MEVLEVİLİK

1- Kuruluşu

Olum gununu Hakk’la vuslat, sevgiliye kavuşma gunu sayan Hz.MevlÂnÂ’nın budunyadan gocup, sonsuzluk Âlemine doğmasıyla onu tanıyanlar, fikir vegoruşlerini benimseyenler buyuk acılara boğuldular. Başta oğlu Sultan Veled,Celebi HusÂmeddin ve diğerleri...

Hz.MevlÂnÂ’nın fikirleri ve yaşantısı kurumlaşmalı, yuzyıllar boyu tuminsanlığa uzanan bir el olmalıydı. İnsanlığı sevgiye, hoşgoruye, iyiliğe,doğruluğa ve guzel ahlÂka yani İslÂm’a cağıran bir el...

İslÂm Peygamberi, yaratılmışların en yucesi Hz.Muhammed’in yuzyıllar once tuminsanlığa yaptığı cağrıyı Hz.MevlÂn da yineliyordu.
BÂzÂ!BÂzÂ! Her Ân ci hestî bÂzÂ

Ger kÂfîr u gebr u bût-perestî bÂzÂ

İn dergeh-i mÂ, dergeh-i novmîdî nîst

Sad bÂr eger tovbe-şikestî bÂzÂ



Gel!.. Ne olursan ol, yine gel...

İster kÂfir ol, ister ateşe tap, ister puta...

İster yuz kere tevbe etmiş ol, ister yuz kere bozmuş oltevbeni...

Bizim kapımız umutsuzluk kapısı değil, nasılsan oyle gel.

Celebi HusÂmeddin doneminde başlayarak, Sultan Veled ve onun oğluUlu Ârif Celebi zamanında toplanan MevlÂn ºıkları, Mevlevîlik Tarîkatı’nıntemelini attılar ve sistemini oluşturdular. Muhtelif yerlerde tekkelerkurdular, vakıflar sağladılar, insanların gonullerine ışık goturduler.

Mevlana Celaleddin Rumi'nin duşunceleri cevresinde kurulan tarikat. Babasınınduşuncelerini sistemleştirdiği ve tarikat biciminde orgutlendirdiği icinMevlana'nın oğlu Sultan Veled, Mevlevilik'in asıl kurucusu ve ikinci pirisayılır.

Mevlana'nın hayatı boyunca tarikatlara ozgu birtakım kurallara uymadığı,kendisine bağlananlar icin ozel kurallar koymadığı bilinmektedir. Sozgelimikendisine bağlananlar icin ne bir giriş toreni duzenler, ne de belli bir zikirongorurdu. Diğer tarikatlar gibi ozel giysilerle ayrılma yoluna da gitmemişti.Bilinen başlıca uygulaması muridliğe kabul edilenlerin sac, sakal, bıyık vekaşlarından birkac kıl kesmek, kendisine halifelik verilenlere de bugun hırkadenilen geniş kollu, yakasız, onu acık bir giysi olan fereci giydirmek, halkıaydınlatma gorevini simgelemek uzere bir cerağ vermekti. Mevlevilik'in başlıcakurallarından birisi olan semayı da yalnızca aşk ve cezbe icin yardımcı bir oğesayardı. Ancak oğlu Sultan Veled, halifeliği doneminde Mevlana'nınduşuncelerini temel olarak Mevleviliği kendine ozgu kuralları, torenleri olanbir tarikat durumuna getirdi.

Mevleviliğe gore tasavvufi eğitimin amacı insanın kendine gelmesini, kendinibulmasını sağlamaktır. Gerceğe ulaşmak icin insan tabiatına aykırı yontemlerebaşvurulmamalıdır. Zikir ve cile gerceğe ulaşmanın temel yontemi değildir.Zikir ancak duşunceyi harekete gecirdiği olcude yararlıdır. Gerceğe ulaşmanınasıl yolu aşk ve cezbedir. Bunun icin de isimlerden ve kelimelerden gecipAllah'ı bulmak Allah dışındaki varlıklardan (masiva) arınmak gerekir. Butunvarlığı kuşatan Allah'ın varlığı tek gercektir. Varmış gibi gorulen varlıklargercekte yoktur; varolan, bu varlıklar aracılığı ile kendini gosterenAllah'tır. Evren her an yeniden yaratılmaktadır. Zıdlar alemi olan bu dunyadaherşey izafidir. Allah'ı gercek anlamda tanımayan insanlar dunyanın, altın vegumuşun kulu, kolesi olurlar. Bu kolelikten kurtulmanın tek yolu da Allahaşkıdır.

Mevleviliğe gore murid kendini murşidinde yok etmeli, kendine baktığındamurşidini gormelidir. Murşidinin tum isteklerini tereddut etmeden kabul etmeli,ona itaatı Allah'a ve Peygamber (s.a.s)'e itaat, muhalefeti de Allah vePeygamber (s.a.s)'e muhalefet bilmelidir. Kendisini şeyhinden uzaklaştıracakhicbir sozu dinlememeli, onun iyiliğin mutlak temsilcisi olduğuna inanmalı,hakkında kotu duşunmemeli, yanında cok konuşmamalıdır. Nefsini zayıflatmaya,riyazet ve mucahede ile oldurmeye calışmalıdır. Kotuluğu buyuran nefsi (nefs-iemmare) ancak murşid oldurebilir. Bu nedenle murid murşidinin irşadına sıkıbicimde sarılmalıdır.

Mevlevilikte başlıca tarikat ayini, Âyin-i şerif de denilen semadır. Bellikurallar icinde ve muzik eşliğinde yapılan semadan başka zikir telkini, tac vehırka giyme, halvet, tarikata giriş, halifelik verme de belli kurallarabağlanmıştır. Sozgelimi zikir telkininde şeyh muridi onune oturtarak elinitutar, butun gunahlardan sakınacağına, iyilik ve takva uzere bulunacağına dairsoz alır, kelime-i tevhidi uc kez telkin eder, sonra da onun icin dua eder.Duanın arkasından şeyh, dunya ile ilgisini kestiğini simgelemek uzere muridinsacından birkac kıl keser. Halvet, diğer tarikatlarda olduğu gibi kırk gunsuren bir ibadet, riyazet biciminde değil, tekkede hizmet biciminde uygulanır.Binbir gun suren bu halveti (cile) tamamlayan kişiye derviş adı verilir.

Tac ve hırka giydirme de kucuk bir torenle yapılır. Tac giyecek murid başınıacarak şeyhin onune oturur, başını şeyhin dizine koyar. Mevlevi silsilesiniokuyan şeyh Allah'tan muridi fakirlik yolunda (tasavvuf) başarılı kılmasını,başına manevi bir tac ihsan etmesini dileyerek tacı giydirir. Fatiha sûresiniokuyarak dua eder. Hırka ise ayakta giydirilir. Yine mevlevi şeyhleri silsilesive Fatiha okunur, dua edilir. Duanın arkasından hırkası giydirilen murid şeyhinve orada bulunan buyuklerin ellerini oper.

Halvetten cıkmış, eğitimini tamamlamış ve gerekli olgunluğa ulaşmış dervişlereverilen uc tur halifelik vardır. Bunlar suret-i hilafet, mana-yı hilafet vehakikat-ı hilafet olarak anılır. Suret-i hilafet, bir dervişe bir tekkeninyonetimini yurutmesi amacıyla verilen halifeliktir. Bu tur halifeler irşadyetkisine sahip değildir. Mana-yı hilafet, seyr-u suluk denilen tasavvufiyolculuğun makam ve mertebelerini iyi bilen, Allah'ı tam anlamıyla tanıyandervişe halkı irşad etmesi amacıyla verilen halifeliktir. Hakikat-ı hilafet dedoğrudan irşad ve şeyhlik yetkisiyle verilen halifeliktir. Şeyhlik makamı boşolan tekkelere atanacak şeyhler bu halifeler arasından secilir.

