Salgın hastalıkların ileriye donuk yaşandığı, ancak yalnızca geriye doğru anlaşılabildiği soylenir.
Covid-19 salgını, ilk olarak 2019 Aralık'ta Cin'in Wuhan kentinde tespit edilmesinin bu yana 1,7 milyon kişinin olumune sebep oldu.

Şimdi ise uzmanlar virusun kuresel olarak ne zaman kontrolden cıktığı yonundeki araştırmalarına devam ediyor.
Ve elbette ki buradan geleceğe dair de cıkarılacak dersler de ayrı bir onem arz ediyor.
[h=3]'Yaklaşım en buyuk hataydı'[/h]Bazen celişkili olsa da bilim insanlarının anlattığı hikayelerin ortak bir yanı var:
Bilimsel cevrelerde bunun coktandır beklenen buyuk bir salgın olduğu aniden fark edildi ancak siyasi cevrelerin buna yeni bir koronavirus olarak değil 'grip salgını' olarak yaklaşma hatasıyla yuzleştiler.
Bazıları salgının yayılmasının doğası gereği ustel ve dinamikleri acısından ongorulemez olduğunu iddia ederken, diğerleri de Covid-19'un Cin'de ilk ortaya cıkışından kısa bir sure sonra başka yerlerde yayılmaya başlamasıyla bircok noktada kacırılan fırsatları işaret ediyor.
[h=3]'Pandemi' kelimesi[/h]Harvard T.H. Chan Halk Sağlığı Okulu'ndan epidemiyoloji alanında calışmalar yapan Doc. Dr. William Hanage, sene başında "pandemi" kelimesiyle olan ikişkisini şu sozlerle anlatıyor:
"Pandemi kelimesini ilk kez 28 Ocak'ta arkadaşıma attığım bir mesajda kullandım. Dunya Sağlık Orgutu uluslararası onemde bir halk sağlığı acil durumu ilan etmişti. Eğer H1N1 (influenza) olsaydı zaten pandemi olarak adlandırılırdı diye duşunduğumu hatırlıyorum.
"Kelimenin kendisi pratik bir guce sahip olmasa da insanları harekete gecme yonunde bilgi vermek icin guclu. Ancak gecikme yardımcı olmadı.
"Hatta daha sonra virusun Cin dışında da yayılmasına şahit olduk. Coklu bir yayılımdı bu. İran'da ilk iki vakanın duyurulmasının ardından hızlanan olum haberlerinin bizi bir girdabın icerisine sokacağını biliyordum.
"Bir toplantıdaydım. İnsanların olayın vahameti hakkında konuşuyorlardı. Ben de ucakta oksuren insanlardan bahsediyordum. Ardından ise birisi benim cumlemi tamamladı ve 'İnsanlar kut diye gitmeye başladı' dedi."




[h=3]'Pandemi yonetiminin ilk kuralı: Lafı Evirip cevirmeden soyleyin'[/h]Hanage sozlerine şoyle devam etti:
"İyi bir pandemi yonetiminin ilk kuralı, bunu insanlara doğrudan soylemek zorundasınız. Lafı Evirip cevirmeden soyleyin. Bu turden acıklamalar gerekliydi. Ama Mart ayına kadar riskleri onemsemeyen halk sağlığı yetkilileri tarafından salgın goz ardı edildi."
[h=3]'Cabalar eksik kaldı'[/h]Hanage geriye donup baktığında en cok da ABD ve İngiltere de dahil olmak uzere bircok ulkenin, enfeksiyonların ilk yayılımı ile daha etkili bir şekilde mucadele etmek icin atılan somut cabaların eksikliğinden şaşırıyor.
Ancak Hanage'a gore kacırılan en buyuk fırsat, Avrupa'nın ilk ciddi salgını olan Kuzey İtalya'daki salgına diğer ulkelerin nasıl tepki verdikleriydi:
"Gorduğum kadarıyla kırılma noktası, diğer ulkelerin İtalya'da olup bitenlere dikkat etmemeleriydi."
Hanage şimdi dahi politika cevrelerinde ve bireyler arasında aynı zihinsel uyumsuzluğun olduğunu soyluyor.
Net olan bir şey varsa o da, bilim insanları şansın kacırıldığı konusunda hemfikir.




