Turkiye'deki maden faciaları ve madenciliğin sektorel gelişimi hakkında yazılmış inceleme.
1.Madencilik Kavramı ve Kısa Tarihcesi
Madencilik literaturde kısaca, '' yer altındaki madenlerin araştırılması, cıkarılması ve işletilmesiyle ilgili teknik ve yontemlerin butunu'' olarak tanımlanır. Para değeri bulunan ve bir malın uretilmesi icin gerekli olan enerjiye sahip ya da piyasada değiş-tokuş edilebilen Komur, bakır, altın, cinko, demir, cakmak taşı, hematit vb. gibi madenler, endustriyel ham maddeler olarak bilinirler. Madencilikte esas olan, maden yataklarının aranması, işletilmesi, projelendirilmesi ve soz konusu madenin zenginleştirilmesidir.
1.2 Dunya ’da Madenciliğin Tarihi
Dunya ’da bilinen ilk Maden ’in Svaziland ’daki Aslan Mağarasından cıkarıldığı soylenir. 43.000 yıllık olduğu tespit edilen bu madende Paleolitik donemini insanlarının Hematit taşı cıkardığı kanıtlanmıştır.( Bkz. Madencilik) Macaristan'da benzer şekilde Neandertal insanların silah yapımında kullandığı cakmaktaşı cıkardıkları sahalar keşfedilmiş. Erken donemlerde yapılan madenciliğin bir diğer o eği ise Mısırlılarca Sina Yarımadasında işletilen Turkuaz madenidir. Colomb oncesi Amerika'da Cerillos Maden Bolgesi de keşfedilen cevher yataklarından yalnızca birisidir. Bunun yansıra, madencilikte kullanılan ilk maden 1627 yılında Slovakya'da maden kuyusunun acılması sırasında kullanılmıştır.
1.3 Turkiye ’de Madenciliğin Tarihsel Gelişimi
Turkiye, maden yatakları bakımından zengin bir ulkedir. TBMM Araştırma Komisyonu Raporuna (2010) gore, Turkiye ’nin maden uretimi, dunya nufusuna gore mukayese edildiğinde %1,1 iken, bu oran gelişmiş ulkelerde %14,6, gelişmekte olan ulkelerde %25,2; Cin, Hindistan, Ortadoğu ve diğer Asya ulkelerinde ise %22,4'tur. Turkiye ’nin, Dunya madencilik sektorune %1,1'lik katkısı kucuk gibi gorunse de, toplam nufusu ve ulkenin buyukluğu goz onune alındığında bu rakam oldukca iyi bir seviyededir. Turkiye ’de, madencilikteki son gelişmeleri anlamak, yorumlamak ve analiz edebilmek icin, Turkiye ’de madenciliğin başladığı yılların genel ozelliklerini bilmek ve bunları sınıflandırmak onem arz etmektedir. Turkiye ’de madenciliğin evrimini Tuncel (2011) 3'e ayırmaktadır:
1.3.1 Tarihi Cağlarda Turkiye ’de Madencilik
Anadolu'da yapılan kazılar, Madenciliğin insanoğlu kadar eski olduğunu ortaya koymuştur. Tarihte bilinen ilk Altın paranın Lidyalılar tarafından basıldığı bilinen bir gercektir. Anadolu'da M.O 7000'lerde madenlerin cıkarılıp işlendiği ve satıldığı bir donem yaşanmıştır. Milattan once, Ergani Bakir yatağını Fenikeliler, Asurlular ve Cenevizliler işletmiştir. Aynı şekilde Murgul Bakir yatağı da Cenevizliler tarafından işletilmiştir. İlk cağlarda Marmara adasında Mermer cıkarılarak heykeller yapılmış; 13.yy'da Gumuşhane ’de Gumuş madenleri işletilmiştir.
1.3.2 Osmanlı zamanında Madencilik Calışmaları
Osmanlı ’da madencilik ilk zamanlarda tabiri caizse '' devlet''eliyle yonetilmiş bir tekel endustri olarak karşımıza cıkmaktadır. 1815 yılında Bandırma yakınlarında Bor, 1829 yılında Zonguldak'ta Taşkomuru, 1848 yılında Bursa-Harmancık ’ta Krom bulunmuştur. Devlet, bu yıllarda madencilik sektorundeki ışığı gorerek maden sahiplerinden %25 gibi bir hisse alınmasını ongoren Maden Nizamnamesini yasalaştırmıştır. Lakin bu politika ceşitli sebeplerden dolayı başarıya ulaşamamıştır. Daha sonraki yıllarda ust uste 1869,1886 ve 1906 yıllarında uc ayrı maden yasası cıkarılmış ve 1906 yılında cıkarılan maden yasasına gore işletme izni suresi 99 yıl olarak belirlenmiş ve devlet payı da %1-20 arasında şart koşulmuştur.
