Haci Bektas-i Veli


Prof. Dr. M. Es'ad Cosan

( Son Mesaj, sayi: 3, Mart 1995)

Simdi Haci BektÂs-i Velî'nin hayati hakkinda bazi bilgiler vereyim size... Ondan sonra, eserleri hakkinda bilgi verecegim. Ondan sonra, gorusleri ve MakalÂt icindeki fikirleri hakkinda iddiali seyler soyleyecegim. Mevcut bilgileri degistirecek, alti kirmizi kalemle cizilecek seyler soyleyecegim. Ondan sonra da sorulariniz olursa, onlari cevaplandirmak icin bir zaman ayirmayi dusunuyorum.

Haci BektÂs-i Velî'nin zamani ile ilgili dokumanlar, belgeler cok azdir. Haci BektÂs-i Velî Horasan'lidir. Horasan bugun Iran'in kuzey dogusuna, Hazar Denizi'nin guney dogusuna rastlayan mintika... Ozbekistan'in, Turkmenistan'in, Afganistan'in bir kismini icine alan bir bolge... Bu bolgede, NisÂpur sehrinde dogdugu rivayet ediliyor. Dogru olabilir. Bunun dogrulugunu eserin icindeki fikirlerin tahlilinden, Haci Bektas'in kulturel yapisinin incelenmesinden de te'yid ediyoruz. Boyle oldugu mumkun...

Haci BektÂs-i Velî, onu sevenlerin soyledigine gore Arap soyundan, hatt Peygamber Efendimiz'in evlÂdindan... YÂni seyyid... Kendileri seyyid diyorlar, cok net olarak... O zaman tabii bir Arab'in kalkip da Turkculuk yapmasi olamaz.

Sonra Arap kulturune reaksiyon olarak Kirsehir'de Turkcu bir cereyan baslatmis!?.. Bu masal, boyle sey olamaz. Mumkun degil boyle sey olmasi... ZÂten, milliyetcilik cereyanlari 19. Asir'da cikmis. O asirda boyle bir miliyetcilik cereyani yok... Kavmiyetcilik cok gunah, ayip diye dusunuyor herkes... Bircok kavimler bir potada erimis, birbirlerini kardes biliyorlar. Boyle bir sey bahis konusu degil... Simdiki az dusunen dusunurlerin fantazileri... Mumkun degil...

--Seyyid olmasi mumkun mu?..

--Mumkundur. Cunku, NisÂpur Arap ordugÂh merkezi idi zÂten... Araplarin futuhat ordularinin karargÂhi idi. NisÂpur'dan Arap oldugunu bildigimiz cok alim yetismistir. MeselÂ, HÂce Abdullah-i EnsÂrî; yÂni ensardan, Medine'den, Medine kabilesinden... Cok net olarak sulÂlesini, seceresini biliyoruz Arap kavminden... NisÂpur'a yakin bir sehirden... Daha pek cok isimler verilebilir. Mumkundur, Haci BektÂs-i Velî de seyyid olabilir.

ZÂten MakalÂt isimli eserini Farsca degil, Turkce degil Arapca olarak yazmistir. O devirde Farsca cok yaygin ve Haci BektÂs'in yasadigi zamanda bir cok kimse Farsca yaziyor. Divanda, devletin kademelerinde Farsca konusuluyor. Sonra Karamanoglu Mehmed Bey, ''Bundan sonra bargÂhta, dergÂhta Turkce konusulsun!'' demis de, Farsca'dan oyle vaz gecilmis. MevlÂn CelÂleddin-i Rûmî Konya'da - -biliyorsunuz-- Mesnevî'yi Farsca soyluyor. Boyle bir durumda Arapca eser yaziyor. Dogru... Demek ki, Arap irkindan ki, Arapca yazmayi uygun gormus.

Ne zaman yasamis?.. Cesitli rivayetler var, onlari inceliyoruz. Burda detayi var, o detaya sizi sokmak istemem, yormak istemem. MevlÂn ile cagdas...

Tarikatlarin tekkelerinde tomarlar vardir. Boyle tomar halinde durulmus, deri veya cok saglam kÂgit uzerine yazilmis secereler vardir. YÂni, bu makama kim geldi, ondan sonra kim geldi, ondan sonra kim geldi?.. Boyle sira ile yazilir ve intikal eder. Seyhinden halifesine, ondan otekine intikal eder. Iste o tomar denilen bu secere kÂgitlarinda verilen bazi rakamlar var.... O rakamlarin dogru olmasi mumkundur. Cunku, o gibi evrak muhafaza edilmistir, korunmustur ve ordan alinmis olmasi mumkundur.

Altmisuc yil yasamis; milÂdî 1209'da dogup, 1270'de vefat etmistir o kayitlara gore... Biz bunu birtakim vakfiye kayitlarindan da tesbit ettik, yanlislari duzelttik. Baska tarihler soyleyenler var... 738'de olmustur diyenler var... Mumkun degil; cunku, ondan kirk elli yil once yazilmis vakfiye kayitlarinda merhum gibi ifadelerle bahsedildigine gore, demek ki ondan evvel olmus diye cikartiyoruz.

Yakin devirde onunla ilgili bilgi veren kitaplara bakiyoruz ve bu verdigimiz rakamlarin dogru oldugunu tahmin ediyoruz. Hicrî 606 - 669, milÂdî 1209 - 1270 yillari arasinda yasamis ki, bu MevlÂn ile akran demektir, cagdas demektir. ZÂten menÂkibnÂmelerde de onunla cagdas olduguna dair, birbirleriyle munÂsebetleri olduguna dair rivayetler var...

Konusmayi canlandirmak icin, o rivayeti anlatayim. EflÂkî diye MenÂkibul Arifîn'i Maarif Klasikleri arasinda nesredilmis olan, MevlÂnÂ'dan sonra yasamis, onun torunuyla cagdas bir yazar var... O MevlÂn ile ilgili rivayetleri duyarak, cevreden toplayarak o eseri meydana getirmis.

