akademisyen, yazar


1985 yılında Bingol'de doğdu. İlkokulu yaşadığı koyde okudu. Ortaokula Bingol İmam Hatip Lisesi'nde devam etti. Bingol Lisesi'nde lise eğitimini tamamladı. 2004 yılında Uluslararası Kıbrıs Universitesi Fen-Edebiyat Fakultesi Turk Dili ve Edebiyatı burslu bolumunu kazandı. 2008 yılında mezun oldu. Bingol Universitesi Oğretim Gorevlisi. Hem mesleğini icra edip hem de koşe yazarlığı yapmaktadır. Ceşitli dergilerde ve gazetelerde yayınlanmış şiirleri, yazıları bulunmaktadır.

SOYLEŞİ

Murat Varol yazdı: Zazaca nedir, ne değildir?
Zaman 20 Ocak 2013

Bir konuşma sisteminin dil mi lehce mi olduğu hususu, dilbilimin konusudur. Bu mesele ideolojik ve siyasal tefekkurle tanımlanabilecek bir durum da değildir.

Bir dilin iki varyantı kulturel bir bağlamda lehce olarak, diğer bir bağlamda busbutun ayrı diller olarak da tanımlanabilmektedir. Coğu kez lehce, bir yazın urettiği icin dil adını taşımaktadır. Portekizce ve Felemenkce icin durum bu şekildedir. Dil ve lehce tartışmalarında anlaşılabilirlik son derece onemli bir yere sahiptir. Birbirlerini anlamayan kişilerin değişik diller konuştuğu doğal olarak soylenmektedir. Bir dilin iki varyantından cok ote bir şeye tekabul eden Zazaca ve Kurtce, sozu edilen dilsel ve kulturel bağlamdan kopartılıp, siyasal bir alan uzerinden tartışmaların merkezini oluşturduğundan farklı goruşlerle karşılaşmaktayız. Zazaca konusundaki akademik goruş de son derece nettir, Zazaca ayrı bir dildir. Bugun dunya capındaki dilbilimsel calışmalarda dil ve lehce konusundaki standart ayırım belli bir noktadadır. İki topluluk ozel bir eğitim almadan birbirlerini anlayabilir ve aralarında iletişim acısından herhangi bir sorun ortaya cıkmıyorsa, bu iki topluluğun aynı dilin lehcelerini konuştuğu kabul edilmektedir. Eğer bu iki topluluk anlaşamıyorsa ve iletişimsel bakımdan ortada cok ciddi bir ayırım soz konusu ise bu iki topluluğun ayrı dilleri konuştuğu kabul edilmektedir.

Zazaca ve Kurtce birbirini anlayabilen diller değildir. Dolayısıyla teknik olarak bunlar iki ayrı dildir. Gerek bilimsel yaklaşım, gerekse dunya capında baktığınız zaman bugunun bakış acısına uygun olan yaklaşım; Kurtce ve Zazacayı iki ayrı dil olarak kabul etmekten gecmektedir. Zazaca ve Kurtce, İrani diller disiplininde iki ayrı dil kabul edilir. Zazaca, Kurtceye nazaran cok daha arkaik ozelliklerini koruyan, yani eski İranca hakkında daha fazla bilgi vermektedir. Kurtce fazlasıyla evrilmişken, Zazaca cok daha muhafazakÂr oğelerini korumuş olan bir İrani dildir. Bugun Zazacaya lehce muamelesi yapanların dayandığı tezler, dilbilimsel kıstaslardan ziyade tarihsel birliktelik, ortak kader anlayışı, konuşma sistemlerindeki muştereklerdir. Fransızca, İtalyanca, Portekizce, İspanyolca vb. diller Latin dilleri olmasına rağmen hic kimse onlara “lehce” muamelesi yapmamaktadır. Hatta İspanyolca ile İtalyancanın buyuk oranda yakın ve anlaşabilir diller olmasına rağmen her biri mustakil birer dil olarak kabul gormektedirler. Aynı şekilde bugun Turk dunyasına baktığımızda bazı tartışmalar olmakla beraber Kırgızların konuştuğu dile Kırgız dili veya Kırgızca, Kazaklarınkine Kazak dili veya Kazakca, Ozbeklerinkine Ozbek dili veya Ozbekce denmektedir. Hatta Azerilerin diline (Turkiye Turkcesi ile buyuk oranda anlaşılabilirliği olmasına rağmen) Azeri dili veya Azerice diyor isek, Zazaların konuştuğu “dile” de elbette Zaza dili demek durumundayız.