1.3.3 Cumhuriyet Doneminde Turkiye ’de Madencilik
Cumhuriyet donemine bakıldığında, ozellikle ilk yıllarda milli politikalara donuş yapılıp, devletin fabrikalarına sahip cıkıp yabancı yatırımdan el cekmesiyle birlikte daha uluscu gelişmelerin yaşandığı soylenebilir. İzmir İktisat Kongresi (1923), bu doğrultuda alınan kararlar ışığında ozel kesimi finanse edebilmek icin İş Bankası ve Turkiye Sanayi ve Maddin Bankası kurulmuştur. Fakat, ulkenin savaştan yeni cıkmış olması, bu sektore yeterli desteğin verilememesine yol acmıştır.
Madenlerin daha verimli şekilde aranması ve tespit edilmesi amacıyla 1935 MTA Enstitusu kurulmuş, madenlerin işletilmesini sağlamak icin ETI Bank, 1940 yılında Ereğli Komur İşletmesi Muessesi (EKI) kurulmuştur. 1954 yılında Turkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) ve 6309 sayılı maden kanunu yururluğe girmiştir. 1978 yılında cıkarılan 2172 sayılı kanunla bir cok komur işletmesi devletleştirilmiş; fakat uretimdeki duşuş sebebiyle 1983 yılında cıkarılan 2804 sayılı kanunla sahiplerine iade edilmiştir. Bu gelişmeleri, 1983 yılında Turkiye Taş Komuru ’nun kurulup, gunumuzde de hala yururlukte olan 3213 sayılı Maden Kanununun yururluğe girmesi izlemiştir. Turkiye ’de bugun 60 farklı maden turunde madencilik yapılmaktadır. Son yıllara bakıldığında Turkiye ’nin madencilik sektorundeki ihracat payı %2,5 olarak ongorulmuştur.
2. Turkiye ’de Maden Faciaları
Turkiye, her gun 176 iş kazasının yaşandığı ve bu gerceklerin medyaya yeterince yansıtılmadığı bir ulkedir. TMMOB'un araştırmalarına gore, Turkiye ’de her gun ortalama 3 isci hayatını kaybediyor ve 5 işci de yaralanıyor. Bu veriler, Turkiye ’yi işci olumlerinde Avrupa'da birinci ve Dunya ’da dorduncu yapıyor. Bu denli guvenlik acıklarının olduğu bir ulkede madencilik gibi riskler taşıyan sektorlerde de olumcul kazaların olması kacınılmazdır. Turkiye ’de maden facialarının 1983'ten itibaren kronolojik bir sıralanması aşağıda yapılmıştır (Madencilik Kazaları)
1983 Armutcuk Grizu Faciası: 7 Mart 1983 tarihinde Zonguldak'ın Armutcuk beldesindeki taş komuru ocağında grizu patlaması sınrası meydana gelmiş ve 103 işci yaşamını kaybetmiştir.
1990 Amasya Grizu Faciası: 7 Şubat 1990 tarihinde Amasya'da, Yeni Celtek Komur İşletmesi'ne ait maden ocağında meydana gelen grizu patlaması ile 68 işci hayatını kaybetmiştir.
1992 Kozlu Grizu Faciası: 1992 yılında Zonguldak'ın Kozlu ilcesindeki taş komuru ocağında meydana gelen zincirleme patlamalarda 263 madenci yaşamını yitirmiştir. 13 Mayıs 2014 tarihindeki Soma faciasına kadar, Turkiye Cumhuriyeti tarihinin en yuksek olumlu maden kazası olmuştur.
26 Mart 1995 tarihinde Yozgat'ın Sorgun ilcesinde, grizu patlaması sonrasında 38 maden işcisi hayatını kaybetmiştir.
22 Kasım 2003 tarihinde Karaman'ın Ermenek ilcesinde, ozel bir firmanın işlettiği komur ocağında grizu patlaması sebebiyle 10 işci yaşamını yitirmiştir. İşcilerin cesetleri olaydan gunler sonra cıkarılabilmiştir.
