4 Kasım'da İsrail'in i24 News haber kanalında Yahudilerin Amerikan secimlerindeki tutumunun tartışıldığı programda Evanjelik aktivist Joel Rosenberg durumu iyi ozetledi: "Amerikalı Yahudilerin coğunluğu Joe Biden'a, İsrailli Yahudilerin ve Amerikalı Hristiyan Evanjeliklerin coğu ise Donald Trump'a oy verdi. Artık -ezici coğunluğu solcu ve Demokrat olan- Amerikalı Yahudiler ile -sağcı ve Trump destekcisi olan- İsrailli Yahudiler arasındaki fark kapanamaz şekilde genişlerken, değerler ve cıkarlar bakımından İsrailli Yahudiler ile Amerikalı Evanjelik Hristiyanlar birbiriyle ortuşuyor. (…) Trump'ın 2016 zaferinde Evanjelikler belirleyiciydi. Başkan Trump İsrail'e her ne istediyse verdi. Biden-Harris kazanırsa bu bizim icin yıkıcı olacak."
İsrailli ve Amerikalı Yahudilerin değerler ve oncelikler bakımından ne denli ayrıştığını, aynı programda konuşan Amerikalı Yahudi kadın Haham Rachel Kahn-Troster şu sozleriyle ortaya koydu: "Trump'ın ırkcılığa varan beyaz ustunluğunden cok rahatsız ve endişeliyiz. Amerikalı Yahudiler oylarıyla Trump'ın ve Netanyahu'nun gundemini reddetti. Bizim onceliklerimiz ABD'nin temel meseleleri olan yeni tip koronavirus (Kovid-19) pandemisi, sağlık hizmetleri, kadın ve LGBT hakları gibi konular. Trump, Ortodoks kesim dışında Amerikalı Yahudilerin değerlerini kesinlikle yansıtmıyor."

Yahudi kesimler arasındaki fay hatları
2020 Amerikan secimleri gerek Yahudiler arasındaki fay hatlarını gerekse Yahudi-Evanjelik ilişkilerini net bir şekilde gozler onune sermesi bakımından onemli. Aslında on yıllardır Amerikalı Yahudilerin oy kullanma davranışı değişmiş değil. Bu defa farklı olan, Trump'ın İsrail kartını bir secim yatırımı olarak alabildiğine kullanması ve İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu'dan tutun bircok hahama ve kanaat onderine kadar Ortodoks ve milliyetci Yahudilerin var gucleriyle Trump'ı desteklemesine ve teşvikine rağmen Amerikalı Yahudileri bir turlu ikna edememesiydi. Tabii butun bu cabalarda hedef salt Yahudi secmen miydi? Değildi elbet. Asıl hedef, Amerikan secmeninin yuzde 20'sini oluşturan ve en cok sandık başına gidip blok halinde Cumhuriyetcilere oy verme eğilimindeki en buyuk grup olan Evanjelik secmenlerdi. Hristiyan Siyonistler de diyebileceğimiz Evanjelikler, kendi dini anlayışları gereği "İsrail'den fazla İsrailci" olmalarıyla meşhurdur.
"Kudus'un koruyucusu olduğu icin Trump'a oy vermeniz Tanrı tarafından size emredildi." [1] Evanjelik cevrelerde yurutulen propaganda işte buydu. Aslında tarihsel olarak Yahudi Siyonizminden cok daha once ortaya cıkan Hristiyan Siyonizmi İsrail'in kuruluşu ve bugune kadar ayakta kalmasındaki en temel unsur olagelmiştir. İster Cumhuriyetci isterse Demokrat olsun, gelmiş gecmiş butun Amerikan başkanları İsrail'in korunup kollanmasını Ortadoğu politikalarının temeli kıldılar. Trump'ın ve ekibinin seleflerinden farkı ise temel motivasyonlarının Evanjelizm olmasıydı. Evanjelikler, İsrail devletini Kitab-ı Mukaddes'teki kehanetlerin bir tezahuru olarak gorurler; ABD'nin kaderinin de İsrail'le sıkı sıkıya bağlı olduğuna inanırlar. Nihai kurtuluş icin İsa Mesih'i dunyaya geri getirtmek temel oncelikleridir; bunun icin de kadim toprakların tumunde İsrail egemenliği sağlanmalı, butun Yahudiler İsrail'e goc ettirilmeli ve Kutsal Mabed yeniden inşa edilmelidir. Trump'a bicilen misyon tam da buydu ve İsrail sağına her istediğini vererek başladığı bu işi, Mesih'i getirtecek şekilde taclandırmak icin bir donem daha secilmesi elzemdi.