Diyor ki: Kirsehir'de bir Sulucakarahoyuk denilen yerde --simdiki Hacibektas kasabasi-- bir sahis varmis ve MevlÂnÂ'ya muhalif imis. Bir muridini, halifesini oraya gondermis. Demis ki: ''Git o MevlÂn denilen adama, sor ki: Eger aradigini bulduysa, Rabbine kavustuysa, erdiyse, erenlerden olduysa; bu velveleyi, bu gurultuyu kessin!.. Bu gurultu ne?.. Bulmus, muradina ermis. Eger aradigini bulamamissa, bu gurultu niye?.. Bulamayan insanin bu gurultusu iddia oluyor, palavra oluyor, gosteris oluyor, tantana oluyor. O da tasavvufta makbul bir sey degil... Git bunlari o zata soyle!'' demis Haci Bektas-i Velî, EflÂkî'ye gore...

EflÂkî tabii, Mevlevî dervisi... Soyle anlatiyor: Haci Bektas-i Velî'nin gonderdigi sahis Konya'ya gelmis. sormus:

''--Bu MevlÂn nerdedir?..''

''--Falanca medresededir.''

O medreseye gitmis, kapisindan iceriye girmis. MevlÂn o anda semÂ' halinde...

SemÂ' dedigimiz sey, artik radyodan, televizyondan hepiniz duydunuz, gordunuz, biliyorsunuz ki vecde gelerek donmek... Tabii, vecdsiz donup de sonra vecde ulasmak tarzinda kullaniliyor simdi... Eskiden tabii olan sekli, vecde geldi mi donerdi insan... Simdi done done vecde gelmeyi deniyorlar. Tersine bir calisma...


MevlÂn meselÂ, kuyumcular carsisinda dolasiyormus. SelÂheddin-i Zertûb'un --altin isciligi isleyen kuyumcu SelÂhaddin'in-- dukkÂninin onune gelince... Icerden cekic sesleri geliyor. Yuzuk yapacak, bilezik yapacak altini... ''Takka tiki tiki... Takka tiki tiki... Takka tiki tiki...'' bir calisma var. O seslerden MevlÂn vecde gelmis, baslamis semÂ' etmege; yÂni, pervÂneler gibi donmege...

PervÂne de aslinda kelebek adidir; sonradan yapilan bu elektrikli doner alet degil... Ve soyle diyor:

Yeki gencî pedîd Âmed, der in dukkÂn-i zer kûbî,
Zihî sûret, zihî ma'nî, zihî hubî, zihî hubî.

''Su kuyumcu dukkÂnindan bir hazine gozume gorundu. Su kuyumcu dukkÂnindan iceriye baktim; bir hazine gozume eristi. Zuhura geldi ki, ne guzel sûret, --yÂni gorunum-- ne guzel mÂn --yÂni sîret, ic hali- - Disi guzel, ici guzel... Ne guzellik, ne guzellik... YÂni orda o SelÂhaddin-i Zerkûb'un dukkÂnina bakmis. Evet, esnaf... Kuyumculuk isi yapiyor, imalÂtla mesgul...

MevlÂn onu kapidan gorunce... Yuzu guzel, nurlu... Ici guzel; kalbinin, sîretinin, mÂnevî halinin guzelligini gormus MevlÂnÂ... ''Ne guzel yuz, ne guzel ic alemi; ne guzellikler, ne guzellikler...'' diye cosmus, semÂa geliyor. SemÂ' bu... YÂni boyle vecde gelip, kendinden gecip, aska gelip donmek...


Simdi vecde gelmis donuyor MevlÂnÂ... Bir taraftan da bir rubÂî soyluyor. Ama rubÂîyi onlar bizim gibi duz okumazlardi. YÂni gazel demek, rubÂî demek, o zaman icin ses esliginde, makamla, bir ahenkle soylemek demek... Duz siir okur gibi, boyle kas catarak soylemek degil...

Bir taraftan donuyormus, bir taraftan da bir ilÂhî soyluyormus ki, Turkce'si soyle:

''Eger senin yÂrin, dostun, sevgilin yoksa, neden taleb etmiyorsun?.. Eger yÂrini, sevdigini, dostunu bulup ona kavustuysan nicin tarab etmiyorsun?..''

Tarab etmek, sevinmek demek... Tarabya, Bogazda sevincli islerin oldugu yermis demek ki... ''Nicin o zaman da sevinc izhar etmiyorsun?.. Tenbel tenbel oturmussun da, kendi acÂip halinin farkinda degilsin de, bizim halimize ne kadar acÂip hal diyorsun. Halbuki, senin halin acaip... Yoksa kalk talep et, gayrete gel; varsa, sevincinden sikir sikir oyna!'' demek istiyor MevlÂnÂ... O zaman Haci BektÂs-i Velî'nin tenkidine cevap vermis oluyor.

YÂni, ''Bulduysa otursun yerine!'' demisti; ''Buldumsa, sevincimden oynayacagim.'' diyor. ''Bulmadiysa, yine otursun yerine!'' demisti; ''Bulmadiysam, aramak icin bir coskunluk icine girecegim.'' demis oluyor. Tabii bunlar bir meseleye iki ayri bakistir; ictihad farki... Birisi o zihniyette, birisi baska zihniyette... Ikisi de hakli olabilir, mumkundur; cunku, niyetleri temizdir.

Iste boyle munÂsebetleri oldugu dusunuluyor. Sizin hatirinizda cok rahat kalabilir ki, biz bir profesorden duyduk diyebilirsiniz, MevlÂna ile cagdastir Haci Bektas-i Velî... Oyle Orhan Gazi'yi gormuslugu, yenicerilerinin kurulusunda dua ettigi, kilic kusattigi filÂn yok... Olsa olsa, o isi torunlari yapmistir. Ondan sonra Haci Bektas'in kendisi sanilmistir. Aslinda oyle olmadigi muhakkak...