Mevleviliğe mensup kişiler seyru sulukteki durumlarına gore ceşitli derecelereayrılır. İlk dereceyi mevlevilerin buyuk coğunluğunu temsil eden muhibleroluşturur. Seven kişi demek olan muhib, mevlevi kurallarına gore sikketekbirletip tarikata giren, ancak dervişliğe ikrar vermeyen muriddir. İkinciderecede dede de denilen dervişler yeralır. Derviş ikrar verip tekke mutfağında(matbah) uc gun saka postunda oturan, kararından donmezse arakiye ve hizmettennuresi giyinip ceşitli hizmetlerle binbir gun halvet (cile) cıkaran, onsekizgun suren hucre cilesini de tamamlayan mevleviye verilen addır. Şeyhler ucuncudereceyi oluşturur. Şeyh, bir tekkeyi yonetmek, muhib ve dervişlerin yetiştirmeyetkisine sahip olan mevlevidir. Mevlevilikte son dereceyi halifeler meydanagetirir. Halifeler, başkasına halifelik verme yetkisine sahip şeyhlerdir.

Sultan Veled'ten sonra butun Mevleviliği temsil eden Konya'daki merkez tekkeşeyhliğinin babadan oğula ya da ailenin buyuğune gecmesi gelenekleşti. Bugeleneğe bağlı olarak şeyhlik makamına oturan kişiye Celebi adı verildi vezamanla merkez tekke şeyhliği Celebilik makamı olarak anılmaya başladı.Celebiler, başlangıcta, şeyhlik makamında oturan kişi tarafından oncedenbelirlenirdi. Sonraları celebiler dedelerin onayıyla atanmaya başladı. Dahasonra da, adaylar arasındaki cekişmeler nedeniyle celebiler padişah iradesiyleatanır oldular.

Cok uzun bir sure gecmemesine rağmen Anadolu’nun pek cok yerinde MevlÂnÂÂşıkları mevlevîhÂnelerde toplanmaya başladılar. Oradan Arap Yarımadası’na,

Asya ve Avrupa’ya yayıldılar. Artık padişahlar da, gedÂlar da aynı posta baş kesmedeydiler.Sultan III.Selîm, Sultan II.Mahmud gibi bir doneme damgasını vuran Osmanlısultanları mevlevîhÂnelerde şeyhlerinin dizlerine baş koymadaydılar. Aşk, sınırtanımaksızın yureklere ateşler yaktı, yaktı...

Mevlevilik Turk duşunce ve sanat hayatına onemli etki ve katkıları olan birtarikattır. Mevlana'nın vahdet-i vucud (varlık birliği) anlayışına dayananduşunceleri yuzyıllar boyunca etkisini surdurmuş, gunumuze kadar canlılığınıkoruyabilmiştir. Mevlevi tekkeleri, tarikat faaliyetlerinin yanısıra bir sanatve kultur kurumu gibi calışmış, baştan beri bircok şair, yazar ve bestecininyetiştiği merkezler olmuştur.

Osmanlılar doneminde Turkiye'de en yaygın tarikatlardan birisi olanMevleviliğin faaliyetine, diğer tarikatlarla birlikte, 13 Eylul 1925 tarihlibir kanunla son verildi. Faaliyetini bir sure Şam'da surdurmeyi denediyse debaşarılı olamadı. Ancak 1926 yılında Konya'daki merkez tekke ve Mevlana turbesimuze olarak yeniden acıldı.

2 - Cile Sistemi
Mevlevîlik, mÂnevî bir eğitim sistemi olarak tarîkate giren nevniyÂzları binbirgun suren “cile” denilen bir eğitimden geciyordu. Cile şoyle uygulanıyordu:
Mevlevî olmaya karar veren kişi gencse, ailesinin rızÂsı alınırdı. Kendisine buyolun guclukleri anlatılır, ısrÂr eder ve kabûl olunursa “matbah” denileneğitim bolumunde, kapıdan girince hemen sol tarafta, kapı dibinde bulunanpostta uc gun oturtulurdu. Bu uc gun icinde iki diz ustunde başı eğik olarakoturan aday, orada yapılan işleri seyreder, mecbûriyet olmadıkca konuşmaz,mecbûr olmadıkca posttan kalkıp bir yere gidemezdi. Uc gun sonra huzûra cıkar,kararında durduğunu soylerse, geldiği elbiseyle on sekiz gun getir-goturişlerine bakardı. On sekiz gunun sonunda ona artık mevlevîlerin ozelkıyafetleri giydirilir ve cilesi başlamış olurdu.

Cile esnasında ortalığı silip supurmek, odun getirmek, carşıdan alış-verişyapmak, camaşır yıkamak gibi gunluk işleri yapmaktan başka mutlaka sema’ meşkeder, mesnevî okur, kÂbiliyeti varsa ney uflemek, kudum vurmak, Âyin okumakgibi mûsikî sanatı ile yahut hat, tezhîb, minyatur gibi diğer guzel sanatlarlailgilenirdi. Bu meşklere, cilesini doldurmuş, hucre sahibi olmuş “dede” lernezÂret ederdi

3 - Mevlevîlik ve Sanat

İslÂm dininde mûsikî ve raksla ilgili ilk belgelere Meraga’lı AbdulkÂdir’inMakÂsidu’l ElhÂn adındaki eserinde, sema’a ise mîlÂdî X.yuzyıldan itibaren bazıkaynaklarda rastlanır

MevlÂnÂ’nın buyuk bir din ve sanat bilgini olarak mûsikî hakkında yucelticifikirleri vardı. Sofiyane vecd ve isitiğrakın, ilÂhî ilham ve neşvenin kaynağıhaline gelmiş olan gonlunu şiir, mûsikî ve sema’ gibi uc guzel sanatın ulviyetve kudsiyetinde eritmişti. Bilhassa mûsikîyi butun maddî ve fizîkî hÂdiselerinustunde tamamen ilÂhî bir anlayış ve sezişle “Elest Bezmi’nin ÂvÂzesi” diyetÂrif etmişti. Bu yuzden mevlevihÂneler, mÂnevî eğitim işlevlerinin yanı sıradevrin guzel sanatlar akademileri yahut konservatuarlarıydılar.

Mevlevîlerin zikri olan sema’, mutlaka mûsikî eşliğinde yapıldığından,mevlevîhÂnelerde nazarî ve amelî mûsikî eğitimi yaptırılmış, bu sebeple TurkMûsikîsi’nin en buyuk bestekÂrları mevlevîhÂnelerden yetişmişlerdir. Bueğitimin yanı sıra edvÂrlar ve muhtelif nota mecmuaları tertip edilerek,eserlerin gelecek nesillere intikÂli de sağlanmıştır.

Mûsikî sanatımız uzerinde Mevlevîliğin tesiri o kadar buyuktur ki, “Turk KlÂsikMuziği mevlevîhÂnelerde gelişmiştir” denebilir.

Nefî, NeşÃ‚ti, Fasih Ahmed Dede, EsrÂr Dede, NÂbi, Şeyh GÂlib gibi divÂnedebiyatımızın buyuk şairleri de mevlevîdirler.

