgÂr ya da depremlerde oluşan kucuk periyotlu dalgalar, tsunamiden farklıdır ve salınım diye adlandırılır. Tsunami hemen ve 4-5 dalgadan oluşur ve kısa surede etkisini kaybeder. Salınım ise daha gec, daha fazla dalgadan oluşur ve daha sonra uzun sure etkilidir.
Rakamlarla Tsunami
Bir tsunami dalgası 50-60 metrelik bir yuksekliğe cıkabilir. Bu da ortalama 13 katlı bir apartmanın boyuna denktir. Normalde okyanus dalgalarının hızı saatte 90 kilometre civarındayken tsunami sırasında dalgaların hızı 1000 kilometreyi bulabilir. Bu rakam ise yaklaşık bir yolcu ucağının hızına eşittir.
[h=4]Dalga Yuksekliği Nasıl Olculur? [/h]Tsunami genellikle buyuk oranda can ve mal kaybına neden olur. Devasa dalgalar, onune cıkan her şeyi kolayca yutar. Tsunaminin yuksekliği hasar goren bolgede yapılan incelemelerle ortaya cıkar. Yapılarda ve ağaclardaki su izleri, deniz kabukları ve yosunların taşındığı yerler, zarar goren ağacların yukseklikleri gibi işaretler dalgaların verdiği zararı ortaya koyar.
[h=4]Tsunami Sırasında Ne Yapmak Lazım? [/h]Genelde yıkıcı dalgalardan evvel okyanus veya denizden gelen gok gurultusu veya ucak sesini andıran bir uğultu duyulabilir. Ayrıca tsunami ihtimali olan bolgelerde deprem olunca, kıyıda gozlenen su cekilmeleri tsunaminin habercisi kabul edilir. Kıyıdaki su, tsunami başlangıcından once belirgin şekilde cekilebilir. Oyle ki deniz tabanı gorulebilir, balıklar cırpınmaya başlayabilir. Tsunaminin uzun dalga boyu nedeni ile kıyıya ulaşması ve cekilmesi bazen bir saati bulabilir. Orneğin 2004'te Hint Okyanusu'nda yaşanan tsunamide bu bilgilerden yola cıkan 10 yaşındaki İngiliz cocuk Tilly Smith, suların geri cekilmesinin tsunami gostergesi olabileceğini bildiği icin yuze yakın kişinin hayatını kurtarmıştır. Smith, daha sonra BM'de bu konuyla ilgili bir konuşma yapmış ve bir gezegene onun adı verilmiştir.
Tsunami sırasında elbette yapılacak ilk şey kıyıdan hemen uzaklaşmaktır. Kıyıda tsunamiyi izlemek yerine bir an once daha yuksek bolgelere cıkmak lazımdır. Tsunami, durup izlenebilecek bir doğa olayı değildir. Kıyıya vuran dalgalar tsunamiyi seyretmeye calışanları kolayca surukleyecektir. Tsunami dalgası icinde bir canlının hareket etmesi zordur. Canlı-cansız icerdiği her şey, surucu kuvvetin enerjisi bitene kadar tsunami dalgası ile birlikte hareket eder. Bu yuzden tsunami sırasında bulunduğunuz yeri hızla terk etmelisiniz. Teknede, denizde bulunanlar ise kıyıdan uzaklaşıp, acık denizlere giderek dalganın etkisinden kurtulabilir.
[h=2]Tarihteki Onemli Tsunamiler Nelerdir? [/h]Tarihte kaydedilen en eski tsunami M.O. 1630 ’da Yunanistan ’da Santorini Adası ’nda yanardağ patlaması ile oluşmuştur. Girit ’i yıkan dalgaların Minos uygarlığının sonunu da hazırladığı duşunulur.
21 Temmuz 365 ’te İskenderiye ’de 50 binden fazla kişinin depremin yol actığı tsunamide olduğu bilinir.
1607 yılında Bristol Tsunamisi ’nde İngiltere ’de 2 bin kişi hayatını kaybetmiştir.
1609 ’da Rodos Tsunamisi sebebiyle yaklaşık 10 bin kişi olmuştur.
7 Temmuz 1692 ’de Jamaika ’da depremin yol actığı tsunamide binlerce kişi olmuştur.
1700 ’de Cascadia Tsunamisi ’nde Amerika kıtasının Kuzeybatı Pasifik acıklarında buyuk bir deprem meydana gelmiş ve bu deprem dev dalgalara neden olmuştur. Depremin yol actığı tsunamide yaklaşık 30 bin kişi olurken Japonya ’da bu felaketin sebep olduğu hasarı anlatan 300 yıllık kayıtlar bulunmuştur.
1755 yılında Lizbon Tsunamisi ile 15 metreyi bulan dalgalar yuzunden Portekiz ’in ucte birinden fazlası, yaklaşık 100 bin kişi hayatını kaybetmiştir. Voltaire ’in Candide (İyimserlik) isimli yapıtında bahsettiği bu olayda, acık denizdeki deprem ve ardından gelen dalgalar buyuk zarara yol acmıştır. Barbados'ta bile hissedilen olay, Atlas Okyanusu'nun bir ucundan diğerine hasar verdiği bilinen tek tsunamidir.