Mentes adinda bir kardesi oldugu muhakkak... AsikpasazÂde diye bir kimse var... Kirsehir'den Kayseri'ye dogru gecerken sol tarafta gormussunuzdur; bembeyaz, sahÂne, guzel, sevimli bir sanat eseri var... Asik Pasa'nin turbesi... Iste onun torunu olan bir AsikpasazÂde var ki, Osmanli tarihi yazmistir. Tarihcilerimiz bilir. Icinizde o bolumde olan var...

AsikpasazÂde diyor ki, ''Be bu Haci Bektas-i Velî'nin ve cocuklarinin ahvÂlini butun detayi ile biliyorum.'' diyor kitabinda... Biliyormus ama, soylememis mubÂrek... Bildigini yazsaydin ya... ''TevÂtur-u sahih ile hepsini bilirim.'' diyor. Kirsehir'lidir, bilebilir, dogrudur. Zaman bakimindan arada uzun bir zaman farki var ama, bilebilir. Diyor ki, ''O seyhlikten, muridlikten uzak, kendi halinde bir budel aziz idi.''

Budel demek, evliyÂnin birisi gidince yeri otomatik doldurulan, sayisi belli, ucler, kirklar, yediler gibi birisi demek... MÂnevî makami vardi demek istiyor. ''Kendi basinda bir insandi. Oyle seyhlik, muridlik, silsile, tarikat meselesi yoktu.'' diyor AsikpasazÂde...

Biz simdi ilim adami olarak, her tarih kitabinda yazilani kabul etmiyoruz. Muskulpesendiz, talebeyi terletir gibi boyle yazarlari da, eserlerini de terletiriz biz... Inceliyoruz, dogru degil...

--Niye dogru degil, nerden cikariyorsun?.. AsikpasazÂde Kirsehir'li... Hem ona da yakin bir zamanda yasamis, sen yirminci yuzyilda yasamissin.

--Eseri var elimizde... Haci Bektas eserinde seyhlikten, muridlikten, tasavvuftan bahsediyor. Sen de ilgisi yok diyorsun; dogru degil... Eseri, tekzib ediyor yÂni... Biz delilleriyle onun ilgisi oldugunu gostermis oluyoruz.


Ozel hayatiyla ilgili cesitli rivÂyetler var... Adi bile munÂkasali... Bazi rivayetlerde adi Bektas... Bazilarinda Bektas isim degil lakab; adi Muhammed... Olabilir. Bektas cunku, Turkce bir isim... Kendisi Arap asilliysa, Muhammed diye ismi olabilir.

Horasan'dan geldigi kesin... Hacca gittigi kesin...

--Nerden kesin hacca gittigi?..

--MenÂkibnÂmeye bakarsaniz, inanmaya-bilirsiniz. MenÂkibnÂme'de yazdigina gore, seyhi LokmÂn-i Perende denilen mubÂrek zÂt hacca gitmis. Hacda Arafat'a cikmislar. Arafat'ta muridlerine demis ki, ''Ah, simdi bizim NisÂpur'da arafe gunu... Her evde bir faaliyet vardir. Tavalarda pisi pisirilir.'' Hanimlar bilirler bu isi... Hamur yapiliyor. Kizgin yagin icinde pisiriliyor. Zeytin yaginda piser, peynirle guzel olur. LokmÂn-i Perende, ''NisÂpur'da bugun ne guzel pisi pismistir, arafe gunu bayram icin hazirlik yapilmistir.'' filÂn deyince; Haci BektÂs-i Velî evliyalik yoluyla seyhinin Arafat'ta boyle dedigini duymus. Horasan'dan almis eline bir tabagi, hoop gelmis Arafat'a, pisileri getirmis seyhine... Tabii bu menkabe, boyle yaziyor MenÂkibnÂme... Ondan dolayi adina haci demisler.

Ama biz eserini inceledigimiz zaman, hac yapilan yerlerle ilgili o kadar canli tasvirlerde bulunuyor ki, o diyarlari gezmis oldugu anlasiliyor. Bir kac defa da hac yapmistir hattÂ... Hem de sunu soyleyeyim, su zamanda hacilik kolaydir amma, o devirde hacilik cok zor oldugundan, cok kiymetli bir unvandir. Herkes hacca gidemez. Osmanli padisahlarindan hacca giden bir tek fert yoktur. Belki vekil gondermislerdir amma, kendisi gidememis. Herkesin gitmesi kolay degil...

Su bizim bir asir oncesine, vapurun ve otomobilin olmadigi devreye gittiginiz zaman, birisinin adinin basinda haci unvanini gordugunuz mu, gozunuzde buyusun o... YÂni, kolay bir is degil... Hem parasi cok demektir, hem de cok zor bir isi basarmis bir insan demektir. Cunku, yollar tehlikeli, coller buyuk, bata cika gitmek zor... Sicaktan olmek kaderde var... Hacilarin cogu telef oluyor. Haci Bektas-i Velî bu isi basarmis bir kimse...

Nesli var mi, yok mu?.. Bazilari diyor ki: ''Evlenmedi. Yol evlÂdidir, Haci Bektas'in evlÂdiyim diyenler...'' Tabii bu bir soz, laf... Evlenmesi normaldir. Bazilari da diyorlar ki: ''Evlendi ve coluk cocugu oldu. Iste o sulÂle, onlardan gelenlerdir.'' Onun evlÂdindan oldugunu soyleyen bazi kimselerle de gorustuk.


Seyh oldugu da, murid yetistirdigi de, tasavvufu bildigi de kesin olarak ortada... Haci Bektas-i Velî'nin bagli oldugu tarikat Yeseviye Tarikati'dir. Altini kirmizi ile uc defa, bes defa cizerek kesin olarak soyleyebilirsiniz. Butun munakasalarin otesinde kesin bir gercektir. Neden?.. Ahmed-i Yesevî'nin FakirnÂme'sini bulduk. Ahmed-i Yesevî'nin FakirnÂme'si ile Haci BektÂs-i Velî'nin MakalÂt'inin bir bolumu tamamen ayni. Bin kelimeden sekiz on kelime farkli; o kadar ayni... Otekiler de nusha farkidir, kÂtibin hatasidir filÂn. Ufak tefek degisiklikler...