Hz.MevlÂnÂ’nın tasavvufunda gÂye aşktır. Hz.MevlÂnÂ, insanın sûretiyle değil,sîretiyle -yani ic Âlemiyle- ilgilenmiş, rûhî olgunlaşmayı ve ahlÂkkaidelerinin en yucelerine ulaşmayı hedef almıştır. Mevlevîlikte, tamamen rûhîbir tezÂhur olan şiir, mûsikî, raks ve diğer guzel sanatlar insanıkotuluklerden uzaklaştırıp, ilÂhî amaca yaklaştıracak araclar olarak gorulmuş,bu yuzden Mevlevîliğin onemli rukunleri hÂline gelmiştir.
MEVLEVİAYİNLERİ

Mûsikî tarihi, insanlık tarihikadar eskidir. Bilim adamları insanların konuşmayı bilmedikleri devirde duyguve duşuncelerini mûsikî ile anlattıklarını soyluyorlar. Mûsikînin dindendoğduğu duşuncesi de bugun mûsikî tarihcileri, felsefeciler ve sosyologlartarafından benimsenmektedir.

İlkel toplumlarda mûsikî bir ibÂdet, insanları Yuce Yaratıcı’ ya ulaştıran birolgu, hatta Tanrı'nın insanlara bir lûtfu kabul edilirdi.

Totemizm, Şamanizm, Animizm gibi dinlerde mûsikînin onemli rolu vardı. Budinlerin etkisindeki toplumlarda muzisyenler aynı zamanda din adamlarıydılar.İslÂmiyet’ i kabûlden once atalarımızın dini olan Şamanizm’de “kam”, “baksı” yada “şaman” denilen din adamları ellerindeki calgı ile calıp soyleyerek dînîmesajlarını iletirlerdi.

İslÂmiyet de bu sanatın karşısında olmamıştır. Ancak her olgu gibi mûsikînin deiyi ve doğru yolda; iyi ve doğru duyguları hissettirip, ortaya cıkaracakşekilde kullanılması istenmiştir.

İslÂm Peygamberi Hz. Muhammed (s.a.s.), Kur’an’ın guzel sesle ve bir kaideyebağlı Âhenkle okunmasını emretmiştir. Tecvid ve kıraat boylece doğmuştur ki, builimlerin mûsikî ile yakın ilişkileri vardır.

Mûsikî, İslÂmiyet’i kabûlden sonra da musluman Turkler’in yaşamlarının hersafhasında once olduğu gibi yer almaya devam etmiştir. Duğunlerde, bayramlarda,asker uğurlama ve karşılama torenlerinde, her turlu dînî torenlerde, hattasavaşlarda bile mûsikî yer almıştır.

Dînî Turk Mûsikîsi icr edildiği mekÂnlara gore CÂmi Mûsikîsi ve Tekke Mûsikîsibaşlıkları altında ikiye ayrılabilir. Birbirine yakın bu iki turden TekkeMûsikîsi’nde insan seslerinin yanı sıra enstrumanlara da yer verilmiştir. CÂmiMûsikîsi’ nde ise enstruman kullanılmaz. Ezan, kaamet, salÂ, salÂtu’s-selÂm,mi’rÂciye, mevlîd, tekbîr, temcîd, tesbîh, mahfel surmesi, munÂcaat gibi cÂmiyeait formlarla; mevlevî Âyini, nefes, durak gibi tekkeye ait formlar ve her ikimekÂnda da ortak kullanılan ilÂhi, tevşîh, şugl, na’ t gibi formlar Dînî TurkMûsikîsi’ ni oluşturur.

CÂmi Mûsikîsi eserlerinde gorulen zÂhidÂne, ağır başlı uslûp, Tekke Mûsikîsieserlerinde yerini tasavvufî bir coşkuya bırakır. Bu coşkulu oluşumda bir coktarikatta yer alan ve mûsikî eşliğinde yapılan “zikir” in rol oynadığısoylenebilir.

Tekke Mûsikîsi formlarından en gelişmiş olanı Mevlevi Âyinleri’ dir. Bu eserleraynı zamanda tum Turk Mûsikîsi’ nin en geniş, en sanatlı ve en onemlieserleridir.

Mevlevî Âyinleri; Hz.MevlÂnÂ’ nın ebedî Âleme intikÂlinden sonra ona ve onunduşuncelerine Âşık insanların kurdukları “Mevlevîlik” tarîkatının urunleridir.

Hic şuphe yok ki, Mevlevî Âyinleri konusu bir değil yuzlerce kitap konusuolabilecek, uzerine ciltlerce eserler yazılabilecek kadar geniştir.

Mevlevî Âyini bestekÂrlarının doğum - olum tarihlerini tespitte hicrî tarihbildiren kaynaklara ve varsa ebced hesabıyla duşurulen tarih dizelerineyonelip, onları titizlikle milÂdî tarihe cevirdik. Burada karşımıza cıkan hicrîyılın, milÂdî yılın bir değil coğu kez iki yılına karşılık gelmesi probleminiher iki yılı da yazıp; kuvvetle muhtemel olan uzun yılın altını cizmeksûretiyle cozmeyi uygun gorduk. Bir ornek vermek gerekirse:

DellÂlzÂde İsmÂil Efendi hicrî 1212 yılında doğmuştur. Olumu icin HÂfız’ınmezar taşına duşurduğu tarih mısrÂı ise hicrî 1286’ ya karşılık gelir.

“Huld’u DellÂlzÂde’ye dÂim mekÂn ede Hud” H.1286

H.1212 yılı milÂdi 1797 yılının 26 Haziran’ında başlayıp, 1798 yılının 14Haziran’ında biter. Dolayısıyla doğumu 1797-1798 yıllarından birisi olup cok azda olsa 1797 olma ihtimali daha fazladır.

Olumu olan H.1286 yılı ise milÂdi 1869 yılının 13 Nisan’ında başlayıp, 1870yılının 2 Nisan’ında son bulur. Dolayısıyla olumu 1869- 1870 yılarından birisiolup, buyuk ihtimalle 1869 yılıdır. (Kitapta verilen cetvel incelenirse her ikiyılın da yazılmış, ihtimÂli yuksek olan yılların altının cizilmiş olduğugorulur).

Yine Mevlevî Âyini bestekÂrlarını listelerken vefÂt etmiş olanlarla yaşayanlarıayrı ayrı sıralamayı uygun gorduk VefÂt etmiş olanları olum tarihlerine,yaşayanları ise doğum tarihlerine gore sıraladık.

Bestelenmiş butun Mevlevî Âyinleri’ne hakkında ne soyleniyor olursa olsunkitapta yer verdik. Forma uygunluğu, geleneğe uygunluğu konusunda hicbirayırıma gitmeyip bunu muzikolog ve icrÂcıların yorumlarına bıraktık.
MEVLEVÎÂYİNLERİ

1- Ozellikleri

Kitabımızın asıl konusunu teşkîl eden Mevlevî Âyinleri, mevlevîhÂnelerde Sema’Toreni (yani mukÂbele) esnasında “mutrıb” denilen mûsikî topluluğunun calıpsoylediği, mevlevî bestekÂrlarca sema’a eşlik amacıyla bestelenmiş eserleredenir.

Tıpkı Sema’ Toreni gibi Mevlevî Âyini formunun da XV-XVI.yuzyıllarda kalıphalinde tespit edilip, gunumuze kadar gelen son şeklini aldığı soylenebilir.

Mevlevî Âyinleri’nin onemli ozelliklerinden biri farklı devirlerin ve farklıbestekÂrların eserlerinin bir araya getirilebilmesidir. XV veya XVI.yuzyıldabestelendiği sanılan PencgÂh Âyin-i Şerîf’in başında XIX.yuzyılbestekÂrlarımızdan Neyzen SÂlih Dede’nin peşrevinin calınması yahut bir Âyininbaşka bir Âyinden alınan bolumlerle tamamlanması bu duruma ornek olarakgosterilebilir.