Dil ve lehce tartışmalarına dilin telif eserlerinde kullanılan argumanlar son derece sağlıklı fikirler vermektedir. Zazaca ilk telif eserlerden biri olan ve 1899'da basılan Mewlid-i Nebi'nin muellifi Ahmed-i Xasi'nin, eserin yayın izni icin Diyarbakır vilayeti tarafından 6 Nisan 1899'da Maarif Nezareti'ne gonderilen izin yazısında “Lice kazasına bağlı Hizan koyu ulemasından Ahmed-i Xasi Efendi'nin Zaza lisanı ile telif ettiği Mevlid-i Şerif'in basım ve yayın izni talep edilmiştir.” denmektedir. Buradan anlaşılıyor ki, Zazaca konusunda henuz herhangi bir dilbilimsel veya politik tartışma yapılmadığı donemlerde, hicbir kaygı gudulmeden verilen salt gerceklikteki bilgilerde Zazaca dil olarak kabul edilmektedir. Kamuran Bedirxan'ın vÂrisi Paris Kurdoloji Kursu Başkanı Prof. Dr. Joyce Blau, yakın zamanda verdiği bir mulakatta, Zazaca ve Gorani hakkındaki goruşlerinde şoyle demektedir: “Gorani ve Zazacanın aynı kokenden geldiklerini biliyoruz. Muhtemelen bu diller Kurtceden once bu bolgede konuşuluyordu. Muhtemelen Gorani ve Zazacanın mazisi Kurtceninkinden daha eskidir. Kurtler, Zazaların ve Goranların coğunu asimile ettiler fakat hepsini edemediler... Zazalar goc ettirildiler ve şimdi Anadolu'nun ortasında bir ucgende yaşıyorlar.” Zaza diline dair ilk ciddi calışmaları yapan Peter Lerch, Ruslara esir duşen Osmanlı askerlerinden Zaza ve Kurtlerden topladığı derlemeleri once Rusca olarak uc cilt halinde yayımlar. Peter Lerch, konuşturduğu şahıslardan ve derlediği metinler uzerinde bizzat yaptığı incelemelerden Zazacanın Kurtceden farklı olduğunu tespit etmiş ve yaptığı calışmada şu sonuca varmıştır: “Zazaca, Kurmanci konuşanlar icin tek tek sozcuklere varıncaya kadar, anlaşılmaz olarak kalmaktadır.”

Zaza diline ait onemli calışmaları bulunan Oskar Mann, Zazaca uzerine Doğu ve Guneydoğu bolgelerinde incelemelerde bulunurken 4 Temmuz 1906 tarihinde Siverek'ten Prusya Bilimler Akademisi'ne gonderdiği bir mektupta şoyle yazdığını goruyoruz: “Benim tarafımdan coktan savunulan, Zazacanın Kurtce olmadığı goruşu, bu dilin Awraman (Hewraman)'da konuşulan dillerle, İran-Gurani lehceleriyle yakın akrabalık ilişkileri icinde olduğunun saptanmış olmasıyla bir kez daha onaylanmış oluyor.” Kurt siyasi cevrelerinde ve Batılı Doğu bilimciler arasında Kurdoloji alanında yetkin biri olarak bilinen Rus Doğu bilimci Minorsky, İslam Ansiklopedisi'nin İngilizce baskısı icin kaleme aldığı bazı maddelerde Zazaca hakkındaki goruşlerinde kesin bir ifade kullanarak, Zazacanın Kurtceden cok farklı Kuzeybatı bir İrani dil olduğunu belirtmektedir. Amerikalı T.L.Todd'un 1985 yılında Zazaca uzerine yaptığı doktora calışmasında Zazacanın mustakil bir dil olduğunu ortaya koymuştur. Todd şoyle demektedir: “Dimili, Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-*İran dil grubuna dÂhil, İrani bir dildir. Prof. Dr. J.Gippert, İrani diller icin hazırlamış olduğu dil haritasında, Zazacanın mustakil bir dil olduğunu belirtmektedir. İranolog Prof. Dr. Ludwig Paul, 1995 yılında “Zazaki” adı altında Zazacanın lehceleri uzerine doktorasını tamamlamış ve Zazacanın bağımsız bir dil olduğunu vurgulamaktadır. Dunyadaki dillerle ilgilenen enternasyonal kurum-kuruluşlar (UNESCO, Etnoloji Dergisi) dillerle ilgili hazırladıkları raporlarda, Zazacayı dil olarak kabul etmektedirler.

Bu listeyi cok daha fazla uzatmak mumkundur, zira Zazacayı Kurtcenin bir lehcesi olarak adlandırmayanların calışmaları ve goruşleri, bir makaleye veya calışmaya sığmayacak kadar geniş ve detaylı bir konudur. Sonuc olarak Zazalar buyuk oranda Doğu ve Guneydoğu Anadolu'nun Fırat ve Dicle bolgelerinde yaşayan bir halktır. Kendilerini bolgeden bolgeye farklı isimlendiren bu halkın hepsine birden Zaza adı verilmektedir. Konuştukları konuşma sisteminin dilbilimdeki karşılığı da “dil”dir.
__________________