Demek ki, tamamen Ahmed-i Yesevî'nin fikirlerini bu tarafa getirmis bir kimse... Yeseviyye dervisi oldugu muhakkak... Ama, Ahmed-i Yesevî ile kendisinin arasinda uzunca bir zaman var... Bu arada silsilenin halkasinda kimler vardi?.. Bir Lokman-i Perende ismi geciyor. Perende Farsca, ucan demek... Peri de, kanatli ucan seylere deniyor; melek mÂnÂsina... Lokman-i Perende demek ki, evliyalik yoluyla ucan bir kimse oldugu icin o ismi almis.


Fikir yapisi bakimindan tamamen Ahmed-i Yesevî'ye bagli... Ahmed-i Yesevî de biliyoruz ki, Abdulhalik-i GucdevÂnî Hazretleri'nin halifesi... YÂni Naksiligin ilk devresi olan HacegÂniyye tarikatindan... Naksî diyebiliriz Ahmed-i Yesevî'ye... Tabii Bahaddin Naksibend daha sonra yasadigi icin, Naksîlik ismi sonra cikiyor ama ayni kokten... Abdulhalik-i GucdevÂnî'den... O zaman Haci Bektas-i Velî de Yeseviye tarikatindan olunca, Naksîlerle amcazÂde oluyor, akraba oluyorlar, yakin oluyorlar; kesin...

Onun icin, yenicerileri kaldirdigi zaman padisah Ikinci Mahmud, Bektasî tarikatini da kapatmis ve ondan sonra da, ''Bu BektÂsîler namaz kilmiyor.'' diye, Bektasî tekkelerine Naksî seyhler tayin etmis. YÂni onlar isi aslina dondursun diye... Onun uzerine bazi BektÂsî babalari da biz Naksîyiz diye muracaat edip, aslinda BektÂsî oldugu halde Naksî imis gibi, tekkelerini alanlar da olmus.


Bu namaz kilmama meselesi gercekten var... Hacibektas kasabasina gittim, kutuphanelerini inceledim. DergÂh... MevlÂnÂ'nin Konya'daki dergÂhi neyse, onun gibi; sahÂne, cok guzel mimarisi olan, ic ice avlulari, havuzlari olan cok guzel bir yer...

Iki tane cami var... Birisi dergÂhin icinde sonradan yapilmis; onun icin, Naksibendî camii deniliyor. Bir de asagida cami varmis; orda namaz kilinmiyordu benim gittigimde... DergÂh icinde kiliyorduk biz vakit namazlarini... Alti kisi kiliyorduk, onu bildireyim size: Birisi bendeniz, ben fakir; ikincisi imam, ucuncusu muezzin, dorduncusu savci, besincisi hakim, altincisi da Toprak Mahsulleri Ofisi muduru Elazig'li Mehmet Bey... Hani beldenin Haci Bektas'in cevresindeki ahalisi?.. Kimse camiye gelmiyordu yÂni... Bizim gordugumuz o...


Siilik ve batinîlik isnadi var Haci BektÂs-i Velî'ye... ''Haci BektÂs-i Velî Alevî idi; Sia akîdesine, tevell ve teberrÂya kail bir insandi.'' Tevell demek, Hazret-i Ali Efendimiz'e ve onun evlÂdina dost olmak... Teberr da onun muhaliflerine dusman olmak; Ebûbekir ve Omer ve Osman'i (ridvÂnullahi aleyhim ecmain) defterden silmek, aleyhinde olmak filÂn gibi bir takdir, uygulama... Iran'da var bugun...

Boyle oldugunu soyluyor Ord. Prof. Fuat Koprulu soyluyor. Gel de inanma, koca ordinaryus profesor soylemis diye... Ama dogru degil!.. Cunku inceliyorum ben... Nerden soylemis, arastiriyorum. Diyor ki: ''MakalÂt'in manzum tercumesinin basinda boyle bir ifade var... Bakiyoruz aslinda yok... Sonradan baskasi oraya bir seyler yazmis, boyle sanilmis. Hadi o sonradan ilÂve ama, yine aslinda acaba boyle bir gorus olabilir mi?..

Eserine bakiyoruz; eserinde SahÂbe-i KirÂm'in hepsine hurmet var, ayirim yok... Namaz var, oruc var, zekÂt var, hac var... HelÂli helÂl biliyor, harami haram biliyor. Seriatin emirlerine bagli oldugunu acikca ifade ediyor. ''Bunlardan birisi eksik olursa, insan Allah'a ulasamaz!'' diye acikca soyluyor. Daha baska seyler de soyledigini biraz ilerde anlatacagim.

Demek ki, dogru degil!.. Bunun da altini cizerek, kesin olarak, patentli, isbatli soyleyebilirsiniz ki, oyle degil... Seriatin ahkÂmina bagli, saygili, namazli niyazli bir kimse olarak gorunuyor, eserinde... Video kalmamis ki onun zamanindan, bilelim. Eserini en onemli kaynak olarak goruyoruz. Baskalarinin sozlerini duydugumuz zaman, incelemek kaydiyla aliyoruz. Eserindeki fikirlerini onemli goruyoruz.


Haci BektÂs-i Velî'nin Eserleri:


1. KitÂbul FevÂid': KitÂbul FevÂid; boyle guzel, faideli bir takim paragraflarin icinde bulundugu bir eser demek... Bu paragraflara bakiyoruz, bazilarinda Haci Bektas'tan sonra yasamis insanlarin bile sozleri var... Demek ki, KitÂbul FevÂid onun degil... Ama bazi paragraflara bakiyoruz, Haci Bektas'in kesin eseri olan MakalÂt'taki bazi bilgiler, orda aynen var... Demek ki KitÂbul FevÂid onun olabilir; ama sonradan ilÂveler yapilmistir, karistirilmistir.

Tabii biz edebiyat tarihcileri olarak meslegimiz bu... Biz muellifin yazdigini bulmaga calisiriz, ilÂveleri atmaga calisiriz. Asil nushayi bulamazsak, dedektif gibi onu kurmaga calisiriz. Ipuclarindan, kucuk mozaik parcalardan birlestirmege calisiriz. Arastirmama gore, KitÂbul FevÂid'in bir kismi Haci BektÂs-i Velî'nin olabilir diyorum.