[h=3]Cin'den ABD'ye getirilen insanlar[/h]Michael Worobey ve meslektaşları tarafından virusun evrimini izleyen ve Ekim ayında Science dergisinde yayımlanan bir makale, bazı anlatıların aksine, Avrupa ve ABD'deki bazı erken cabaların ilk ortaya cıkan kumeleri zamanında "bastırmada" anlaşıldığından cok daha etkili olabileceğini one suruyor.
Yayımlanan makalede, "Calışmamız, hızlı erken mudahalelerin, virusun erken girişlerinin Almanya ve Amerika Birleşik Devletleri'nde yaygınlaşmasını başarıyla engellediğini one suruyor. Sonrasında ise virusun Cin'den ABD'ye ve İtalya'ya taşınması Avrupa ve Kuzey Amerika'da uzun sureli yayılım ağını meydana getirdi" ifadeleri yer aldı.
Makalenin devamında ise Trump yonetiminin Cin seyahatlerini engellemesine rağmen 40 bin ABD vatandaşını Cin'den ulkesine getirmesine de değiniliyor.
Worobey bunun, "ABD ve Avrupa'daki buyuk salgınları tetikleyen virusun seri, coklu girişlerinden" birine yol actığını soyluyor.
Başka bir deyişle, halk sağlığı yetkilileri, ulkelerine gelen yeni enfeksiyonları gormemeleri sebebiyle, hastalığa karşı koymanın mumkun olduğu konusunda yanlış dersler cıkardılar.
Virusun mutasyon gecmişiyle yayılmasına ilişkin kendi analizini yapan Cambridge Universitesi'nden Peter Forster, Worobey'in belirgin zaman cizelgesi fikrine katılmıyor.
Enfeksiyonlar icin farklı bir yol oneren Forster'in cıkardığı sonuclar ise Worobey ile benzerlik gosteriyor.
Hanage ve Worobey gibi, o da en etkili bir yontem olan erken aşamada virusun izini surmenin bir fark yaratmış olabileceğine inanıyor.
"Chris Whitty'ye (İngiltere Kamu Sağlığı İdaresi Başkanı) bunu cok erken oneren bir mesaj gonderdim. Ama bir cevap alamadım. Birkac hafta sonra ise virus her yere dağıldı.
"Beni Ocak ayının ortasında ciddi olduğuna inandıran şey, Cin'deki olumlerin iyileşmeye oranına bakmaktı. Şimdi asemptomatik vakaların eksik bildirildiğini biliyoruz, ancak bu bir uyarı olmalıydı."




[h=3]'Zihniyet değişmeli'[/h]Herkes icin netleşen şey, hem solunum hastalıklarının izlenmesinin hem de "bir sonraki pandeminin" en olası kaynağı olarak cok uzun suredir grip salgınına odaklanan daha geniş bir zihniyetin değişmesi gerektiği.
Uzmanlığının viruslerin nasıl geliştiğini izlemek olduğunu soyleyen Forster, "Virusun nasıl mutasyona uğradığını cok duzenli bir şekilde izlemeniz gerektiğini soyleyebilirim" diye konuşuyor.
Worobey ve meslektaşları da calışmalarında benzer bir sonuca vardılar. "Bulgularımız, pandemi oncesi bir donemde Seattle Grip Calışması gibi yoğun, toplum duzeyinde solunum virusu izleme mimarileri oluşturmanın potansiyel değerini vurguluyor.
"Bir salgına donuşmeden once vakaları erken tespit etmek, pandemi doneminde kıyaslanamaz bir değere sahiptir."
Hanage'a gore cıkarılacak dersler daha kapsamlı. Atılan yanlış adımları acıklarken "İnsanlar hata yapabilir" diyen Hanage sozlerini şoyle bitiriyor:
"Ama hatalardan ders cıkarmamak affedilemez"