Kendilerine has husûsiyetleri aşağıda acıklanacak olan bu eserlerin anabolumleri Hz.MevlÂnÂ’nın Mesnevî, DîvÂn-ı Kebîr ve RubÂiyyat’ından alınmışFarsca şiirlerinden bestelenir. Ender olarak bazı mevlevî şÃ‚irlerin şiirlerinede yer verildiği gorulmektedir. Bunlar arasında Sultan Veled, Ulu Ârif Celebi,EflÂkî Dede, Şeyh GÂlip, Molla CÂmî, Şeyhî, Semtî, GÂvsî Dede sayılabilir[50].

Ayrı Âyinlerde aynı guftenin yer aldığı da gozlenmektedir. Ama tum ÂyinlerdeEflÂkî Dede’ nin,
Ey kihezÂr Âferin bu nice sultÂn olur,

Kulu olan kişiler, husrev u hÂkÂn olur

Her ki bugun Veled’e inanûben yuz sure,

Yoksul ise bÂy olur, bay ise sultÂn olur.

dortluğu mutlaka ucuncu selÂmdayuruksemÂî usûlunden bestelenmiştir. Ayrıca yine tum Âyinlerin IV.SelÂm’ında(ki coğunlukla II.SelÂm ile aynıdır) Hz.MevlÂnÂ’nın meşhur,
SultÂn-ımenî, sultÂn-ı menî

Ender dil u cÂn îmÂn-ı menî

Der men bidemî men zinde şevem

Yek cÂn ci şeved, sad cÂn-ı menî.



SultÂnımsın, sultÂnımsın,

Gonlumdesin, cÂnımdasın, îmÂnımsın.

İcimdeysen ancak ben dirilirim,

Bir cÂn ne demek, sen benim yuz cÂnımsın.”

dortluğu Ağır Evfer usûlundenbestelenerek kullanılmıştır.

Tıpkı sema’ gibi Mevlevî Âyini de her birine “selÂm” adı verilen dort bolumdenoluşur. Başta calınan Devr-i Kebîr usûlundeki peşrevler Turk KlÂsikMuziği’ndeki Devr-i Kebîr peşrevlerden farklılık gosterir.

Mevlevî bestekÂrlarca Muzaaf Devr-i Kebîr adı verilen bu usûl iki Devr-i Kebîr’in birleştirilmesinden oluşturulmuştur ve 56 zamanlıdır. Bu ozellik peşrevinSema’ Toreni kısmında anlatılan Devr-i Veledî’ye eşlik amacıyla olmasındandır.Nitekim Devr-i Kebîr usûlu, diğer usûllere gore Devr-i Veledî’ deki yuruyuşe enuygun olanıdır. Bu usûlde herhangi bir aksak bolunme olmaz. İki Devr-i Kebîr’in birleştirilmesinin sebebi ise daha uzun peşrevler bestelemek, boylecetekrarı azaltmak amacını guder. Cunku Âyin peşrevleri Devr-i Veledîtamamlanıncaya kadar bitince başa donmek sûretiyle tekrar edilirler.

Devr-i Veledî’nin bitmesiyle peşrev durur. Burası peşrevin herhangi bir yeriolabilir. Bu sebeple bazı Âyin peşrevlerinde karar bolumleri dahî yeralmamıştır.

Mevlevî Âyinleri’nin I.SelÂm’ı coğunlukla Devr-i RevÂn, bazen de Ağır Duyekusûlleri ile olculmuştur. II. ve IV.SelÂm’lar mutlaka Ağır Evfer usûlundedir.Âyinlerde bu usûle genellikle son beş zamanından girilir. Bazı Âyinlerde bu ikiselÂm gufte ve melodi olarak birbiriyle aynı olabilmekte, bÂzı Âyinlerde isemelodi aynı kalırken gufte farklı olabilmektedir.

Mevlevî Âyinleri’ nin III.SelÂm’ları en geniş ve sanatlı bolumleridir. Bubolumde usûl geckilerinin yanısıra carpıcı makam geckileri de gorulur.III.SelÂm genellikle 28 zamanlı Devr-i Kebîr usûluyle başlar. Devr-i Kebîryerine bazen Ağır Duyek, Frenkcin, Fahte, Cifte Duyek de kullanılmıştır.

III.SelÂm’da bu ilk kısımdan sonra, aksaksemÂî usûlunden bestelenmiş bir sazterennumu ile EflÂkî Dede’nin:
Ey kihezÂr Âferîn bu nice sultÂn olur.

mısraı ile başlayan Turkce dortluk yuruksemÂî usûlu ilebestelenir. Bunu aynı usûlden bestelenmiş saz terennumleriyle birbirinebağlanan gufteler izler, yuruksemÂî hızlanarak devam eder, coştukca coşar...

Mevlevî Âyinleri’nin selÂmları, SemÂ’ Toreni kısmında belirttiğimiz selÂmlarınmÂn ve tezÂhurlerine uygun olarak, hatta bu duyguları oluşturacak nağmelerle

bestelenmiştir. SemÂ’ Toreni’nin III.SelÂm’ı Allah’ın buyukluğu ve kudretikarşısında duyulan hayranlığın aşka donuşmesiyle oluşan bir cezbe hÂlinisembolize eder. Yani bir nevî mîrÂc hÂlidir. Mevlevî Âyinleri’nde de bubolumler gittikce yuruyen ritmlerle ve gittikce yukselen perdelerlebestelenmiştir.

IV.SelÂm ise insanın kulluğa donuşunu ve kulluğunu idrÂkini temsîl eder. Buradakullanılan Ağır Evfer usûlu ile melodi ve ritmdeki coşkunluk yerini kararlı birhuzûra bırakır.

IV.SelÂm’dan sonra sazlarla icr edilen Duyek usûlunde bir Son Peşrev ve SonYuruksemÂî ile Âyin sona erer.

Bu yapısı ile Mevlevî Âyinleri Turk Mûsikîsi’nin en buyuk ve sanatlı eserleridir.Bu yuzden Âyin bestelemek bestekÂrlıkta zirve kabûl edilir.

XV-XVI.yuzyıla ait “Beste-i Kadîm” adıyla tanınan ve bestekÂrları bilinmeyenPencgÂh, Huseynî ve DugÂh Âyin-i Şerîflerden PencgÂh makamındaki Âyin mevlevîbestekÂrlara tam bir numûne olmuştur ve tam bir bestekÂrlık Âbidesidir. Dahasonra bestelenmiş ve bestekÂrı bilinen ilk Âyin olan Kocek Derviş MustafaDede’nin BayÂtî Âyin-i Şerîf’î ise kendinden oncekileri golgede bırakacak kadarustun bir sanat eseridir.

Daha sonra BuhûrîzÂde Mustafa Efendi (Itr&#238 tarafından bestelenen SegÂh Âyin-iŞerîf’de Turk Mûsikîsi’nin şÃ‚heserlerindendir.

BestekÂrı bilinen bu ilk Âyinlerden sonra gunumuze kadar tespit edebildiğimizkadarıyla 161 Âyin daha bestelenmiştir ki, uc Beste-i Kadîm ile birlikte toplamı166’ya varır. Bu Âyinler icerisinde form ve uslûba uygunluğu tartışılabilecekolanları elbette vardır. Bunlar arasında merhum Huseyin Saadeddin Arel’ inmuhtelif makamlardan bestelediği 51 Âyin pek cok munekkid tarafından kıymetihÂvî bulunmamaktadır. Gunumuzde bestelenen Âyinlerin coğu da eleştirilere mÂruzkalmaktadır. Biz boyle bir tartışmaya girmeden tamamını listelemeyi uygungoruyoruz.