Secimlerin oncesinde Trump'ın zaferi icin duaya cağıranlar, sadece Evanjelikler değildi. İsrailli ve Amerikalı (anti-Siyonistler dışındaki) Ortodoks Yahudi gruplar da bu kervana katıldı. Onlar da Hz. Davud soyundan kendi Mesihlerini bekliyor ve ilahi kurtuluşta Trump'a onemli roller biciyor. Ortodoks hahamların Amerikan secimleri hakkındaki yorumları, Trump'ın -şahsen hic dindar olmamasına ve skandallarla dolu ozel hayatına rağmen- nasıl algılandığını ortaya koyuyor. Birkac ornek verelim:
Batı Şeria'nın kuzeyini kapsayan Samarya bolge konseyi başkanı Yossi Dagan, "Trump son dort yılda İsrail ve Yahudi halkı icin harika işler yaptı. (…) Obama-Biden yonetiminin sekiz korkunc yılı hatırımızda. (…) İsrail'i, Yahudileri ve Hıristiyanları seven ve [Batı Şeria'yı kastederek] Tevrat topraklarını onemseyen herkes (…) İsrail Devleti'nin gercek dostu Başkan Trump'a oy vermeli," dedi. [2]
El-Halil'deki Kiryat Arba Yahudi yerleşimi Başhahamı Dov Lior, Trump'ı Yahudilerin ilk surgunden geri donmesine ve mabetlerini yeniden inşasına izin veren Pers Kralı Buyuk Sirus'a benzetti. Lior'a gore Trump, "Doğru olanı yapmak icin" yaratılmıştır. [3]
Yahudi şeriatının otoritelerinden Haham Yoel Schwartz'a gore ABD bir kavşaktaydı: "Trump secilirse, yağmurlar tarlaların yeşermesini sağlayan bir nimet olacak (…); Biden secilirse, aynı nimetler dunyayı yok eden bir tufana donuşecek. (…) Demokratlar tufan neslinin gunahlarını (eşcinselliği, kurtajı) yayarken Trump dunyayı kurtuluşa hazırlıyor." [4]
Amerikan secimleri kıyamet ve kurtuluş uzerinden de değerlendirildi. ABD'nin sonunun geldiği ve bir ic savaşın kacınılmaz olduğu vurgulandı. Kabalacı yazar Haim David Targan şoyle dedi: "Bugun resmen Amerikan İmparatorluğu cağı sona eriyor. Biden kazanırsa, tıpkı Roma gibi, Amerika sert bir şekilde cokecek ve yanacak. Trump galip gelirse, Amerikan cağı zarif bir şekilde sona erecek; gucunu, otoritesini ve egemenliğini tamamen kurtuluş liderlerine devredecek (…) Amerika'nın gunleri sayılı." [5]
Bu soylemler ve Trump'ın eylemleri, Evanjelik veya Ortodoks Yahudi secmeni cezbetse de Amerikalı Yahudilerin kahir ekseriyetini hic etkilemediği aşikar. Nitekim son secimlerde Amerikalı Yahudilerin yuzde 21'i Trump'a, yuzde 77'si ise Biden'a oy verdi. [7] 2016'da yuzde 24'u Trump, yuzde 71'i ise de Clinton icin oy kullanmıştı. [8] İsrailli Yahudiler arasında Trump'a destek ise yuzde 70'lerde. Bu da bize İsrailli ve Amerikalı Yahudiler arasındaki derin farkı gosteriyor.
