Her şey birer Âyet, birer mektup, birer kaside…

İkinci Mesele:

Eşyanın sırr-ı kayyumiyetle munasebettar faydalarının ve hikmetlerinin bir kısmına işaret etmeyi bu makam iktiza ediyor.

Evet, her şeyin hikmet-i vucudu ve gaye-i fıtratı ve faide-i hilkati ve netice-i hayatı ucer nev’idir:

• Birinci nevi, kendine ve insana ve insanın maslahatlarına bakar.

• İkinci nevi, daha muhimdir ki, her şey, umum zîşuur mutalÂa edebilecek ve FÂtır-ı ZulcelÂl’in cilve-i esmasını bildirecek birer Âyet, birer mektup, birer kitap, birer kaside hukmunde olarak, manalarını hadsiz okuyucularına ifade etmesidir.

• Ucuncu nevi ise, SÂni-i ZulcelÂl’e aittir, O’na bakar. Her şeyin faydası ve neticesi kendine bakan bir ise, SÂni-i ZulcelÂl’e bakan yuzlerdir ki, SÂni-i ZulcelÂl, kendi acaib-i san’atını kendisi temaşa eder, kendi cilve-i esmasına kendi masnuatında bakar. Bu a’zamî ucuncu nevide hikmet-i hilkatini ifade icin, bir saniye kadar yaşamak kÂfidir.

Hem her şeyin vucudunu iktiza eden bir sırr-ı kayyumiyet var ki, Ucuncu ŞuÂ’da izah edilecek.

Bir zaman, tılsım-ı kÂinat ve muamma-i hilkat cilvesiyle mevcudatın hikmetlerine ve faydalarına baktım, dedim: “Acaba bu eşya neden boyle kendini gosteriyorlar, cabuk kaybolup gidiyorlar? Onların şahsına bakıyorum; muntazam, hikmetli giyinmiş, giydirilmiş, suslendirilmiş, sergiye, temaşagÂha gonderilmiş. Halbuki bir iki gunde, belki bir kısmı birkac dakikada kaybolup faydasız, boşu boşuna gidiyorlar. Bu kısa zamanda bize gorunmelerinden maksat nedir?” diye cok merak ediyordum. O zaman, mevcudatın, hususan zîhayatın dunya dershanesine gelmelerinin muhim bir hikmetini lûtf-u İlÂhî ile buldum. O da şudur:

Her şey, hususan zîhayat, gayet manidar bir kelime, bir mektup, bir kaside-i Rabbanîdir, bir ilÂnname-i İlÂhîdir. Umum zîşuurun mutalÂasına mazhar olduktan ve hadsiz mutalÂacılara manasını ifade ettikten sonra, lÂfzı ve hurufu hukmundeki suret-i cismaniyesi kaybolur.

Lem’alar, Otuzuncu Lem’a (Eskişehir Hapishanesi’nin Bir Meyvesi), Altıncı Nukte, s. 647
__________________