MEVLEVÎ ÂYİNLERİ

(Bestelendiği Yuzyıllara Gore)

XVII.yuzyıl oncesi



1- Huseynî Âyin-i Şerîf

Beste-i Kadîm

2- DugÂh Âyin-i Şerîf

Beste-i Kadîm

3- PencgÂh Âyin-i Şerîf

Beste-i Kadîm

XVII.yuzyıl



4- BayÂtî Âyin-i Şerîf

Derviş Mustafa Dede (Kûcek)

5- SegÂh Âyin-i Şerîf

BuhûrîzÂde Mustafa Efendi (Itr&#238

6- CargÂh Âyin-i Şerîf

Kutbu’n NÂyî Osman Dede

7- Hicaz Âyin-i Şerîf

Kutbu’n NÂyî Osman Dede

8- Rast Âyin-i Şerîf

Kutbu’n NÂyî Osman Dede

9- Uşşak Âyin-i Şerîf

Kutbu’n NÂyî Osman Dede

10- Nuhuft Âyin-i Şerîf

Eyyûbî Huseyin Dede

11- NihÂvend Âyin-i Şerîf

MusÂhib Ahmed Ağa

12- Hicaz Âyin-i Şerîf

MusÂhib Ahmed Ağa

13- Sab Âyin-i Şerîf

MusÂhib Ahmed Ağa

14- BestenigÂr Âyin-i Şerîf

Bursalı Âm SÂdık Efendi

15- Irak Âyin-i Şerîf

Abdurrahîm Dede (HÂfız ŞeydÂ)

16- HicÂzeyn Âyin-i Şerîf

Abdurrahîm Dede (HÂfız ŞeydÂ)

17- Isfahan Âyin-i Şerîf

Abdurrahîm Dede (HÂfız ŞeydÂ)