Amerikalı tarihci ve Siyonizm savunucusu Gil Troy, "Yahudi Oyu: Amerikan Secimlerinde Siyasal Guc ve Kimlik" başlıklı makalesinde 2016 secimleri sırasında Yahudiler arasında yaygın olan bir espriye yer vermiş: "Bakın şu işe. Cumhuriyetci ve Demokrat başkan adayları Trump ve Clinton'ın damatları Yahudi; başkanlık on secimlerini kazanan ilk Yahudi aday olan Demokrat Bernie Sanders'ın ise tek bir Yahudi torunu bile yok." Aslında bu, Amerikan Yahudiliğini anlamamız bakımından oldukca oğretici.
Amerikalı Yahudiler, 1920'li yıllardan bu yana Demokrat cizgide; Cumhuriyetciler ne yaparsa yapsın sağa donduremiyor. Cunku ABD'de Ortodoks olmayan yuzde 90'lık Yahudi kitle modern liberal kulture sıkı sıkıya bağlı; geleneksel dini rituelleri ve duaları modası gecmiş sayıp dinlerini, Amerikan liberalliğini esas alarak yeniden kurgulamış, onemli bir kısmı da asimile olmuş durumda. Kurtuluşu Mesih'te değil, liberal bireycilikte goruyorlar; ABD'yi kendi "Vaat Edilmiş Topraklar"ı sayıyorlar. Sağcı Cumhuriyetcilerden de, Evanjelik Hristiyanlardan da korkuyorlar, hele de Trump gibi bir başkandan... Trump'ı "beyaz milliyetcileri ve antisemitleri doğrudan ve kasıtlı olarak cesaretlendiren nefret dolu bir otoriter lider" [9] olarak goruyorlar. Avrupa'daki tarihi tecrubelerinin de etkisiyle aşırı sağın sonunda ırkcılığı ve antisemitizmi doğuracağına inanıyorlar. Dinin de devletin de her turlu dayatmasına karşılar. Daha hoşgorulu, coğulcu ve eşitlikci bir toplum icin ABD'deki sivil haklar mucadelesinin hep on saflarındalar.
İsrail ise Amerikan tecrubesinden cok farklı bir cizgide. Sosyalist ve liberal ideolojileri mezceden kurucu Siyonist kadro sol sekuler bir devlet tasarlasa da zamanla hem Ortodoks dini otorite alanını genişletti hem de parcalı siyasi sistemin de etkisiyle dini ve muhafazakar partiler hukumetlerde kilit ve etkin roller oynadı. 1970'lerin sonlarına doğru sağ partiler siyasi arenada hızla yukselirken, 1990'larda barış surecinin başarısızlığa uğraması ve 2. İntifada'nın patlak vermesiyle birlikte 2000'li yıllarda sol partiler iyice eridi. Eskinin aşırı sağının gunumuzun merkez partilerine donuştuğu İsrail siyaseti istikrarlı bir şekilde sağın da sağına kayarken Amerikalı Yahudilerin siyasi eğilimleriyle tam bir tezat teşkil ediyor. Ote yandan İsrail'de Trump'a destek sadece dini değil aynı zamanda milli bir temele oturuyor.
Merkezi ABD'de bulunan PEW'un bir araştırmasına gore, iki ulke Yahudileri siyasi yelpazede kendilerini bakın nasıl konumlandırıyor: Amerika'dakilerin yuzde 49'u liberal, yuzde 29'u ılımlı, yuzde 19'u da muhafazakar. İsrail'dekilerin yuzde 55'i merkezde, yuzde 37'si sağda, yuzde 8'i ise solda. [10] Her iki ulkede de dindar Yahudiler daha sağda, sekulerler ise daha merkezde veya solda yer alıyor.
Dini konumlanışları da onemli. Gunumuzde ABD'de hakim Yahudi ekollerin oranları PEW araştırmasına gore şoyle: Ortodokslar yuzde 10 (Ultra Ortodokslar yuzde 6, Modern Ortodokslar yuzde 3), Reformistler yuzde 35, Muhafazakarlar yuzde 18, Yeniden Yapılanmacı vb. gruplar yuzde 6, hicbir gruba bağlı olmayanlar ise yuzde 30. [11] Bu ekollerin Yahudiliği liberal değerlere gore modernleştirdiklerini ve coğu Yahudi'nin sekulerleştiği ve asimile olduğunu da belirtelim. Dolayısıyla bu ekollerin bir kısmı Ortodokslarca dinden sapmış olarak goruluyor.