2. Fatiha Sûresi Tefsiri: Tire Kutuphanesi'nde var dediler. Ben fakir de o kadar zahmet cektim, Tire'ye gittim. Kutuphaneyi aradim taradim, bulamadim. Yok... Baska guzel seyler buldum ama, onu bulamadim. Sonradan birisi bu eseri nesretti. Aldim okudum. Ama, bu Fatiha tefsirinin Haci Bektas'a ait oldugunu gosteren hic delil yok... Hic bir delil yok!..

3.Sathiyye: Sathiyye demek, herkesin anlayamayacagi gizli, esrarli bir takim sozleri tekerleme halinde soylemek demek... Boyle bir eseri var... Ama o da cok kucuk, yÂni bir sayfalik bir sey... Onun da aciklamasi filÂn tarzinda... Onun da yerini soylemedikleri icin ben bulamadim, docentli tezi yaparken... Onu bulan, sahis Golpinarli... Goren sahis yerini soylemedigi icin, biz bulamadik. Ama muhtevasi cok bir seyler getirmiyor bize... Kendisi nihayet bir sayfalik bir sey... Onun uzerine aciklamalar yapilarak, bir eser meydana gelmis. Baskasinin eserinin icinde bazi satirlar halinde...

4. Haci BektÂs-i Velî'nin Nasihatleri:

Yok boyle bir sey... Inceledim, hepsi apokrif, gayr-i mevsuk, ona isnad edilmis eserler oluyor.

5. MakalÂt-i Gaybiyye KelimÂt-i Ayniyye diye bir eseri oldugu soyleniyor. Siirleri oldugu soyleniyor; inceledim, Haci BektÂs'in devrine ait dil ve uslûb degil... Her gordugu sakalli insanin dedesi midir?.. Degildir. Her Bektas ismi yazili siir Haci BektÂs-i Velî'nin midir?.. Degil... Her Yunus diye yazan siir, Yunus Emre'nin midir; su Tapduk Emre'ye odun tasiyan Yunus'un mudur?.. Hayir... Bir cok isim olabilir.

Yunus'u bir kere cok net olarak biliyoruz ki, bir MevlÂnÂ'dan biraz sonra yasamis bir Yunus var;

Cennet cennet dedikleri,
Birkac koskle birkac huri...

diyen, biraz boyle iddiali Yunus... Bir de,

Sol cennetin irmaklari,
Akar Allah deyu deyu...

diyen Bursali Yunus var... Cok net, cok kesin... Birisi Dervis Yunus, Asik Yunus; otekisi Yunus Emre... Isim benzerligi olabiliyor.

Hasili, Haci Bektas'in siirleri diye soylenenler, --yurt icindeki, yurtdisindaki kaynaklari inceledim-- onun degil...

6. MakalÂt:

Haci BektÂs'in elimizde bir tek eseri var... En genis ve fikirlerini tam gorebildigimiz eseri MakalÂt... MakalÂt-i Haci BektÂs-i Velî el- HorasÂnî...

MakalÂt biliyorsunuz, makaleler demek... Makale de, filÂnca gazetenin basyazisi mÂnÂsina, fikir yazisi mÂnÂsina makale degil; bir konuda soylenmis bazi sozler, fikirler demek... MakalÂt da, Haci BektÂs-i Velî'nin cesitli konulardaki fikirlerini toplayan bir eser... Ama kompilasyon degil, toplama degil; eserin bir butunlugu var... Cunku, bazi bolumlerde diyor ki, ''Simdi su konuda bunu kisaca soyluyorum, ilerde anlatacagim.'' diyor. Demek ki eserin, yazarin kaleminden cikmis bir butunlugu var...

MakalÂt'in asli Arapca imis. Kutuphanelerde inceledigimiz zaman, MakalÂt'in Turkce tercumesinin iki seklini goruyoruz: Birisi manzum tercume... O Denizli'nin Honaz kasabasindan gelip, Iznik'e yerlesmis olan Hatiboglu Muhammed'in nazma cektigi, manzum olarak, siir olarak yazdigi Haci BektÂs-i Velî MakalÂti... Bir de, duz yazi halinde, mensur olan MakalÂt-i Haci BektÂs-i Velî...

Duz yazi halindeki MakalÂt'in nushalari cok... Her kutuphanede birkac tane bulabilirsiniz ama; hepsi cahil, ummî, bilgisi az insanlar tarafindan yazilmis ve daha sonraki asirlarda oldugu icin guvenilir durumda degil... Tabii biz hangisi guvenilir durumda, hangisi ilÂveli, hangisi tam, hangisi dogru; onu arastirdik. Dort bes senemizi harcadik, onu ortaya koymaga calistik. Bazi nushalari karismis, sayfalari karismis vs.

Ord. Prof. Ismail Hikmet Ertaylan, Bahrul Hakayik diye tutmus, manzum tercumeyi bulmus Manisa kutuphanesinde... Hemen fotokopisini, faksimilesini cikarmis, bastirmis... Sayfalari darmadagin... Bir incelememis yÂni... Kitap cok muntazam, mesin bir cilt icinde... Cok kaliteli kÂgida yazilmis, yazisi da guzel... Amma, sayfalarini okumaga basladigin zaman, burdaki konu oteki sayfayi tutmuyor, baska tarafa atliyor. Demek ki, guzel yazmis hattat ama; eskilerin bir sozu vardir --hattatlar bizi affetsin-- :

''Kullu hattÂtin cÂhilun.''
(Her yazan kÂtip biraz cahildir.)

O kendisini guzel yaziya vermistir, sanatkÂrdir. Onun icin muhim olan guzel yazmaktir. Ama, eserin ic yapisi o ayri bir bilimsel is oldugundan, onunla ugrasmaz o... Bir oraya bakar, bir buraya bakar, yazar; gerisini dusunmez.