XIX.yuzyıl

20- Şevkutarab Âyin-i Şerîf

Ali Nutkî Dede

21- SûzidilÂr Âyin-i Şerîf

Sultan III.Selîm Han

22- YegÂh Âyin-i Şerîf

Derviş Abdulkerîm Dede

23- Acembûselik Âyin-i Şerîf

NÂsır AbdulbÂkî Dede

24- Isfahan Âyin-i Şerîf

NÂsır AbdulbÂkî Dede

25- Hicaz Âyin-i Şerîf

Kunhî AbdurrÂhîm Dede

26- Nuhuft Âyin-i Şerîf

Kunhî AbdurrÂhîm Dede

27- Sab Âyin-i Şerîf

HammÂmîzÂde İsmÂîl Dede

28- Nev Âyin-i Şerîf

HammÂmîzÂde İsmÂîl Dede

29- BestenigÂr Âyin-i Şerîf

HammÂmîzÂde İsmÂîl Dede

30- SabÂbûselik Âyin-i Şerîf

HammÂmîzÂde İsmÂîl Dede

31- Huzzam Âyin-i Şerîf

HammÂmîzÂde İsmÂîl Dede

32- Isfahan Âyin-i Şerîf

HammÂmîzÂde İsmÂîl Dede

33- Ferahfez Âyin-i Şerîf

HammÂmîzÂde İsmÂîl Dede

34- Şedaraban Âyin-i Şerîf

Mustafa Nakşî Dede

35- SûzinÂk Âyin-i Şerîf

HÂşim Bey

36- ŞehnÂz Âyin-i Şerîf

HÂşim Bey

37- Sûzidil Âyin-i Şerîf

Nesîb Dede

38- SûzinÂk Âyin-i Şerîf

DellÂlzÂde İsmÂîl Efendi

39- Isfahan Âyin-i Şerîf

İsmet Ağa

40- Mustear Âyin-i Şerîf

İsmet Ağa

41- Rahatfez Âyin-i Şerîf

İsmet Ağa

42- MÂhur Âyin-i Şerîf

Ârif Hikmetî Dede

43- HicazkÂr Âyin-i Şerîf

Manisalı CÂzim Dede

44- YegÂh Âyin-i Şerîf

Tanbûrî KÂmil Dede

45- Sûzinak Âyin-i Şerîf

SelÂnikli Derviş Necib Dede

46- Neveser Âyin-i Şerif

Rifat Bey

47- FerahnÂk Âyin-i Şerîf

Rifat Bey

48- Şedaraban Âyin-i Şerîf

Neyzen SÂlih Dede

49- YegÂh Âyin Şerif

Hacı FÂik Bey

50- SûzinÂk Âyin-i Şerîf

Hacı FÂik Bey

51- Huseyniaşîran Âyin-i Şerîf

Ali Aşkî Efendi

52- Sûzidil Âyin-i Şerîf

M.ZekÂî Dede

53- MÂye Âyin-i Şerîf

M.ZekÂî Dede

54- Isfahan Âyin-i Şerîf

M.ZekÂî Dede

55- Sûzinak Âyin-i Şerîf

M.ZekÂî Dede

56- SabÂzemzeme Âyin-i Şerîf

M.ZekÂî Dede

57- Nuhuft Âyin-i Şerîf

Bursalı Osman Dede



XX.yuzyıl



58- Rahatulervah Âyin-i Şerîf

Ahmed HusÂmeddin Dede

59- DugÂh Âyin-i Şerîf

Mehmed CelÂleddin Dede

60- Bûselik Âyin-i Şerîf

BolÂhenk Nûri Bey

61- Karcığar Âyin-i Şerîf

BolÂhenk Nûri Bey

62- Acemaşîran Âyin-i Şerîf

Huseyin Fahreddin Dede

63- Huseynî Âyin-i Şerîf

Musullu HÂfız Osman Efendi

64- YegÂh Âyin-i Şerîf

Rauf Yekt Bey

65- SultÂniyegÂh Âyin-i Şerîf

KÂzım Uz

66- Bûselikaşîran Âyin-i Şerîf

Ahmed Avni Konuk

67- Dilkeşîde Âyin-i Şerîf

Ahmed Avni Konuk

68- Rûy-i Irak Âyin-i Şerîf

Ahmed Avni Konuk

69- BayÂtîbûselik Âyin-i Şerîf

ZekÂîzÂde HÂfız Ahmed Irsoy

70- Mustear Âyin-i Şerîf

ZekÂîzÂde HÂfız Ahmed Irsoy

71- Karcığar Âyin-i Şerîf

RÂkım Elkutlu

72- KurdîlihicazkÂr Âyin-i Şerîf

Halepli Şeyh Ali Dede

73- Acemaşîran Âyin-i Şerîf I

Huseyin Saadettin Arel

74- Acemaşîran Âyin-i Şerîf II

Huseyin Saadettin Arel

75- Acemkurdî Âyin-i Şerîf I

Huseyin Saadettin Arel

76- Acemkurdî Âyin-i Şerîf II

Huseyin Saadettin Arel

77- Aşkefz Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

78- Besteısfahan Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

79- BestenigÂr Âyin-i Şerîf I

Huseyin Saadettin Arel

80- BestenigÂr Âyin-i Şerîf II

Huseyin Saadettin Arel

81- BayÂtî Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

82- Bûselik Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

83- DilkeşhÂverÂn Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

84- Evic Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

85- EvcÂr Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

86- Ferahfez Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

87- FerahnÂk Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

88- Ferahnum Âyin-i Şerîf I

Huseyin Saadettin Arel

89- Ferahnum Âyin-i Şerîf II

Huseyin Saadettin Arel

90- HeftgÂh Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

91- Hicaz Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

92- HicazkÂr Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

93- Huseynî Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

94- Huzzam Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

95- Isfahan Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

96- Karcığar Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

97- KurdîlihicazkÂr Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

98- LÂlegul Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

99- MÂhur Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

100- Mustear Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

101- Nev Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

102- Neveser Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

103- NihÂvend Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

104- Nikriz Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

105- NişÃ‚bur Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

106- NişÃ‚burek Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

107- Nuhuft Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

108- Rahatfez Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

109- Rahatulervah Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

110- Rast Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

111- Sab Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

112- SegÂh Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

113- SultÂnîyegÂh Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

114- Sûzidil Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

115- SûzinÂk Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

116- Şederaban Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

117- ŞehnÂz Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

118- Şerefnum Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

119- Şevkefz Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

120- TÂhir Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

121- Uşşak Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

122- UzzÂl Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

123- YegÂh Âyin-i Şerîf

Huseyin Saadettin Arel

124- Rast Âyin-i Şerîf

Refik Fersan

125- Selmek Âyin-i Şerîf

Refik Fersan

126- Şevkefz Âyin-i Şerîf

Halil Can

127- Hisarbûselik Âyin-i Şerîf

Saadeddin Heper

128- Nikriz Âyin-i Şerîf

HÂfız KemÂl Batanay

129-BayÂtîaraban Âyin-i Şerîf

Cinucen Tanrıkorur

130-EvcÂr Âyin-i Şerif

Cinucen Tanrıkorur

131-ZÂvilaşîran Âyin-i Şerîf

Cinucen Tanrıkorur

132-NişÃ‚bûrek Âyin-i Şerîf

Cinucen Tanrıkorur

133-FerahnÂkaşîrÂn Âyin-i Şerîf

Doğan Ergin

134- ?

Bedri Noyan [51]

135- NihÂvend Âyin-i Şerîf

KemÂl Tezergil

136- Neveser Âyin-i Şerîf

A Necdet Tanlak

137- TÂhir Âyin-i Şerîf

A Necdet Tanlak

138- Evic Âyin-i Şerîf

A Necdet Tanlak

139- Acem Âyin-i Şerîf

AlÂeddin Yavaşca

140- MÂhur Âyin-i Şerîf

İrfan Doğrusoz

141- Muhayyersunbule Âyin-i Şerîf

İrfan Doğrusoz

142- SegÂh Âyin-i Şerîf

İrfan Doğrusoz

143- NişÃ‚bur Âyin-i Şerîf

Cuneyd Kosal

144- Nev Âyin-i Şerîf

Ali Rıza Avni Tınaz

145- SÂzkÂr Âyin-i Şerîf

SÂdun Aksut

146- Hisar Âyin-i Şerîf

Fırat Kızıltuğ

147- Muhayyersunbule Âyin-i Şerîf

Bekir Sıdkı Sezgin

148- Evic Âyin-i Şerîf

Erol Sayan

149- Ferahfez Âyin-i Şerîf

M.Okyay Yiğitbaş

150- Şevkutarab Âyin-i Şerîf

M.Okyay Yiğitbaş

151- BayÂtî Âyin-i Şerîf

M.Okyay Yiğitbaş

152- Huzzam Âyin-i Şerîf

M.Okyay Yiğitbaş

153- ŞehnÂz Âyin-i Şerîf

Mutlu Torun

154- Acemkurdî Âyin-i Şerîf

Zeki Atkoşar

155- SazkÂr Âyin-i Şerîf

Zeki Atkoşar

156- MÂhur Âyin-i Şerîf

Zeki Atkoşar

157- Uşşak Âyin-i Şerîf

FÂtih Salgar

158- Vecdidil Âyin-i Şerîf

Gursel Kocak

159- ŞehnÂz Âyin-i Şerîf

Hasan Esen

160-?

İsmet Doğru [51]

BestekÂrları yaşayan Âyin-i Şerîfler

BestekÂrı Bilinmeyen Diğer Âyin-i Şerîf’ler (Uc Beste-i Kadîm’den Başka)

161- Muhayyer Âyin-i Şerîf

162- Canfez Âyin-i Şerîf

163- Baba TÂhir Âyin-i Şerîf

164- Evic Âyin-i Şerîf

165- Bûselik Âyin-i Şerîf

166- Nevrûz Âyin-i Şerîf

2- BestekÂrları

Mevlevî Âyini besteleyebilmek icin iyi bir bestekÂr olmak şarttır ama yeterliolmaz. Mevlevî Âyini BestekÂrının Âyin rûhuna ve uslûbuna uygun eseryapabilmesi icin Hz.MevlÂnÂ’yı, Mevlevîliği ve Sema’ı iyi anlamış; kendindenonce bestelenmiş olan Âyinleri iyi incelemiş olması gerekir. Bu şartlarsağlandıktan sonra DîvÂn-ı Kebîr, RubÂiyyÂt ve Mesnevî’den kullanılacakusûllere ve anlam bakımından birbirine uygun şiirler secilecek ve eserbestelenecektir.

Mevlevî Âyini bestekÂrları arasında yukarıda verdiğimiz listede en fazla dikkatceken isim hic şuphesiz Huseyin Saadeddin Arel’dir. Yılmaz Oztuna’nın Turk MûsikîsiAnsiklopedisi’nde 700 kadar eseri kayıtlı olan ve daha cok nazariyatcı olaraktanınan son donemin bu muzikolog bestekÂrının 51 Âyininden tumaraştırmalarımıza rağmen yalnız Mûsikî Mecmuası’nın 154.sayısında neşrolunanNikriz Âyin-i Şerîf’inin ve Karcığar Âyin-i Şerîf’inden kucuk bir bolumununnotasını bulabildik. BestekÂrın elimizdeki bu ornekleri incelendiğinde gufte veusûl geleneğine uyulmadığı hemen goze carpar. Ama dediğimiz gibi bulabildiğimizornekler cok azdır.

Turk Mûsikîsi’nin gelmiş gecmiş en buyuk bestekÂrlarından biri olan HammÂmîzÂdeİsmÂil Dede Efendi 7 Âyin-i Şerîf bestelemiştir. Bu eserlerin tamamı ustun birmuzikalite ve olağanustu bir duyuş urunudur. Dede Efendi’nin tum eserleriicerisinde en cok Huzzam Âyin-i Şerîf’ini beğendiği rivÂyet olunmaktadır ki, bueser Turk Mûsikî Sanatı’nın en kıymetli eserlerindendir.

Kendisi de mevlevî olan Sultan II.Mahmud’un isteği uzerine son olarakbestelediği Âyini olan FerÂhfeza Âyin-i Şerîf’i ise fevkalÂde renklidir ve encok sevilen Âyinlerdendir.

Dede Efendi’nin oğrencilerinden M.ZekÂî Dede de 5 Âyin bestelemiştir. Bunlararasında en beğenileni gercek bir deh urunu olarak nitelenen SûzidilmakÂmındakidir.

Zamanının neyzenlerinin kutbu manasında “Kutbu’n NÂyî” unvÂnıyla tanınan OsmanDede, son donemin onemli bestekÂrlarından merhum Cinucen Tanrıkorur ve gunumuzbestekÂrlarından M. Okyay Yiğitbaş da dorder Âyin bestelemişlerdir.

MusÂhib Seyyid Ahmed Ağa, “HÂfız Şeyd” adıyla tanınan Abdurrahîm Dede, İsmetAğa, Ahmed Avni Konuk ile yaşayan bestekÂrlardan Zeki Atkoşar, Necdet Tanlak veİrfan Doğrusoz ise repertuarımıza ucer Âyin kazandırmışlardır. Ancak İrfanDoğrusoz’un elimizde bulunan SegÂh Âyin-i Şerîf’i bir cok sesli deneme olarakTurk Mûsikîsi ve Mevlevî Âyini rûhuna kanımızca hic uygun değildir ve icindeHz.MevlÂnÂ’dan hicbir gufte bulundurmamakla geleneğe de uymamaktadır.

