Dirayet veya re’y tefsirleri hakkında bilgi


Dirayet ve re’y “akla ve ictihada dayalı anlayış ve goruş” demektir. İslÂm sayesinde
Arap dili yayılmaya başlayınca bir yandan bu dilin saflığını korumak, diğer yandan
yabancıların sahih Arapca’yı oğrenmelerine yardımcı olmak uzere lugat ve dil bilgisi
kitapları yazıldı, Arap olmayan kavimler musluman oldukca farklı kulturler Arap kulturuyle
catışır ve karışır hale geldi; Yunan ve Hint duşuncesine ait eserler Arapca’ya tercume
edilince İslÂm’la bu duşunceler arasındaki catışmalara farklı boyutlar eklenmiş oldu.
Yabancı duşunceleri ve inancları reddetmeye veya İslÂmî olanla uzlaştırmaya yonelik
calışmalar yapıldı. Duşunce okulları (mezhepler) ortaya cıktı. Yeni coğrafyalara ve kultur
ortamlarına giren İslÂm, buralarda yaşayan insanların sosyal ihtiyaclarını karşılamak uzere
yorumlandı, ictihad yoluyla genişledi ve fıkıh mezhepleri ortaya cıktı. Kur’Ân’ın
yonlendirdiği zuhd hayatı, başka duşunce ve kulturlerin de etkisiyle –teorisi, pratiği ve
farklı okullarıyla– tasavvufun doğmasına zemin hazırladı.
Butun bu gelişmeler tefsir faaliyetini de etkiledi, Kur’Ân’ı yalnızca rivayete ve dile
dayanarak acıklamak yerine, bunları da ihmal etmeksizin ictihada, akla, ilham ve keşfe,
benimsenmiş duşunce ve inanca, ayrıca mezheple- rin tercih ve inanclarına gore –bunları
esas alan, bunlara dayanan, bazan bunlara oncelik verip Âyetleri bunlara uyarlayan–
yorumlar yapılmaya, tefsirler yazılmaya başlandı. Bu tefsirlerin genel adı olarak “re’y
tefsiri” (et-tefsîr bi’r-re’y) deyimi kullanılmaktadır.

Re’y ile Kur’Ân’ı tefsir etmenin cÂiz olup olmadığı konusundaki tartışmaya dayalı
olarak re’y tefsirlerinin, “makbul olan ve olmayan” şeklinde ikiye ayrıldığı gorulur. Makbul
olan re’y tefsiri, Kur’Ân’ı doğru anlamak icin gerekli bulunan ve bu maksatla başvurulan
ilimlere; ozetle lugat, gramer, nazarî edebiyat, kıraat, kelÂm, fıkıh usulu, esbÂb-ı nuzûl,
dinler ve peygamberler tarihi, nÂsih-mensuh, Âyetleri acıklayan hadisler ve Allah vergisi
anlama kabiliyetine dayanılarak yapılan tefsirdir. Makbul tutulmayan re’y tefsiri ise ya ilmi
yetersiz kişilerin yaptıkları, ya da Kur’Ân’ı doğru anlamaktan ziyade onceden benimsenmiş
bir inanc ve duşunceye gore onu yorumlamaya ve uyarlamaya yonelik cabalarla yapılan
tefsirdir.
Sunnîler’e gore makbul re’y tefsirlerinin en meşhurları Ebû-Mansûr el-MÂturîdî’nin
(o. 333/944) Te’vilÂtu’l-Kur’Ân, Mahmûd b. Omer ez-Zemahşerî’nin (o. 538/1143) -
Mu‘tezile mezhebine gore yazılmış bazı kısımlar dışında- el-KeşşÃ‚f, Fahreddin er-RÂzî’nin
(o. 606/1209) MefÂtîhu’l-gayb, Abdullah b. Omer el-BeyzÂvî’nin (o. 685/1286) EnvÂru’ttenzîl
isimli eserleridir.