Ey israflı, iktisadsız, ey zulumlu, adaletsiz, ey kirli, nezafetsiz, bedbaht insan!
Butun kÂinatın ve butun mevcudatın dustur-u hareketi olan iktisad ve nezafet ve adaleti yapmadığından, umum mevcudata muhalefetinle, manen onların nefretlerine ve hiddetlerine mazhar oluyorsun. Neye dayanıyorsun ki, umum mevcudatı zulmunle, mizansızlığınla, israfınla, nezafetsizliğinle kızdırıyorsun?

Evet, ism-i Hakîm’in cilve-i a’zamından olan hikmet-i amme-i kÂinat, iktisad ve israfsızlık uzerinde hareket ediyor, iktisadı emrediyor.

Ve ism-i Adl’in cilve-i a’zamından gelen kÂinattaki adalet-i tamme, umum eşyanın muvazenelerini idare ediyor. Ve beşere de adaleti emrediyor. Sure-i Rahman’da, “Goğu yukseltip Âleme nizam ve olcu verdi. TÂ ki adaletten ve dinin emirlerinden ayrılarak olcude sınırı aşmayın. Olcuyu ve tartıyı adaletle yerine getirin ve tartıyı eksik tutmayın ki, ahiretteki mizanınızı ziyana duşurmeyin.” [Rahman Sûresi: 7-9.] Âyetindeki dort mertebe, dort nevi mizana işaret eden, dort defa mizan zikretmesi, kÂinatta mizanın derece-i azametini ve fevkalÂde, pek buyuk ehemmiyetini gosteriyor. Evet, hicbir şeyde israf olmadığı gibi, hicbir şeyde de hakikî zulum ve mizansızlık yoktur.

Ve ism-i Kuddus’un cilve-i a’zamından gelen tanzif ve nezafet, butun kÂinatın mevcudatını temizliyor, guzelleştiriyor. Beşerin bulaşık eli karışmamak şartıyla, hicbir şeyde hakikî nezafetsizlik ve cirkinlik gorunmuyor.

İşte, hakaik-ı Kur’Âniyeden ve desatir-i İslÂmiyeden olan adalet, iktisad, nezafet hayat-ı beşeriyede ne derece esaslı birer dustur olduğunu anla. Ve ahkÂm-ı Kur’Âniye ne derece kÂinatla alÂkadar ve kÂinat icine kok salmış ve sarmış bulunduğunu ve o hakaikı bozmak, kÂinatı bozmak ve suretini değiştirmek gibi, mumkun olmadığını bil.

Lem’alar, s. 602-603
LÛ*GAT*CE:

adalet-i tamme: Tam adalet.

ahkÂm-ı Kur’Âniye: Kur’Ân’ın hukumleri.

cilve-i a’zam: En buyuk tecelli, gorunum.

desatir-i İslÂmiye: İslÂmî dusturlar.

hikmet-i amme-i kÂinat: KÂinattaki umumî hikmet; yaratılan her şeyde belli bir gaye ve faide gozetilmiş olması.

İsm-i Adl: Allah’ın “adaletle idare eden ve hukmeden” anlamındaki Adl ismi.

muvazene: Denge.

tanzif: Temizleme.
__________________