Ordinaryus Prof. Ismail Hikmet de, cildi guzel gorunce --mesin, guzel bir cilt-- icindeki yazi da guzel; fotokopisini cekmis, faksimile etmis, basmis. Karma karisik... Canim cikti sayfalari yerli yerine getirip, konulari birbirlerine baglayincaya kadar... Butun sayfalari yirtacaksiniz. Ondan sonra arada, hem de sayfa halinde degil, orta yerde degisiyor konu... Ordan keseceksiniz, obur tarafa ekliyeceksiniz. Bunun icin de elinizde delil olacak, havadan yapamazsiniz. YÂni, karmakarisik bir sey... Ama onu duzenledik elhamdu lillÂh... Ortaya koyduk, basilmasi lÂzim!..

Bu siir halindeki makalÂtin basilmasi lÂzim, cunku onemli bir vesika... Onu basamadik. Bu bizim vazifemiz, basmamiz gerekiyor. Ama duzyazi olani, nesir olani bastik. Cok ugrasarak, cok cesitli nushalarini birbirleriyle karsilastirarak bastik. Iste elimizde bu var... Bunun da cok dizgi hatalari var... Benim tashih etme imkÂni bulamadigim bir zamanda oldu. Yeniden duzeltilerek basilmasi lÂzim, ama oldukca guzel..


Simdi Haci BektÂs-i Velî hakkinda kimisi diyor ki: ''Bu Haci BektÂs-i Velî sarkik biyikli bir samandi. Icki icerdi, soyleydi, boyleydi... Tam orta Asya'nin samanizmini getirmis, Kirsehir'de uygulamistir.'' Kimisi de diyor ki: ''Hayir, o Haci BektÂs-i Velî idi. Hakikaten evliyÂdan bir kimseydi, namazli niyazli bir kimseydi.'' diyor. Senin delilin ne, senin delilin ne?..

Haci BektÂs-i Velî hakkinda, ''Nasil bir insandir, onu anlamak icin bir MakalÂt'i var elimizde... MakalÂt'ini iyice okursak, iyice tahlil edersek; Haci BektÂs-i Velî'nin nasil bir insan oldugu ortaya cikar. Ben de oyle yaptim. Hatt ilk basta bunu bazi gazetelerde makale olarak yazdim.

Komik bir sey anlatayim size: Hacibektas kasabasina gittim. Ilkonce bizi ogretmenler lokaline filan davet ettiler. Sonra baktilar ki, sakalli filÂn... Pek sey olmadi. Nihayet ofis muduru Mehmet Bey bize yakinlik gosterdi. Ben bir lokantaya gidiyorum, yemek yiyecegim; kirmizi saraplar, beyaz saraplar, votkalar, rakilar... Her masada var... Kasketli adam, yamali elbisesiyle geliyor, onlardan iciyor. Icki kokusundan bogulacaktim, peynir ekmekten baska bir sey yiyemedim.

Ofis muduru geldi diyor ki, --kulaklari cinlasin sagsa, olduyse Allah rahmet eylesin-- ''Hocam, zÂten BektÂsîlerle Haci BektÂs-i Velî ayni degilmis. Haci BektÂs-i Velî icki icmezmis, ickinin aleyhindeymis. Ben Tercuman gazetesinde okudum.'' diyor. Ben hic ses cikarmiyorum, ''O yaziyi yazan benim!'' demiyorum. Desem, baskalari da bilse, belki iyi olmaz diye...

Haci BektÂs-i Velî, bizim sunnî inancimizi sergiliyor bu kitapta... Siî oldugunu, Alevî oldugunu gosteren bir sey yok... Namaza saygi var, hacca saygi var... Hacci cok ballandira ballandira anlatiyor. Gormus bir insanin canli anlatimiyla anlatiyor. ZekÂti, cihadi, seriatin emirleri neyse onlari guzelce anlatiyor. YÂni, seriatci... Bazilari uzulecek ama, Haci BektÂs-i Velî seriatci... Yunus Emre nasilsa, MevlÂn nasilsa, o da oyle bir kimse... YÂni ucu arasinda bir fark yok...

Bazilari soyle bir temÂyul icinde, davranislari soyle: Yunus Haci Bektas'in dervisiydi veya onun yanina gitmisti, gitmemisti... Yok, gitmemistir; Yunus baska bir insan!..'' Yunus'u Haci Bektas'tan uzaklastirmak istiyorlar, BektÂsîlikle ilgisi olmadigi icin... Halbuki, Yunus'la Haci Bektas arasinda cok net bir benzerlik var... Yunus'un siirleri, MakalÂt'taki fikirlerin manzum sekli... Hele hele Yunus'un oldugu sonundaki imzasindan ve tarihinden belli olan Er-RisÂletun Nushiyye'si, tamÂmen MakalÂt'in bir bolumunun manzumudur. O kadar... Ve Yunus'un kullandigi terminoloji, tabirler, terimler tamÂmen MakalÂt'in aynidir. MakalÂt'i okumayan, Yunus'u anlayamaz.

Gecen sene Yunus yiliydi ya, ben Yunus'u anlatanlara bakiyordum, guluyordum. Yunus'u anlamak icin, Haci Bektas'in kitabini okumak, bilmek lÂzim!.. Dort kapi nedir, kirk makam nedir, ucyuzaltmis menzil nedir?..

Seriat, tarikat yoldur varana,
Ma'rifet, hakîkat andan iceru...

Buyur bakalim anlat hocaefendi!.. Anlayamaz. Peki, sayin Profesor sen anlat!.. Anlayamaz. Neden?.. MakalÂt'i okuyacak, o zaman anlar. TamÂmen bu kadar bir fikir baglantisi var... Haci BektÂs-i Velî ile Yunus hakîkaten birbiriyle ilgili...

