Oğrencilerin en cok araştırma yaptığı konulardan biri olan Fiilde catı, turu ve ozellikleriyle merak ediliyor. Peki, Fiilde catı nedir? Fiilde catı turleri ve ozellikleri nelerdir? İşte, detaylar…
[h=3]FİİLDE CATI KONUSU NEDİR?[/h]Fiilde catıin nesnelerine ve oznelerine gore aldıkları bicime "catı" denir. Catı, fiil kok ya da govdelerine getirilen catı ekleriyle oluşur.

Uyarı: Catı konusu yalnızca yuklemi fiil olan cumlelerle ilgili bir konudur. Bu yuzden catı sadece fiil cumlelerinde aranır, isim cumlelerinde catı aranmaz.
• Cağdaş her oz, cağdaş bicimleri gerektirir. (Fiil cumlesi- Aranır)
• Oykulerimde ilgi alanım buyuk kenttir. (İsim cumlesi - Aranmaz)
Catı, eylem kok ya da govdelerine, catı ekleri adını verdiğimiz, -n-, -l- (edilgen), -n-, -l-, (donuşlu) , -ş- (işteş), -t-, -r-, -dır- (ettirgen) eklerinin getirilmesiyle oluşur. Ancak eylemin, hangi catı ekini alacağı, ozne ve nesne durumlarına gore değişir. Catı; yuklemin nesne ve ozneyle ilgisi olduğundan, sorularda karşımıza coğu kez, nesne-yuklem ve ozne-yuklem ilişkisi olarak cıkar. Fiilde catı, catı bakımından ikiye ayrılır: nesnelerine gore Fiilde catı, oznelerine gore Fiilde catı.
1- Nesnelerine Gore Fiil Catıları
Fiilde catı nesne alıp almadıklarına gore fiildeki bir işin başka bir varlığı etkileyip etkilememesine gore de gruplandırılabilir. Nesnelerine gore Fiilde catı asıl olarak gecişli ve gecişsiz olmak uzere ikiye ayrılır. Fiilde catıin gecişsizlik durumunun ortadan kalkmasına ve gecişliliğinin arttırılmasına gore ettirgen ve oldurgan Fiilde catı ortaya cıkar. Fiilde catı nesne alıp almamalarına gore değişik şekillerde adlandırılır. Bunlar, dort gruba ayrılır: gecişli , gecişsiz, ettirgen, oldurgan.
Gecişli filler, nesne alabilen Fiilde catıdir. Oznenin yaptığı işi, başka varlıklar uzerine gecirebilen, nesne alan Fiilde catı, gecişlidir. Gecişli Fiilde catı, "Ne?, Neyi?, Kim?, Kimi?" sorunlarına yanıt veren Fiilde catıdir.
Fiille belirtilen hareketin bir nesneyi etkilemesi, onda etki sağlaması, fiilin gecişli sayılmasında bir olcu olur. Orneğin, "kırmış" cekimli fiilinin etkili olduğu bir nesne, bir varlık ya da kişi soz konusudur: "Bardağı kırmış." cumlesinde olduğu gibi nesneyle kullanılan eylemler gecişli eylemlerdir. Gecişli eylemlerin aldıkları nesneler, hem belirtili hem de belirtisiz olabilir: "Ahmet bardağı kırdı." ya da "Ahmet bardak kırdı." gibi.
• Genellikle deneme turunde eserler yazar. (Ne yazar?) Belirtisiz nesne
• Mağazadan beğendiği tabloyu aldı. (Ne aldı?) Belirtili nesne
• Ali'yi cok iyi tanırım. (Kimi tanırım?)
Belirtili Nesne
Uyarı: Bir fiilin gecişli olması icin cumlede bir nesnenin bulunması gerekmez. Bu durumlarda da cumlede nesne olmasa bile o eylem gecişlilik ozelliği gosterir:
• Bizim evin onunde gordum. (Kimi gordum? Onu…)
Uyarı: Bazı Fiilde catıin gecişli olup olmadıkları ancak kullanıldıkları cumlede ortaya cıkar:
• Koyluler tarlaları surdu. (gecişli)
• Goruşme iki saat surdu. (gecişsiz)
• Babam atları, arabaya koştu. (gecişli)
• Ahmet, eve doğru koştu. (gecişsiz)
Gecişsiz Fiilde catı, "Ne?, Neyi?, Kim?, Kimi?" sorunlarına sorularına cevap vermeyen, nesne alamayan Fiilde catıdir.
• Herkes ona guluyordu. (Ne?, Neyi?, Kim?, Kimi? Nesne almaz.)
• Kimse arabadan inmesin. (Ne?, Neyi?, Kim?, Kimi? Nesne almaz.)
Oldurgan Fiilde catı, gecişsiz bir fiilin "-t-, -r-, -dır-" eklerinden biriyle gecişli hÂle getirilmesiyle oluşan Fiilde catıdir. Bir fiilin oldurgan olabilmesi icin soz konusu fiilin koku ya da govdesi mutlaka gecişsiz olmalıdır.
