Reuters haber ajansının ulaştığı ic yazışmalar, yoksul ulkelerde Covid-19 aşılaması icin oluşturulan kuresel yapılanma ya da kısa adıyla COVAX'ın başarısız olması ihtimalinin cok yuksek olduğunu ve bazı sorunlar giderilmediği takdirde, 2024 yılına kadar milyarlarca insanın aşılanmamış olabileceğini gosteriyor.
Dunya Sağlık Orgutu (WHO) tarafından oluşturulan COVAX, dunyanın orta ve duşuk gelirli ulkelerinde yaşayan milyarlarca kişinin koronaviruse karşı aşılanabilmesi konusundaki kuresel cabaların merkezindeki oluşum.

COVAX 2021 yılının sonuna kadar coğu Afrika, Asya ve Latin Amerika'da bulunan orta ve duşuk gelirli 91 ulkeye, en az 2 milyar doz aşı ulaştırarak, hastalık karşısında en korumasız insanların yuzde 20'sinin aşılanmasını sağlamayı hedefliyor.
Fakat Reuters muhabirlerinin ulaştığı ic yazışmalara gore COVAX calışanları, fon eksikliği, arz belirsizlikleri ve karmaşık sozleşmelerin yol actığı burokrasi gibi nedenlerle, bu hedeflere ulaşmanın imkansız olduğunu ifade ediyorlar.
[h=3]Reuters hangi belgelere ulaştı?[/h]COVAX projesine, WHO ile birlikte, hukumetler, ilac şirketleri, yardım kuruluşları ve diğer bazı uluslararası orgutlerden oluşan ve kuresel aşılama kampanyaları orgutleyen Gavi-co adlı ittifak onculuk ediyor.
Gavi-co yonetim kuruluna sunulan bir ic raporda uzmanlar "Başarılı bir COVAX hizmeti oluşturulamaması riski cok yuksek" diyorlar.
Bu rapor ve diğer belgeler tam da bugunlerde, 15-17 Aralık tarihleri arasında yapılan Gavi yonetim kurulu tarafından ele alınıyor.




Belgelerden birinde, bu hizmetin başarılı olamamasının yoksul ulkelerde yaşayan milyarlarca kişinin 2024 yılına kadar aşıya erişememesi anlamına gelebileceği kaydediliyor.
Başarısızlık riskinin, bilhassa projenin cok hızlı oluşturulması ve şimdiye kadar orneği gorulmemiş bir işi yapmaya calışmasından kaynaklandığı belirtiliyor:
"Risklerin boyutları ve giderilebilme yolları konusunda tam bir netlik sağlanıncaya kadar, mevcut tehlikeler risk toleransı eşiğinin (goze alınabilir risk eşiğinin) otesinde gorunuyor" deniyor ve riskleri goze alınabilir duzeye indirebilmek icin yoğun bir caba gosterilmesi tavsiye ediliyor.
[h=3]Mali riskleri kim değerlendirdi?[/h]Gavi, COVAX projesinin mali risklerini ve risklerin giderilmesi yonunde alınması gereken onlemleri değerlendirmesi icin gecen ay Citigroup'la anlaşmıştı.
Gavi yonetim kuruluna sunulan 25 Kasım tarihli bir belgede, Citi uzmanları projenin karşı karşıya olduğu en buyuk risklerden birinin, tedarik sozleşmelerinde, ulkelere COVAX kapsamında sipariş ettikleri aşıları almama hakkı tanıyan madde olduğuna dikkat cekiyorlar.




Aşı arzı ve talebi arasındaki potansiyel uyumsuzluğun yarattığı riskin, piyasa veya Dunya Bankası gibi cok uluslu bankalar tarafından etkili bir şekilde giderilemeyeceği kaydedilerek, bunun icin ya sozleşmelerin değişmesi ya da Gavi icinde riski emebilecek bir fon yapılanması oluşturularak karşılanması gerektiği savunuluyor.
Gavi sozcusu, Reuters ajansının, belgelerdeki kaygılarla ilgili soruları karşısında "Hedeflerimize ulaşabileceğimize guveniyoruz" dedi.
Sozcu "Bu kadar dev ve karmaşık bir taahhutun icerdiği riskleri değerlendirmemek ve bunları giderecek politikalar ve araclar geliştirmemek sorumsuzluk olurdu" diye de ekledi.
Dunya Sağlık Orgutu ise soruları yanıtlamadı.
Gecmişte de kamuoyuna COVAX projesiyle ilgili acıklamalar genellikle Gavi tarafından yapılmıştı.
Risk değerlendirmesini yapan Citibank ise acıklamasında "Mali danışmanları olarak biz Gavi'yi, COVAX projesiyle ilgili planlamada ceşitli senaryolara hazırlamak ve potansiyel riskleri azaltacak onlemleri almasına yardımcı olmakla yukumluyuz" dedi.
[h=3]Tedarik anlaşmaları nasıl yapıldı?[/h]COVAX'ın, Pfizer-BioNTech ya da Moderna gibi daha maliyetli yeni bir teknolojinin kullanıldığı pahalı aşılar yerine daha ucuz aşılara dayanan planları henuz onay bekliyor.