8 Eylul 2004 tarihinde Kastamonu'nun Kure ilcesinde bulunan yeraltı bakır ocağında, karbonmonoksit ve farklı gazların etkisiyle 19 işci yaşamını kaybetmiştir.
10 Aralık 2009 tarihinde Bursa'nın Mustafakemalpaşa ilcesindeki maden ocağında, 19 işci grizu patlaması ile oluşan gocuk altında hayatını kaybetmistir.
Odakoy maden kazası: 23 Şubat 2010 tarihinde Balıkesir'in Dursunbey ilcesinde grizu patlamasında 17 kişi olmuştur.
Karadon maden kazası: 2010 yılında Zonguldak'ta, 30 işci hayatını kaybetmiştir.
Kucukdoğanca maden kazası: 2010 yılında Edirne'nin Keşan ilcesinde 3 kişi hayatını kaybetmiştir.
8 Ocak 2013 tarihinde Zonguldak'ın Kozlu ilcesinde, Turkiye Taşkomuru Kurumu'na ait komur ocağında metan gazı patlaması sonrasında 8 işci hayatını kaybetmiştir.
2014 Soma Komur Madeni Faciasi: 13 Mayıs 2014 tarihinde Manisa'nın Soma ilcesinde, Soma Holding tarafından işletilen komur ocağında meydana gelen patlama sonrası 301 kişi hayatını kaybetmiştir. Şu ana kadarki Turkiye'de en buyuk can kaybının yaşandığı maden kazasıdır.
Ermenek Maden Kazası: 2014 yılında, Karaman'ın Ermenek ilcesinde bulunan komur madenini su basması sonucu 18 işci yaşamını yitirmiştir.
Kaynakca:
Ozgur Gundem - Maden Kazaları
Tuncel, Niray&Cillioglu Asli, Turkiye ’de Madenciliğe Genel Bakış, 2011.
Ersnt&Young, Dunya ’da ve Turkiye ’de Madencilik Sektoru Raporu, 2010.
TBMM Araştırma Komisyonu Maden Uretimi Raporu, 2010.
1.Madencilik Kavramı ve Kısa Tarihcesi Madencilik literaturde kısaca, '' yer altındaki madenlerin araştırılması, cıkarılması ve işletilmesiyle ilgili teknik ve yontemlerin butunu'' olarak tanımlanır. Para değeri bulunan ve bir malın uretilmesi icin gerekli olan enerjiye sahip ya da piyasada değiş-tokuş edilebilen Komur, bakır, altın, cinko, demir, cakmak taşı, hematit vb. gibi madenler, endustriyel ham maddeler olarak bilinirler. Madencilikte esas olan, maden yataklarının aranması, işletilmesi, projelendirilmesi ve soz konusu madenin zenginleştirilmesidir.
1.2 Dunya ’da Madenciliğin Tarihi
Dunya ’da bilinen ilk Maden ’in Svaziland ’daki Aslan Mağarasından cıkarıldığı soylenir. 43.000 yıllık olduğu tespit edilen bu madende Paleolitik donemini insanlarının Hematit taşı cıkardığı kanıtlanmıştır.( Bkz. Madencilik) Macaristan'da benzer şekilde Neandertal insanların silah yapımında kullandığı cakmaktaşı cıkardıkları sahalar keşfedilmiş. Erken donemlerde yapılan madenciliğin bir diğer o eği ise Mısırlılarca Sina Yarımadasında işletilen Turkuaz madenidir. Colomb oncesi Amerika'da Cerillos Maden Bolgesi de keşfedilen cevher yataklarından yalnızca birisidir. Bunun yansıra, madencilikte kullanılan ilk maden 1627 yılında Slovakya'da maden kuyusunun acılması sırasında kullanılmıştır.