Gelelim Ortodoks Yahudiliğin tek resmi dini anlayış kabul edildiği İsrail'e. On dokuzuncu yuzyıldan itibaren Batı'da gelişen modern dini ekollerin her birinin İsrail'de sadece yuzde 2-3 kadar muntesibi var. PEW araştırmasına gore 2015 yılı itibarıyla [12] İsrail toplumu kendisini şoyle tanımlıyor: yuzde 22 Ortodoks (yuzde 9 ultra Ortodoks, yuzde 13 dindar), yuzde 78 Ortodoks olmayan (yuzde 29 geleneksel, yuzde 49 sekuler).
Bu arada İsrail'de dindarlık ABD'dekinden cok daha fazla olsa da, iki tarafta da yuzde 20 kadar ateist var ve bunlar kendilerini etnik ve kulturel temelde Yahudi olarak tanımlıyor.
ABD'deki Yahudilerin secim tercihleri
Amerikan Yahudi Komitesi'nin (AJC) anketine [13] gore 2020 secimlerinde Yahudilerin oy tercihinde belirleyici birincil ve ikincil oncelikleri Kovid-19, sağlık hizmetleri, ekonomi, ırk ilişkileri, suclar ve dış politika; İsrail'i zikredenlerin oranı ise sadece yuzde 5. Bu oncelik listesinin gecmişte de cok benzer olduğunu J-Street anketleri ortaya koyuyor. Liberal Yahudi kitlenin oy verme davranışında İsrail yanlılığından ziyade (kurtaj ve cinsellikle ilgili konularda) bireysel tercih hakkı one cıkıyor. Bu oranlar secmenin sandıkta ve siyasette Yahudiliklerinden ziyade Amerikalılıklarını on plana cıkardığını gosteriyor. Ote yandan oy tercihlerinde İsrail'i goz ardı etseler de normalde İsrail yanlısılar. Amerikalı siyasetciler zaten İsrail savunucusu olduğundan karşılarında İsrail yanlısı ve karşıtı diye iki ayrı aday profili yok.
İsrail yanlısı liberal bir lobi kuruluşu olan J-Street tarafından 2018 ara secimleri sırasında yapılan bir ankete [14] gore Trump'ın başkanlık performansını onaylayan Amerikalı Yahudilerin oranı yuzde 25. İran'la nukleer anlaşmayı destekleyenler yuzde 67, İsrail-Filistin arasında iki devletli cozumu savunanlar yuzde 83, Batı Şeria'nın her yerinde yeni Yahudi yerleşim inşasını destekleyenler ise sadece yuzde 23. Bu veriler, Amerikalı Yahudiler arasında Trump'ın ve Netanyahu'nun değil, Obama-Biden ikilisinin Ortadoğu politikalarının revac bulduğunu gosteriyor.
Yine anketlere gore Netanyahu, Amerikalı Yahudiler arasında epey olumsuz bir imaja sahip ve yıllar gectikce bu algı daha da pekişiyor. Bunda hem kendisinin sağcı kimliği hem de ABD'deki Evanjelik ekiple sıkı işbirliği etkili.
AJC anketine donersek, Amerikalı Yahudilerin yuzde 77'si Trump'ın performansından rahatsız. Beğenenlerin oranı ise Ortodokslarda yuzde 75, Muhafazakarlarda yuzde 24, Reformistlerde yuzde 20, Yeniden Yapılanmacılarda yuzde 4 ve laik Yahudilerde yuzde 15. [15] Secimlerde Trump'a oy verenlerin ekollere gore dağılımı da bu verilerle ortuşuyor.