Haci BektÂs-i Velî diyor ki: Kul, Allaha 40 makamda erer. Bu kirk makamin onu seriattadir. Yani ilk okul. Onu tarikattadir, yani ortaokul... Onu ma'rifettedir, yÂni lise... Siz anlayasiniz diye, onlar liseyi filÂn bilmezlerdi; siz biliyorsunuz. Onu da hakikattedir, yÂni universite, yuksek tahsil... Diyor ki, ''Bu kirk makamin birisi eksik olsa, is tamam olmaz. Kirkinin da eksiksiz, tam takim mevcut olmasi lÂzim!..'' Buna bastirarak soyluyor Haci BektÂs-i Velî...

Ve misal veriyor: ''Bir insan bir farzi inkÂr etse olmaz!'' diyor. ''Hacci kabul etmese olmaz!'' diyor. ''Namaz kilmasa, oruc tutmasa olmaz!'' diyor. Simdi sen buna nasil saman diyebilirsin?.. Bu fikirleri boyle bastira bastira soyleyen bir insani, nasil baska bir yafta ile lekeleyebilirsin?..

--Efendim, BektÂsîler icki iciyorlar...

Haci BektÂs-i Velî'yi anma gununde kupalar yetmiyor, kova ile sarap dagitiliyor. Kirmizi sarap mi istersiniz, beyaz sarap mi istersiniz?.. Kova kova, masrabayi daldir, kup kup...


Haci Bektas diyor ki bu kitabinda, ''Bir kuyunun icine bir damla suci damlasa...'' Suci ne demek?.. Icki demek, eski Turkce... Eskiler suci icip, esirirlerdi. Esrimek, sarhos olmak demek... Osmanlilar da sarap icip, sarhos oluyorlardi. Kimisi kufelik olmak uzere... Tabii hepsi degil de... Kelimeler devirlere gore degisiyor.

''Bir kuyunun icine bir damla icki damlasa, kuyunun butun suyunu murdar eder; cunku haramdir.'' diyor Haci BektÂs-i Velî... Ne yapmak lÂzim?.. Kuyunun suyunu disariya cikartmak lÂzim!.. Kova kova dokeceksin disariya, kuyunun suyunu bosaltacaksin. ''Ve...'' diyor, bakin icki hakkindaki kanaatine: ''Ve bu sularin disariya dokuldugu yer yeserse, cimen bitse ordan islak oldugu icin... Ve o cimenden koyun yese, takva ehli insanlar o koyunun etini bile yemezler!'' diyor. Ben demiyorum, Haci BektÂs-i Velî diyor. Ben desem normal, sakalliyim ben... Ama, Haci BektÂs-i Velî diyor!..

Aslinda hangi otu otlarsa otlasin, --baskasinin tarlasindan otlamamak sartiyla, haram olmamak sartiyla-- koyunun eti helÂl olur. Ama takvÂnin mubalagasini soyluyor, haramligini net olarak ifade ediyor.


Sonra Haci BektÂs-i Velî'nin cok uzerinde durdugu sey, guzel ahlÂk... ''Insan ahlÂkli olmali!'' diyor. Guzel ahlÂki da; tevÂzudur, sabirdir, sukurdur ve sÂiredir diye sayiyor. ''Insanin icinde guzel ahlÂk olmali, kotu huylar insanin icinden cikmali!'' diyor. ''Hased gibi, buhul gibi, cimrilik gibi, gazab gibi --hani sinirlilik, asabîlik, hop inmek, hop binmek, patlamak, tabaklari canaklari havada ucurup kirmak vs.-- huylar da kotu huylardir. Bunlar insanin icinde olsa, disini kac defa abdest alip yikarsa yikasin temiz olmaz, yine murdardir.'' diyor Haci BektÂs-i Velî...

''Bu kotu huylarin insanin icinden cikmasi lÂzim!.. Murdar olur bunlar cikmazsa...'' diyor. ''Cunku,'' diyor, misal veriyor okuyuculari anlasinlar diye: ''Bir sisenin icine icki koysalar, agzini berkitseler, --berkitmek, simsiki kapatmak demek-- simsiki kapatsalar, deryanin kenarina goturseler yikasalar, yikasalar, yikasalar... Isterse on yil yikasinlar, yine temiz olmaz. Cunku ici ickidir, murdardir.'' diyor. Icki hakkindaki gorusu bu... YÂni, en onemli seylerden birisi...


Iste Haci BektÂs-i Velî'nin tasavvuf anlayisi bu... ''Sadece namazi, orucu, hacci, zekÂti yapmak yetmez; sadece dunyaya sirt cevirip, ahirete ragbet edip, tarikatta zikir cekip ibadet tÂat yapmak yetmez; insanin ma'rifet ehli olmasi lÂzim!.. Allah'i tanimasi, Allah'i taniyan bir insan olmasi lÂzim; ondan sonra da Allah'i seven, Allah asiki bir kimse olmasi lÂzim!'' diyor. tamÂmen Yunus'un dedigi seyi soyluyor, tamÂmen MevlÂnÂ'nin dedigi seyi soyluyor. Ve aski tasavvufî makamlarin en yuksegi olarak zikrediyor.


Tabii fikirleri hakkinda daha soylenecek cok seyler var ama, ben galib zamani yavas yavas doldurdum, harcadim. Sizin de sorulariniz olabilir.

Bir de benzetmesi var... Insan cok muhterem bir varliktir demek istiyor. Hazret-i Ali'den gelir bu soz... ''Insan kucuk alemdir.'' diyor. ''Her bir insan bir alemdir, bir kÂinattir. Senin vucudun, bedenin bir kÂinattir. Dis alemde ne varsa, o da vardir. Iste disarda sunlar, sunlar var; senin vucudunda bu var... Bu var... Bu var...'' filÂn diyor. MeselÂ, ''Yeryuzunde KÂbe var, senin de icinde kalbin var. O da KÂbe gibidir.'' diyor.

Bu benzetmenin nerden basladigini biraz arastirdim. TÂ, Muhiddin ibnil Arabî Hazretleri'nin eserlerinde goruyoruz bu benzetmeyi... O seyleri aynen almis.

Insanin cok muhterem bir varlik oldugunu, kalbinin cok onemli oldugunu, kimsenin kirilmamasi, uzulmemesi gerektigini, toprak kadar mutevazi olmak gerektigini, yetmisiki millete hor bakmamak gerektigini guzel ifadelerle anlatiyor.