1.3 Turkiye ’de Madenciliğin Tarihsel Gelişimi
Turkiye, maden yatakları bakımından zengin bir ulkedir. TBMM Araştırma Komisyonu Raporuna (2010) gore, Turkiye ’nin maden uretimi, dunya nufusuna gore mukayese edildiğinde %1,1 iken, bu oran gelişmiş ulkelerde %14,6, gelişmekte olan ulkelerde %25,2; Cin, Hindistan, Ortadoğu ve diğer Asya ulkelerinde ise %22,4'tur. Turkiye ’nin, Dunya madencilik sektorune %1,1'lik katkısı kucuk gibi gorunse de, toplam nufusu ve ulkenin buyukluğu goz onune alındığında bu rakam oldukca iyi bir seviyededir. Turkiye ’de, madencilikteki son gelişmeleri anlamak, yorumlamak ve analiz edebilmek icin, Turkiye ’de madenciliğin başladığı yılların genel ozelliklerini bilmek ve bunları sınıflandırmak onem arz etmektedir. Turkiye ’de madenciliğin evrimini Tuncel (2011) 3'e ayırmaktadır:
1.3.1 Tarihi Cağlarda Turkiye ’de Madencilik
Anadolu'da yapılan kazılar, Madenciliğin insanoğlu kadar eski olduğunu ortaya koymuştur. Tarihte bilinen ilk Altın paranın Lidyalılar tarafından basıldığı bilinen bir gercektir. Anadolu'da M.O 7000'lerde madenlerin cıkarılıp işlendiği ve satıldığı bir donem yaşanmıştır. Milattan once, Ergani Bakir yatağını Fenikeliler, Asurlular ve Cenevizliler işletmiştir. Aynı şekilde Murgul Bakir yatağı da Cenevizliler tarafından işletilmiştir. İlk cağlarda Marmara adasında Mermer cıkarılarak heykeller yapılmış; 13.yy'da Gumuşhane ’de Gumuş madenleri işletilmiştir.
1.3.2 Osmanlı zamanında Madencilik Calışmaları
Osmanlı ’da madencilik ilk zamanlarda tabiri caizse '' devlet''eliyle yonetilmiş bir tekel endustri olarak karşımıza cıkmaktadır. 1815 yılında Bandırma yakınlarında Bor, 1829 yılında Zonguldak'ta Taşkomuru, 1848 yılında Bursa-Harmancık ’ta Krom bulunmuştur. Devlet, bu yıllarda madencilik sektorundeki ışığı gorerek maden sahiplerinden %25 gibi bir hisse alınmasını ongoren Maden Nizamnamesini yasalaştırmıştır. Lakin bu politika ceşitli sebeplerden dolayı başarıya ulaşamamıştır. Daha sonraki yıllarda ust uste 1869,1886 ve 1906 yıllarında uc ayrı maden yasası cıkarılmış ve 1906 yılında cıkarılan maden yasasına gore işletme izni suresi 99 yıl olarak belirlenmiş ve devlet payı da %1-20 arasında şart koşulmuştur.
1.3.3 Cumhuriyet Doneminde Turkiye ’de Madencilik
Cumhuriyet donemine bakıldığında, ozellikle ilk yıllarda milli politikalara donuş yapılıp, devletin fabrikalarına sahip cıkıp yabancı yatırımdan el cekmesiyle birlikte daha uluscu gelişmelerin yaşandığı soylenebilir. İzmir İktisat Kongresi (1923), bu doğrultuda alınan kararlar ışığında ozel kesimi finanse edebilmek icin İş Bankası ve Turkiye Sanayi ve Maddin Bankası kurulmuştur. Fakat, ulkenin savaştan yeni cıkmış olması, bu sektore yeterli desteğin verilememesine yol acmıştır.
Madenlerin daha verimli şekilde aranması ve tespit edilmesi amacıyla 1935 MTA Enstitusu kurulmuş, madenlerin işletilmesini sağlamak icin ETI Bank, 1940 yılında Ereğli Komur İşletmesi Muessesi (EKI) kurulmuştur. 1954 yılında Turkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) ve 6309 sayılı maden kanunu yururluğe girmiştir. 1978 yılında cıkarılan 2172 sayılı kanunla bir cok komur işletmesi devletleştirilmiş; fakat uretimdeki duşuş sebebiyle 1983 yılında cıkarılan 2804 sayılı kanunla sahiplerine iade edilmiştir. Bu gelişmeleri, 1983 yılında Turkiye Taş Komuru ’nun kurulup, gunumuzde de hala yururlukte olan 3213 sayılı Maden Kanununun yururluğe girmesi izlemiştir. Turkiye ’de bugun 60 farklı maden turunde madencilik yapılmaktadır. Son yıllara bakıldığında Turkiye ’nin madencilik sektorundeki ihracat payı %2,5 olarak ongorulmuştur.