Aslında Amerikalı Yahudilerin secimlerde İsrail'i oncelememelerini salt bencil bireysel cıkarlar uzerinden okumak yanlış. Zira Amerikalı Yahudi secmenler, ic siyasette İsrail'e desteğin partiler ustu "milli" bir uzlaşma olduğunun bilincindeler. Biden'ın da Trump kadar İsrail dostu olduğuna ve Orta Doğu politikasında bambaşka bir paradigmaya gecmeyeceğine şuphe yok. Aradaki temel fark, Biden'ın İsrail'e dini bir perspektiften adanmışlıkla bakmaması ve Trump'ın Evanjelik ve Modern Ortodoks Yahudi ekibini dağıtıp yerine daha sekuler ve liberal Yahudileri koyacak olması. Turkiye'den baktığımızda bunu "ha Ali Veli, ha Veli Ali" diye goruyoruz. Oysa İsrail'den bakıldığında Biden'ın İran'la nukleer anlaşmaya geri donme ve ambargoları kaldırma/hafifletme, mimarı Trump'ın damadı olan sozde Yuzyılın Anlaşması'nı sahiplenmeyip klasik Amerikan politikasına donme niyeti ve bu bağlamda İsrail'in ilhakı politikasına karşı cıkması, sınırsız Yahudi yerleşim inşasına razı gelmemesi, Filistin tarafıyla diplomatik ilişkileri yeniden kurup kesilen paraları yollama ihtimali ve iki devletli cozum icin İsrail tarafına da baskı uygulayacak olması adeta bir Nekbe (Buyuk Felaket) gibi algılanıyor. Tabii Nekbe'ye İsrail'in mi, yoksa butun yatırımını Trump'a yapan Netanyahu'nun mu ducar olacağını, eli kulağındaki dorduncu erken secimin sonucunda goreceğiz.
[Orta Doğu politikaları alanında calışan Zahide Tuba Kor'un araştırma konuları arasında dinler ve mezhepler tarihi ve Turk dış politikası bulunmaktadır]
[1] https://www.israel365news.com/160208/can-combined-christian-jewish-vote-pack-a-punch-for-trump/
[2] https://www.israel365news.com/160133/leader-of-samaria-a-vote-for-trump-is-a-vote-for-the-land-of-the-bible/
[3] https://www.israel365news.com/160431/leading-israeli-rabbi-dov-lior-calling-for-americans-to-vote-donald-j-trump/
[4] https://www.israel365news.com/160601/biden-to-bring-noah-like-flood-into-world-rabbi-warns/
[5] https://www.israel365news.com/160485/mystical-rabbi-on-election-day-today-formally-ends-the-age-of-the-american-empire/
[6] https://jstreet.org/press-releases/election-night-poll-shows-jewish-voters-overwhelmingly-supported-joe-biden-trumps-margin-even-worse-than-16-election/#.X6fOP2gzZPY
[7] https://www.pewresearch.org/fact-tank/2016/11/09/how-the-faithful-voted-a-preliminary-2016-analysis/
[8] https://www.middleeasteye.net/news/american-jews-largely-back-biden-while-trumps-support-among-christians-appears-slip-poll
[9] https://www.pewforum.org/2016/03/08/comparisons-between-jews-in-israel-and-the-u-s/#israeli-jews-more-observant-than-u-s-jews
[10] https://www.pewforum.org/2016/03/08/comparisons-between-jews-in-israel-and-the-u-s/#israeli-jews-more-observant-than-u-s-jews
[11] https://www.pewresearch.org/fact-tank/2016/03/15/unlike-u-s-few-jews-in-israel-identify-as-reform-or-conservative/#: ~: text=About%20four%2Din%2Dten%20Israeli,)%20and%20H iloni%20(secular).
[12] https://www.ajc.org/news/new-ajc-survey-reveals-american-jewish-opinion-ahead-of-us-elections
[13] https://jstreet.org/election-2018/the-jewish-vote/#.X6Ur0WgzZPY
[14] https://www.ajc.org/news/new-ajc-survey-reveals-american-jewish-opinion-ahead-of-us-elections
[15] https://www.israel365news.com/160208/can-combined-christian-jewish-vote-pack-a-punch-for-trump/
Kaynak: Anadolu Ajansı / Zahide Tuba Kor