Bizim bu MakalÂt'tan faydalanarak Kultur Bakanligi bir kitap hazirladi; MakalÂt'i vulgarize etti, halkin anlayacagi sekle getirdi. Birisi cikti MakalÂt'in fikirlerini sizin anlayacaginiz bir dille nesretti. Bilmiyorum piyasada mevcudu var mi?..

Sadelestirdi guy ama, MakalÂti bilmek icin cok seyler lÂzim, kolay degil... Arapca bilmek lÂzim, Farsca bilmek lÂzim, Osmanlica bilmek lÂzim... IslÂm dinini bilmek lÂzim, hadis-i serifleri bilmek lÂzim... Ve tasavvufu cok iyi bilmek lÂzim!.. Bir kelimeyi yanlis kullanirsaniz, cok yanlis noktalara gidebilir. Oralardan okuyabilirsiniz Haci BektÂs-i Velî'nin fikirlerini...


Ozetlemek gerekirse, MevlÂn CelÂleddin-i Rûmî'nin cagdasi olan, Horasan'dan gelmis, NisÂpur'lu, Peygamber Efendimiz'in sulÂlesinden bir seyyid olmasi kuvvetle muhtemel olan --ben onu kabul ediyorum-- bir sÂde, gosterissiz, mutevÂzi, mubÂrek zÂttir Haci BektÂs-i Velî... Sizin IslÂm ve din anlayisiniz, Kur'an ve sunnet anlayisiniz gibi, bizim anlayisimiz gibi anlayisa yakin gorusleri olan ve ahlÂka cok buyuk onem veren ama, ibadetleri hor gormeyen, ibadetleri kucumsemeyen, ibadetleri ihmal etmeyen bir gercek mubÂrek zÂttir. Hakîkaten velî lakabi isabetle verilmistir kendisine; Haci BektÂs-i Velî'dir.

Tabii o oyleyken ondan sonra bu uygulamalar niye onun ana zihniyetinden farklidir?.. Cunku BektÂsî tarikatinin asil kurucusu Haci BektÂs-i Velî degildir de, Balim Sultan'dan sonra gelisen baska zihniyette insanlarin katkilariyla olusan bir tarikattir. Umumiyetle boyle dinî bilgileri kuvvetli olmayan kimseler olduklari icin, isin gercegini dinde ve Kur'an-i Kerim'de oldugu sekilde anlayamayip, an'anevî olarak isi goturdukleri icin, bizim bugun garipsedigimiz bazi seyler olabilir.


Soru:
Peygamberimiz'in devrinde seriatla tasavvuf bir arada yurutuluyordu. Tasavvufla siyaset ic iceydi. Bizde ise ehl-i tarik dunyadan soyutlanmayi hedef almistir. Bu konuda gorusleriniz nelerdir?


''Peygamberimiz'in devrinde seriatla tasavvuf bir arada yurutuluyordu.'' Dogru, katiliyorum. Tasavvufla siyaset ic iceydi. YÂni dinle siyaset, her sey beraberdi. ''Gunumuzde ise ehl-i tarik, dunyadan soyutlanmayi hedef almistir. Tasavvuf erbabi dunyadan el etek cekmistir, soyutlanmistir.'' diyor; hic oyle bir sey yoktur. Bu soz dogru degildir, bu goruntu dogru degildir. IslÂm tasavvufunda bu yoktur.

Dunyadan soyutlanmak IslÂm'dan onceki Hristiyan tasavvufunda, yahudilikte vardir. Ruhbanliktir bu... YÂni, dunyadan soyutlanmak, bir kenara cekilmek, ibadetle mesgul olmak, magarada yasamak, dagin basinda yasamak, daga kesis dagi adini vermek... vs. Bu hristiyanliktadir. IslÂmlikta yoktur; cunku, IslÂm ve Kur'an-i Kerim ruhbanligi yasaklamistir. Ayet-i kerime vardir hakkinda...

Peygamber Efendimiz hadis-i serifte:

(LÂ rahbÂniyyete fil islÂm.) ''IslÂm'da ruhbanlik yoktur.''demistir.

Onun icin, boyle dunyayi terketmis bir IslÂm mutasavvifi yoktur! Iddiali soyluyorum. Mutasavviflarin hepsi dunya ile ilgilenmislerdir; ama, dinî bir vazife olarak ilgilenmislerdir. Dunyaya deger verdikleri icin degil, dunyalik icin degil...

Dunyevî seylerle mesgul olmuslardir. Hayir hasenat yapmislardir. Mutfak calistirmislardir, kazanlarla yemek pisirmislerdir. fukaraya kendi elleriyle dagitmislardir.

Savas oldugu zaman davullarla, bayraklarla seyhlerinin arkasindan cihada gitmislerdir. Her turlu aksiyonun icinde capcanli, dipdiri calismislardir. Dusman geldigi zaman, en cok onlar mucadele etmistir. Kafkasya'da Seyh SÂmil meshurdur. Orta Asya'daki tasavvufî tarikatlarin Rus emperyalizmine karsi nasil direndigini, Rus arastirmacilar kitaplar halinde yaziyorlar. Cevrilmistir Turkce'ye...

Bugun Bosna-Hersek'te carpisan kimselerin cogu tasavvuf erbabidir, tarikat erbabidir. Kazeruniyye tarikati vardir; bayraklariyla savasa gitmislerdir.

MeselÂ, Hacova Meydan Muharebesi'ne Semseddin-i Sivasî Hazretleri dervisleriyle beraber istirak etmistir. Savasin kazanilmasinda buyuk payi vardir; tarih kitaplari yaziyor. Padisah atina binmis, gitmek isterken, atinin uzengisini tutmuslar, demislerdir ki: ''Gidemezsin padisahim! Merak etme, biraz sonra zafer olacak; simdi hezimet gibi gorunen sey donecek, korkma demislerdir. ve zafer oyle kazanilmistir.

Hepinize sevgiler...

EsselÂmu aleykum ve rahmetullah!..
__________________