2. Turkiye ’de Maden Faciaları
Turkiye, her gun 176 iş kazasının yaşandığı ve bu gerceklerin medyaya yeterince yansıtılmadığı bir ulkedir. TMMOB'un araştırmalarına gore, Turkiye ’de her gun ortalama 3 isci hayatını kaybediyor ve 5 işci de yaralanıyor. Bu veriler, Turkiye ’yi işci olumlerinde Avrupa'da birinci ve Dunya ’da dorduncu yapıyor. Bu denli guvenlik acıklarının olduğu bir ulkede madencilik gibi riskler taşıyan sektorlerde de olumcul kazaların olması kacınılmazdır. Turkiye ’de maden facialarının 1983'ten itibaren kronolojik bir sıralanması aşağıda yapılmıştır (Madencilik Kazaları)
1983 Armutcuk Grizu Faciası: 7 Mart 1983 tarihinde Zonguldak'ın Armutcuk beldesindeki taş komuru ocağında grizu patlaması sınrası meydana gelmiş ve 103 işci yaşamını kaybetmiştir.
1990 Amasya Grizu Faciası: 7 Şubat 1990 tarihinde Amasya'da, Yeni Celtek Komur İşletmesi'ne ait maden ocağında meydana gelen grizu patlaması ile 68 işci hayatını kaybetmiştir.
1992 Kozlu Grizu Faciası: 1992 yılında Zonguldak'ın Kozlu ilcesindeki taş komuru ocağında meydana gelen zincirleme patlamalarda 263 madenci yaşamını yitirmiştir. 13 Mayıs 2014 tarihindeki Soma faciasına kadar, Turkiye Cumhuriyeti tarihinin en yuksek olumlu maden kazası olmuştur.
26 Mart 1995 tarihinde Yozgat'ın Sorgun ilcesinde, grizu patlaması sonrasında 38 maden işcisi hayatını kaybetmiştir.
22 Kasım 2003 tarihinde Karaman'ın Ermenek ilcesinde, ozel bir firmanın işlettiği komur ocağında grizu patlaması sebebiyle 10 işci yaşamını yitirmiştir. İşcilerin cesetleri olaydan gunler sonra cıkarılabilmiştir.
8 Eylul 2004 tarihinde Kastamonu'nun Kure ilcesinde bulunan yeraltı bakır ocağında, karbonmonoksit ve farklı gazların etkisiyle 19 işci yaşamını kaybetmiştir.
10 Aralık 2009 tarihinde Bursa'nın Mustafakemalpaşa ilcesindeki maden ocağında, 19 işci grizu patlaması ile oluşan gocuk altında hayatını kaybetmistir.
Odakoy maden kazası: 23 Şubat 2010 tarihinde Balıkesir'in Dursunbey ilcesinde grizu patlamasında 17 kişi olmuştur.
Karadon maden kazası: 2010 yılında Zonguldak'ta, 30 işci hayatını kaybetmiştir.
Kucukdoğanca maden kazası: 2010 yılında Edirne'nin Keşan ilcesinde 3 kişi hayatını kaybetmiştir.
8 Ocak 2013 tarihinde Zonguldak'ın Kozlu ilcesinde, Turkiye Taşkomuru Kurumu'na ait komur ocağında metan gazı patlaması sonrasında 8 işci hayatını kaybetmiştir.
2014 Soma Komur Madeni Faciasi: 13 Mayıs 2014 tarihinde Manisa'nın Soma ilcesinde, Soma Holding tarafından işletilen komur ocağında meydana gelen patlama sonrası 301 kişi hayatını kaybetmiştir. Şu ana kadarki Turkiye'de en buyuk can kaybının yaşandığı maden kazasıdır.
Ermenek Maden Kazası: 2014 yılında, Karaman'ın Ermenek ilcesinde bulunan komur madenini su basması sonucu 18 işci yaşamını yitirmiştir.
Kaynakca:
Ozgur Gundem - Maden Kazaları
Tuncel, Niray&Cillioglu Asli, Turkiye ’de Madenciliğe Genel Bakış, 2011.
Ersnt&Young, Dunya ’da ve Turkiye ’de Madencilik Sektoru Raporu, 2010.
TBMM Araştırma Komisyonu Maden Uretimi Raporu, 2010.