8 Ağustos 1868 ’de Şili ’de 15 metreyi bulan dalgalar yuzunden binlerce kişi olmuştur.
1883 ’te Krakatoa Volkanı Patlaması ’nda patlamaların sesi 3000 mil uzaktaki Rodriquez Adası ’nda, Sri Lanka ’da, Bangkok ’ta, Avustralya ’nın batı kıyılarından bile duyulmuştur. Patlama sonucu meydana gelen tsunamide 36 bin kişi olmuştur.
1896 ’da Sanriku Tsunamisi ’nde 30 metrelik dev dalgalar yuzunden Japonya ’nın kuzeydoğusunda 280 kilometrelik sahil şeridi yıkılmış ve 20 binden fazla insan olmuştur.
28 Aralık 1908 ’de İtalya ’daki depremde Sicilya ’da yaklaşık 120 bin kişi olmuştur.
1 Eylul 1923 ’te Japonya ’da 11 metrelik dalgalar Sagami Korfezi, Kanto Ovası, Atami ve Nebuvaka ’yı tahrip etmiş, bu olayın neticesinde yaklaşık 150 bin kişi hayatını kaybetmiştir.
3 Mart 1933 ’te Japonya ’da meydana gelen tsunamide, Sanriku ’da 2990 kişi olmuştur.
1 Nisan 1946 ’da Alaska ’da 35 metreye ulaşan dalgalar Hilo, Havai ve Aleut adalarını yıkmış, 165 kişinin olumune sebep olmuştur. Tsunami Alaska kıyılarından başlayıp beş saatte Havai ’ye varmıştır.
1960 ’ta 9,5 şiddetindeki deprem ile kayıtlara gecen Şili'de, yuzyılın en buyuk dalgaları yaklaşık 2300 kişinin olumune yol acmıştır. Dalgalar, saatte 750 kilometre hızla yaklaşık 17 bin kilometre yol kat etmiş ve Japonya kıyılarına ulaşmıştır.
1963 ’te İtalya ’da Vajont Barajı ’nda, meydana gelen heyelan yuzunden oluşan tsunami yuzunden 2 bin kişi olmuştur.
28 Mart 1964 ’te Alaska ’daki tsunamide, 30 metreye ulaşan dalgalar 130 kişinin hayatını kaybetmesine sebep olmuştur.
17 Ağustos 1976 ’da Filipinler ’de Mindanao Adası ’nda 8 bin kişi tsunamide olmuştur.
18 Temmuz 1979 ’da yanardağ patlaması yuzunden oluşan tsunamide Endonezya ’nın Lomblem Adası ’nda 539 kişi olmuştur.
16 Ekim 1979 ’da denizin dibindeki toprak kaymaları yuzunden Fransa ’da Nice ’te oluşan tsunamide 23 kişi yaşamını yitirmiştir.
1 Eylul 1992 ’de Nikaragua ’da depremin yol actığı tsunamide, 11 metrelik dev dalgalar 170 kişiyi oldurmuştur.
12 Aralık 1992 ’de Flores Adası ’nda 1690, Babi Adası ’nda 263 kişi tsunami yuzunden olmuştur.
12 Temmuz 1993 ’te Japonya ’da Okuşiri Adası ’nda deniz dibindeki deprem yuzunden oluşan tsunami ile 200 kişi hayatını kaybetmiştir.
3 Haziran 1994 ’te Endonezya ’da Batı Cava ’da 60 metreyi bulan dalgalar 223 kişinin olumune neden olmuştur.
11 Kasım 1994 ’te Mindoro Adası ’nda tsunami yuzunden 70 kişi olmuştur.
21 Şubat 1996 ’da Peru ’nun kuzey sahilinde deprem yuzunden meydana gelen tsunami ile 12 kişi hayatını kaybetmiştir.
17 Temmuz 1998 ’de Papua Yeni Gine ’deki depremde denizin altındaki zemin kaymasıyla meydana gelen tsunami nedeniyle 3 bin kişi olmuştur.
26 Aralık 2004 ’te Endonezya ’nın Sumatra Adasın ’daki 9,2 buyukluğundeki deprem ile oluşan tsunami, Guney Asya ’da 200 binden fazla kişinin hayatına mal olmuştur. Kaydedilen en buyuk 3. Deprem, bugune kadarki tahrip gucu en yuksek tsunamiye yol acmıştır. Hint Okyanusu ’na kıyısı olan dort ulke, 10 katlı bina yuksekliğindeki dalgalardan etkilenmiştir.
11 Mart 2011 ’de Japonya ’nın Tohoku bolgesinde 9,0 buyukluğunde oluşan depremden sonra dalgaların boyu 37.9 metreye kadar ulaşmış, bu dalgalar yaklaşık 500 kilometre hızla Havai ’ye varmıştır. Tsunami tum Pasifik'e yayılırken Guney ve Kuzey Amerika'da, Alaska'dan Şili'ye kadar olan bolgede tsunami uyarıları yapılmış, Fukuşima Nukleer Elektrik Santrali ’nde de tsunami sonucu kazalar meydana gelmiştir. Deprem ve tsunamide 15 binden fazla insan olmuş, yaklaşık 3700 kişi halen bulunamamıştır.