Şuphesiz ki bestekÂrlıkta fazla eser bestelemekten daha onemlisi sanat değeritaşıyan eser bestelemektir. Sultan III. Selîm yalnızca bir Âyin bestelemiştir.Ama bu eseri Mevlevî Âyini repertuarının en kıymetli orneklerinden birisiolmuştur. Bunun gibi Huseyin Fahreddin Dede’nin Acemaşîran Âyin-i Şerîf’i detek Âyinidir ve bir sanat Âbidesidir.

mevlÂna’nın duşuncesi etrafında şekillenen mevlevîliğin, babasının duşuncelerinisistemleştirip tarikat biciminde orgutlediğinden oturu oğlu sultan veled (o.1312) tarafından kurulduğu kabul edilir. ilhÂmını kur’an ve peygamberimizinsunnet’inden alan mevlevîlik insanlığı, pek cok Âşık, Âlim ve kÂmil murşidyoluyla, doğruya, guzel ahlÂka ve sevgiye davet etmiştir.

mevlevîlik, diğer tarikatlerde olduğu gibi insanı, kendisini bulması vekendisine gelmesini sağlamak uzere tasavvufî bir eğitimden gecirir. diğertarikatlerdekinin aksine, kendisine intisÂb edenlerden ozel bir kıyafetgiymelerini ve belirli bir zikri surdurmelerini istemeyen mevlÂna’nın bilinenbaşlıca uygulaması ise, muridliğe kabul edilenlerin sac, sakal, bıyık vekaşlarından birkac kıl kesmek, kendisine hilÂfet verilenlere de bugun hırkadenilen geniş kollu, yakasız, onu acık bir giysi olan fereci giydirmek, halkıaydınlatma gorevini simgelemek uzere bir cerağ vermekti. başlangıcta ozel birritueli olmayan mevlevîlik, babasının duşuncelerini temel alan oğul sultanveled tarafından kendine ozgu kuralları, torenleri olan bir tarikat halinegetirildi.

mevlÂna’nın ‘guneşimiz’ dediği şems-i tebrîzi’nin kişiliğiyle kavramlaşan‘murşid’ tabiri, mevlevîliğin insan-tanrı ilişkisi bağlamında geliştirdiğionemli bir mefhumdur. oyle ki murid kendini murşidinde yok etmeli ve kendinebaktığında murşidini gormelidir. murşide muhalefeti allah’a ve peygamberine(s.a.s) muhalefet bilmeli. kotuluk buyuran (nefs-i emmare) nefsi ancak birmurşidin oldurebileceğini bilen murid, murşidinin irşÃ‚dına sıkı bir şekildesarılmalıdır. mevlevîliğin coğu tarikatlerden farklı olarak uzerinde durduğunoktalardan biri de, muridin zikir ve cile aşamalarından gecme zorunluluğununolmamasıdır. mevlevîlere gore zikir ve cile gerceğe ulaşmanın temel bir yontemideğil, duşunceyi harekete gecirebilecek bir dinamiktir. gerceğe ulaşmanınbiricik yolu vardır, o da; aşk ve cezbedir.

semÂ:
dilimizde donmek, duymak ve gokyuzu anlamlarına gelen semÂ, bir mevleviÂyininde bu uc anlamı da kapsayan bir işleve donuşur. Âyin-i şerîf olarak dabilinen semÂ, belli kurallar icinde muzik eşliğinde yapılır. pisagor gibiduşunen filozoflara gore musikî, goklerin donuşunden hÂsıl olan sesten ve busesin Âhenginden meydana gelir. ilginctir ki mevlÂna musikî hakkında mesnevî’deşunları soyler: ‘zurnanın ağlayışı, davulun korkutuşu birazcık sûr sesinebenzer; oyle ki hikmet sahipleri, biz bu makamları gokyuzunun donuşunden aldıkderler. halkın tamburuyla caldığı, soylediği ezgiler, goğun donuşunun sesidir;inananlar tum seslerin cennetin sesiyle guzelleştiğini soyler; biz, hepimizÂdemi’in cuzleriydik; cennette o guzel sesleri duyduk, dinledik...’

sem ile yani dinlemek ve duymakla manevî ve estetik duyguların gelişeceğinisoyleyen mevlana’nın mesnevî’de bu terimi işitmek, dinlemek, divan-ı kebîr’deise bugunki mevlevi Âyinlerinde kullanıldığı uzere donmek anlamındakullanmıştır. mevlevi tarikatının başlıca ayini olan semÂ, insanın miracını,manevî yolculuğunu sembolize eder. sem esnasında murid, benliğini (hırkasını)terk ederek hak’ta yok olur. başında sikkesi (mezar taşı), ustunde tennuresiyle(kefeni) manevî bir yolculuğa cıkar.

sem beş bolumden oluşur:
1. peygamber efendimizin nÂt-ı şerîfi’nin okunması
2. her şeye can veren nefesi temsil eden ney taksimi.
3. semÂzenlerin birbirlerini selamlayarak başladığı uc kez tekrarlanan daireselyuruyuş. (sultan veled devri denir)
4. sem ayini. (1. selÂm bilgiyle doğan insanı, 2. selÂm yaratılıştaki azameti,3. selÂm tam teslimiyeti (fenÂfillah) sembolize eder.)


zikir telkini:
belli bir manevî olgunluğa ulaşmış murid icin bazı Âyinler yapılır. zikirtelkini’nde şeyh muridi onune oturtarak elini tutar, tum gunahlardansakınacağına, iyilik ve takva uzere bulunacağına dair soz alır, kelime-itevhidi uc kez telkin eder, sonra da onun icin dua eder. duanın ardından şeyh,dunya ile ilgisini kestiğini simgelemek icin muridin sacından bir kıl keser.binbir gun tekke hizmetinde bulunan murid artık bir derviştir.

tac ve hırka giyme:
tac ya da hırka giyecek murid şeyhin onune oturur, başını şeyhin dizine koyar.mevlevî silsilesini okuyan şeyh allah’tan muridi tasavvuf yolunda başarılıkılmasını dileyerek tacı ya da hırkayı giydirir ve fatih okur.

şeb-i arûs
mevlÂna’nın olum gununun hatırası olarak yapılan merasim icin kullanılan birtabirdir. ikindi vaktinden sonra kur’an okumak ve aynu’l-cem yapılmak suretiyleicra edilen bu merÂsim gecesine ‘leyletu’l-arûs’ da denilir. mevlÂna 17 aralık1273’de pazar akşamı vefat etmiştir. bu geceyi, yani ‘şeb-i arûs’ gecesini,sevgiliye, hakk’a kavuşma gunu kabul eden mevlÂna iki turlu olum olduğundan sozeder; birincisi, hz. peygamberimizin ‘olmeden once olunuz’ hadisine işareteden, nefsi (ego) yok ederek gercekleşen manevî olumdur. mevlÂna bu olume‘vuslat’ adını verir. ikinci ise ‘fiziki olum’dur.

olumu, ayrılıktan ziyade, bir kavuşma olarak goren mevlÂna, manevî tekÂmuleerişmiş ruhun aşk yoluyla olumsuzleştiğini, insanın bu yolla gercek saadeteeriştiğine mesnevî’de şoyle değinir: ‘ tevbesiz omur, hepten can cekişmektedir;gelip catan, adamı yaşayan olu yapan olum ise, allah’tan habersiz olmaktır.omur de allah’la hoştur, olum de; allah’a kavuşmadıktan sonra Âb-ı hayÂt bileateştir.’ ankebut sûresindeki; ’her nefis olumu tadacaktır. sonra ancak bizedonduruleceksiniz.’ ayetindeki ‘donmek’ kelimesinin allah’a kavuşulacağının birmujdesi olduğunu soyleyen mevlÂna, ‘canı allah aldıysa olum şeker gibidir,o’nunla olduktan sonra, olmek candan tatlıdır bize’ beytinde soz ettiği gibiolumun bir son değil bir başlangıc olduğunu soyler.

mevlÂna, her yıl vuslata erdiği 17 aralık tarihinde, konya’da gercekleştirilenşeb-i arûs Âyiniyle anılıyor.