• Berk az once uyudu. (gecişsiz)
• Berk'i az once uyuttu. (oldurgan)
• Cocuk yatacak. (gecişsiz)
• Cocuğu yatıracak. (oldurgan)
Ettirgen Fiilde catı, gecişli bir fiilin "-t-, -r-, -dır-" eklerinden birinin eklenmesiyle gecişlilik derecesi arttırılmış olan Fiilde catıdir. Bir fiilin ettirgen olabilmesi icin soz konusu fiilin kok ya da govdesinin mutlaka gecişli olması gerekir.
• Bahcedeki cicekleri suladı/ Bahcedeki cicekleri sulattı.
• Bahceye bir kuyu kazdı./ Bahceye bir kuyu kazdırdı.
Uyarı: Ettirgen ve oldurgan Fiilde catıi birbirinden ayırırken aldıkları "-r, -t, -dır" ekleri cıkarılır ve geride kalan kısmın gecişli olup olmadığına bakılır.
Uyarı: Gecişli bir fiile birden cok ettirgenlik eki getirildiğinde, gecişlilik derecesi artar. Bunlara, katmerli ettirgen fiil denir: Kır- > kır-dır- > kır-dır-t2- Oznelerine Gore Fiil Catıları Ozne-yuklem ilişkisinde, oznenin, fiilin bildirdiği işi nasıl yaptığı onemlidir. Buna gore de oznesine gore fiil catıları dort grupta incelenir: etken, edilgen, donuşlu, işteş.
Etken Fiilde catı, Turkcede fiil kok ya da govdelerinin doğrudan doğruya, kendi bilinenM anlamlarıyla kullanılmalarıdır. Bunlar, catı eklerini almazlar. Etken fiille kurulan cumlede ozne (fiile konu olan kişi ya da varlık) bellidir. Yuklemde bildirilen işi ve yargıyı yapan, yerine getiren veya ustlenen varlık ve nesneye gercek ozne denir. Coğu kez, gercek ozne acıkca soylendiği gibi, gizli ozne de olabilir. Gizli ozneler de birer gercek oznedir.
• Can, eve geliyormuş. (Gercek ozne- Can)
• Haftaya Ankara'ya gideceğiz. (Gizli ozne-Biz)
Edilgen Fiilde catı, etken Fiilde catıe -l- veya -n- catı ekleri getirilerek turetilen Fiilde catıdir. Yuklemleri edilgen fiil olan cumlelerde ozneler belli değildir yani gercek ozne değildir. Bu cumlelerde; işi yapan ya da işe konu olan kişi ya da varlıklar kesinlikle belirlenmiş durumda bulunmaz: "Bozulan arabası tamir edildi." derken tamir etme işini gercekleştiren kişiler kesinlikle belli değildir. "Tamir edilen ne?" sorusuna karşılık gelen "bozulan arabası" sozde oznedir. Yuklemde bildirilen işi yapan değil, yapılan işten etkilenen kişi, varlık ya da kavramlara sozde ozne denir. Başka bir deyişle gercek oznenin olmadığı cumlelerde asıl gorevi, nesne olan kelime sozde ozne gorevi ustlenir.
• İki gun bu otelde kaldı. (Gercek ozne/Etken fiil)
• İki gun bu otelde kalınır. (Sozde ozne/Edilgen fiil)
• Butun caddeler suslendi. (Sozde ozne/Edilgen fiil)
• En zor sorular bile cozuldu. (Sozde ozne/Edilgen fiil)
Donuşlu Fiilde catı, fiilin anlattığı işin, belli bir ozne tarafından yapıldığını gostermek uzere, fiil kok ya da govdelerine "-n-, -l- " catı eklerinden biri getirilerek yapılan Fiilde catıdir. Etken Fiilde catı gibi gercek ozneye sahiptir. Oznelerin, eylemin yaptığı işten doğrudan doğruya etkilenmesi bakımından, edilgen Fiilde catıe benzer ancak donuşlu Fiilde catıle kurulan cumlelerde işi yapan da yapılan işten etkilenen de aynı kişidir.
• Millî takım macı kazanınca cok sevindim. (Gercek ozne/Donuşlu fiil)
• Zehra, duğune gitmek icin suslendi. (Gercek ozne/Donuşlu fiil)
İşteş Fiilde catı, fiilin birden cok ozne tarafından yapıldığını gostermek uzere fiil kok ya da govdelerine -ş- catı ekinin getirilmesiyle yapılan eylemlerdir. İşteş catılı Fiilde catıin ozneleri gercek oznedir. İşteş Fiilde catı, karşılıklı ya da birlikte yapma anlamına sahiptir. Bunların yanı sıra "esmerleş-" fiilinde olduğu gibi belli bir sure icinde durum değişikliğini belirtmek icin de kullanılır:
• Kuşlar ucuştu. (Gercek ozne/İşteş fiil/Birlikte)
• Gelen misafirlerle tokalaştı. (Gercek ozne/İşteş fiil/Karşılıklı)
• Camaşırlar beyazlaşmış. (Gercek ozne/İşteş fiil/Durum değişikliği)
Uyarı: Bazı kelimler"-ş-" eki almadan da işteşlik ozelliği taşır: "gureş-, yarış-, barış, savaş-…" kelimeleri gibi. Buna karşılık "-ş-" ekini almış bazı Fiilde catı de tek kişi tarafından yapıldığı icin işteşlik ozelliği gostermez: "Arkadaşlarına kısa surede yetişti." cumlesindeki "yetiş-" kelimesi gibi.