Pfizer aşısı bir cok ulkede acil durum kullanımı iznini aldı bile ve İngiltere ve ABD'de aşılama başladı. Moderna aşısının da aynı şekilde cok kısa bir surede onaylanıp kullanıma girmesi bekleniyor.
COVAX şu ana kadar AstraZeneca, Novavax ve Sanofi aşı adayları ile 400 milyon dozluk tedarik anlaşmaları yapmış bulunuyor ve Gavi belgelerine gore yuzlerce milyon doz daha ısmarlama seceneğini acık tutuyor.
Fakat bu uc firma da deneylerinde bazı gecikmeler yaşıyor ve bu da onay aşamasına ancak 2021'in ikinci yarısında, hatta belki de daha gec gelebilmelerine sebep olabilir.
Bu, gecikmenin otesinde, daha pahalı aşıları kullanmak zorunda kalabileceği icin COVAX'ın maliyet hesaplarını tamamen değiştirebilecek bir durum.
COVAX projesi belgelerden birine gore bir doz aşının ortalama maliyetinin 5 dolar 20 sent olacağı varsayımına dayanıyor.
Pfizer aşısının bir dozu 18,40-19,50 dolar arasında, bir doz Moderna aşısı ise 25 ila 37 dolara mal oluyor.
Ayrıca hala normal soğutmalı ortamlarda depolanıp nakledilebilen aşıları beklediği icin COVAX, Gavi belgelerine gore, aşırı soğukta muhafaza edilmesi gereken Pfizer aşısının dağıtımı icin yoksul ulkelerde altyapı oluşturmaya da girişmiş değil.
Salı gunu bir ust duzey WHO yetkilisi, Pfizer ve Moderna ile, piyasa fiyatının altına, onların da aşılarını ilk etapta yoksul ulkelerde kullanma konusunu goruştuklerini soyledi.
Bu arada dunya capında başka aşı calışmaları da var ve COVAX onları da kapsayacak şekilde planlarını esnetmek istiyor.




Şu ana kadar uretilmiş Covid-19 aşılarının coğunu kendilerine ayırtmış olan zengin ulkeler de ellerindeki fazla dozların bir kısmını yoksul ulkelere bağışlamayı planlıyor ama bunu COVAX uzerinden yapıp yapmayacakları henuz belli değil.
[h=3]Mali sıkıntıların boyutları ne?[/h]COVAX şu ana kadar kuresel aşılama kampanyası icin 2 milyar 100 milyon dolar topladı ama onumuzdeki yıl yoksul ulkelerin nufusunun en az yuzde 20'sini aşılama hedefine ulaşabilmek icin buna ek olarak 4 milyar 900 milyon dolar daha gerekeceğini soyluyor.
Belgeler, aşı fiyatları tahmin edildiğinden daha yuksek olursa, tedarikte gecikmeler meydana gelirse ya da ek fonlar tamamlanamaz ise COVAX'ın başarıya ulaşamama riskinin yuksek olduğunu soyluyor.
Şu ana kadar İngiltere ve Avrupa Birliği ulkeleri COVAX'ın en buyuk bağışcılarıydı. ABD ve Cin ise mali bir taahhutte bulunmadı.
Dunya Bankası ve diğer cokuluslu mali kurumlar yoksul ulkelere COVAX uzerinden aşı almaları icin duşuk faizli krediler teklif ediyor.




Bunlara ek olarak COVAX gelecek yıl para toplayabilmek icin aşı tahvilleri basıyor ve bunların gelecek yıl 1,5 milyar dolar daha getirebileceği duşunuluyor. Ayrıca Bill ve Melinda Gates Vakfı gibi ozel bağışcılar da fona katkıda bulunuyorlar.
Fakat en iyimser mali tablo icinde bile COVAX'ın hedeflerine ulaşamaması riski var. Belgeler karmaşık anlaşma sureclerinin yol actığı oransız risklerin bunun onemli bir sebebi olduğuna işaret ediyor.
COVAX, aşı ureticisi şirketlerle on sipariş anlaşmaları yapıyor ve bunların faturasının bağışcılar ya da mali gucu varsa aşının gideceği ulkeler tarafından odenmesi gerekiyor.
Ama COVAX sozleşmelerinin koşullarına gore ulkeler, başka aşıları tercih ediyor ya da başka yollardan daha hızlı veya ucuz aşı buluyorsa, onceden sipariş edilmiş olan bu aşıları almak zorunda değil.
Kuresel aşı girişimi ayrıca, ulkelerin sipariş edilen aşıların karşılığını odeyememeleri ya da suru bağışıklığının cok cabuk gelişmesi ve aşıya gerek kalmaması gibi risklerle de karşı karşıya.
Risk değerlendirmesini yapan Citigroup, yapılanmanın bu risklere karşı gerekirse tedarik anlaşmalarını değiştirmek yoluyla onlemler almasını tavsiye ediyor.