SEM'A


Mevlevîlik deyince ilk akla gelen semÂ’, lugatte işitmek mÂnÂsındadır. Terimolarak, mûsikî nağmelerin dinlerken vecde gelip hareket etmek, kendinden gecipdonmektir. Hz.MevlÂn zamanında belli bir nizÂma bağlı kalmaksızın dînî vetasavvûfî bir coşkunluk vesîlesiyle icr edilen sema’, sonradan Sultan Veled veUlu Ârif Celebi zamanından başlayarak Pîr Âdil Celebi zamanına kadar tam birdisiplin icine alınmış, sıkı bir nizÂma bağlanmış; icrÂsı oğrenilir veoğretilir olmuştur [34]. Boylece XV.yuzyılda son şeklini alan Sema’ Toreni’ nedaha sonra sadece XVII.yuzyılda NÂ’t- ı Şerîf eklenmiştir.

Sema’, sembolik olarak, kÂinatın oluşumunu, insanın Âlemde dirilişini, YuceYaratıcı’ya olan aşk ile harekete gecişini ve kulluğunu idrak edip “İnsan- ıKÂmil” e doğru yonelişini ifÂde eder.

Mutrıb ve semÂzenlerin şeyh postunu selÂmlayıp, semÂhÂnede yerlerinialmalarından sonra şeyh efendi semÂhÂneye girer, mutrıb ve semÂzenleriselÂmlayıp posta oturur.

Mutrıbdaki saz grubu asıl olarak neylerden oluşur. Bulunduğu takdirde bu heyeterebab, kanun, tanbur gibi diğer sazlar da ilÂve edilir. Neyzenlerin başında birneyzenbaşı, Âyinhanların başında da kudumzenbaşı vardır. Butun mukaabeleyikudumzenbaşı yonetir. Âyinhanlar iki veye uc kudumle usûl vurarak eseriokurlar. Ayrıca Âyinhanlardan biri halîle (zil) ile, bir diğeri de zilsiz def(bendir) ile usûle iştirak eder.





Sema’ Toreni, “NÂ’t-ı Şerîf’le başlar. NÂ’t-ı Şerîf kÂinatın yaratılmasınavesîle olan, yaratılmışların en yucesi Hz.Muhammed’i oven, Hz.MevlÂnÂ’nın birşiiridir. XVII.yuzyılda bestekÂrlarından “Itrî” adıyla tanınan BuhûrîzÂdeMustafa Efendi’nin Rast makamından bestelediği bu na’t-i, na’t-hÂn ayakta vesazsız okur.





Na’t’i, kudum darbları izler. Bu Yuce Yaratıcı’nın kÂinata “ol” emridir.İslÂm inanışına gore Allah, insanın once cansız bedenini yaratmış, sonra onakendi ruhundan ufleyerek diriltmiştir.







Na'’t’den sonra yapılan ney taksimi işte bu ilÂhî nefesi temsîl eder.





Taksimden sonra peşrevin başlaması ile şeyh efendi ve semÂzenler, sema’meydanında sağdan sola doğru dÂrevî bir yuruyuşe başlarlar. SemÂ’ meydanını uckez dolaşmaktan ibÂret olan bu yuruyuşe “Devr-i Veledî” denir.

SemÂhÂnenin giriş kapısı ile tam karşıdaki kırmızı post arasında var olduğukabul edilen bir cizgi, semÂhÂneyi iki yarım daireye boler. “Hatt-ı istiv”denilen bu cizgi, mevlevîlerce kutsal sayılır ve asl uzerine basılmaz .

Dorduncu bolum, Sultan Veled devridir. Bu, Semazenlerin birbirine uc kere selamvererek, bir peşrevle dairevi yuruyuşudur. Şekilde gizli ruhun ruhaselamıdır...SemÂ’ meydanının sağ tarafından post hizasına gelen semÂzen, Hatt-ıİstivÂ’ya basmadan ve posta sırt cevirmeden donerek karşıya gecer. Boylecearkasından gelen semÂzenle karşı karşıya gelir. Bir an goz goze gelen ikiderviş, aynı anda one doğru eğilerek birbirlerine baş keserler. Buna “MukÂbele”denir.

Postun tam karşısında Hatt-ı İstivÂ’nın sema’ meydanını kestiği noktaya gelenderviş burada da baş keser ve Hatt-ı İstivÂ’ya basmadan yuruyuşune devam eder.

Ucuncu devrin sonunda şeyh efendinin posttaki yerini almasıyla Devr-i Veledîtamamlanır. Bu devirler, şeyh denilen mÂnevî terbiyecinin rehberliğinde MutlakHakîkat’i “İlm-el Yakîn” olarak bilişi, “Ayn-el Yakîn” olarak goruşu, “Hakk-alYakîn” olarak da O’na erişi sembolize eder.

Kudumzenbaşının Devr-i Veledî’nin bittiğini îkÂz eden vuruşları ile neyzenbaşıkısa bir taksim yapar ve Âyin calınmaya başlar.

Semazen ustundeki siyah hırkayı cıkararak, sembolik olarak, hakikate doğarkollarını bağlayarak bir rakkamını temsil eder. Boylece Allah'ın birliğineşehadet eder.





SemÂzenler tek tek şeyh efendinin elini operek izin alır ve sema’abaşlarlar.





Sema’, her birine “selÂm” adı verilen dort bolumden oluşur ve semÂzenbaşıtarafından idÂre edilir. SemÂzenbaşı, semÂzenlerin donuşlerini kontrol ederekintizÂmı temin eder.

I.SelÂm, insanın kendi kulluğunu idrÂk etmesidir.

II.SelÂm, Allah’ın buyukluğu ve kudreti karşısında hayranlık duymayı ifÂde eder.

III.SelÂm bu hayranlık duygusunun aşka donuşmesidir.

IV.SelÂm ise insanın yaratılıştaki vazîfesine yani kulluğa donuşudur. CunkuİslÂm’ da en yuce makam, kulluktur.





IV.SelÂm’ın başlaması ile “postnişîn” yani şeyh efendi de hırkasınıcıkarmadan ve kollarını acmadan sema’ a girer. Postundan sema’ meydanınınortasına kadar donerek gelir ve yine donerek postuna gider. Buna “Post SemÂ’ı”denir.







Bu arada IV.SelÂm bitmiş, Son Peşrev ve Son YuruksemÂî calınmış, son taksimyapılmaktadır.



Şeyhin posttaki yerini almasıyla Son Taksim de sona erer ve Kur’an-ı Kerîm’denbir bolum yani “Aşr-ı Şerîf” okunur. Son dualar, Allah’ın adı olan “Hû”nidÂları ile son selamlaşmalarla SemÂ’ Toreni sona erer. Şeyh Efendi’den sonrasemÂzenler ve mutrıp da şeyh postunu selÂmlayıp semÂhÂneyi terkederler.
__________________