CenÂb-ı Hakk’ın Kur’Ân-ı Kerîm’den ilk emri “Oku!”dur. KÂinattaki her varlık ve her hÂdise, Ârif gonuller icin okunup anlaşılması gereken bir hikmet dersidir. Kullukta asıl mesele de “Yaratan Rabbinin adıyla oku!” (el-Alak, 1) emr-i ilÂhîsi muktezÂsınca, bu okuma istîdÂdını kazanabilmektir. Esas tahsil budur. Yani her şeyde ilÂhî hikmetleri okuyabilme meziyetini elde ede*bilmektir.

Kur’Ân-ı Kerîm gibi kÂinat da gonul gozuyle okunmak icin beşeriyete takdîm edilmiş ilÂhî bir beyan mûcizesidir. Onun her zerresi, hikmet ve hakîkatlerin bir nevî zarfı hukmundedir. KÂmil ve Ârif bir mu’minin vazîfesi, bu zarfları acarak mazrûfu, yani icindeki ilÂhî mesajları, sır ve hikmetleri okuyup lÂyıkıyla idrÂk edebilmektir.

Kur’Ân-ı Kerîm’deki bircok Âyet-i kerîme de bizleri, bu zarfların icindeki hikmet derslerini okumaya davet hÂlindedir. Bunlardan birinde şoyle buyrulur:

“Şuphesiz goklerde ve yerde mu’minler icin bircok Âyetler vardır. Sizin yaratılışınızda ve AllÂh’ın muhtelif canlıları yeryuzune yaymasında, kesin ola*rak inanan kimseler icin ibretler vardır. Gecenin ve gunduzun değişmesinde, AllÂh’ın gokten indirmiş olduğu rızıkta (yağmurda) ve yeri olumunden sonra onunla diriltmesinde, ruzgÂrları değişik yonlerden estirmesinde, aklını kulla*nan toplum icin dersler vardır.” (el-CÂsiye, 3-5)

Buna benzer pek cok Âyet-i kerîmede de Rabbimiz;

-MahlûkÂta dikkat cekerek; “Onlar deveye bakmazlar mı?”1,

-Coğrafî hÂdiselere dikkat cekerek; “Buluta, yağmura, dağlara, yeşil bitkilerin kışın olup baharda dirilmesine bakmazlar mı?”,

-Tarihe dikkat cekerek; “Gecmiş kavimlerin Â*kı*bet*le*rine bakmazlar mı?” buyurarak bu dÂvetini tekrarlamaktadır.

ASIL OKUYAN KALPTİR

Şunu unutmamak gerekir ki Kur’Ân-ı Kerîm gibi kÂinÂt ve hÂdisÂtı da asıl okuyacak ve hikmeti keşfedecek olan kalptir. Baş gozu, kalp gozune bir nevî gozluk mesÂbesindedir. Cunku goz, kalbin niyet ve mÂhiyetine gore bakar ve gorur.

Hak dostu MevlÂn Hazretleri bunu şoyle îzah eder:

“Gozlerimiz, bakışlarımız gonlun rotası is*ti*kÂ*metin*de*dir. Gonul isterse goz yılana bakar, yani zehire bakar; gonul isterse goz ibret alacağı, ders alacağı şeylere ba*kar.

Gonul isterse goz, dunyaya (ve nefsin arzu ettiği) dunya nîmetlerine ba*kar; gonul dilerse goz, mÂnÂya (nazar eder, hikmetler devşirir) ilÂhî sırlara Âşin olur…

Gonul dilerse el parmakları ile hesap yapar, dilerse o parmaklar (mahÂret kazanır) kitap ve eserler te’lif eder.

Dikkat ediniz, butun bu işleri yapan hunerli el, aslında icte bulunan gizli bir elin (yani kalbin) dilediği gibi hareket eder. O gizli el (yani tefekkur ve tahassus merkezi olan kalp), bedenimizin şu gorunen elini maşa gibi kullanarak (musbet ve menf&#238 işler yaptırmaktadır.”

Bu bakımdan kalbi, ibret ve hikmete Âşin kılacak şekilde mÂnen hazırlamak îcÂb eder.

Yusuf HemedÂnî -kuddise sirruh- buyurur ki:

“Kalp ile zikir, ağac ile su gibidir. Kalp ile tefekkur ise ağac ile meyve gibidir. Ağaca su vermeden yeşermesini beklemek; yaprak ve cicek acmasını beklemeden de ondan meyve istemek hata olur. İstense bile asl meyve vermez. Cunku o vakit meyve zamanı değil, ağacı besleme ve îmÂr etme zamanıdır. Ona su vermek, sarmaşık otundan ve yabancı şeylerden arındırmak, sonra da guneşin ısısını beklemek gerekir. Bunlar gercekleşin*ce a*ğac* tÂ*ze ve neşeli olur, yeşil yapraklarla suslenir. Ağac bu olgunluğa ulaştıktan sonra onun dalından meyve beklemek doğru olur. Artık bu vakit meyve zamanıdır.” (Rutbetu’l-HayÂt, s. 71)

Işık olmadan goz hicbir şey goremeyeceği gibi; îmÂnın nûru, Kur’Ân ve Sunnet’in rûhÂniyeti ol*ma**dan da, kalp gozu hic*bir ha*kî*kati goremez. Kalp*ler*de î*mÂ*nın nûru ise te*fek*kur*le parlar. Bu itibarla kalplerimize hayat ve kÂinÂtı ibret ve tefekkurle okumayı oğretmek mecbûriyetindeyiz. Nitekim hikmet ehli şoyle buyurmuşlardır:

“Kim dunyaya ibret almadan bakarsa, kalp gozunde bu gafleti nisbetinde bir korelme hÂsıl olur.” (İbn-i Kesir, I, 448)

Âyet-i kerîmede buyrulur:

“…De ki: Hic (kalp gozu) kor olan ile (kalp gozu) goren bir olur mu? Hic tefekkur etmez misiniz?” (el-En’Âm, 50)

Rabbimizin korluğe teşbih ettiği tefekkursuzluk hÂli, kalbin gaflet ile perdelenmesidir. Nice baş gozu goren vardır ki kalpleri kaskatı kesilmiş, hikmet ve hakîkatlere kapanmıştır. Boyleleri hakkında bir başka Âyet-i kerîmede de:

“…Gercek şu ki, gozler kor olmaz; lÂkin goğusler icindeki kalpler kor olur.” (el-Hac, 46) buyrulmuştur ki, asıl korluk de budur.

Kalp gozu kor olan bir insan, guzeli cirkin, cirkini de guzel gorur. Şirk ve cehÂlet karanlıklarında gomulup giden Ebû Cehil’in hÂli, buna en bÂriz bir misaldir. Nitekim o bedbaht, sayısız peygamber Âşığının bir defa olsun gorebilmek icin can attığı Fahr-i CihÂn Efendimiz’i, hÂl-i hayÂtında defÂ*lar*ca gor***me fır*sa*tı*na ermişti. Fakat nefsÂnî menfaatlere dalmış, vicdanı nasırlaşmış o azgın muşrik, kalbindeki zifiri karanlık yuzunden, gozu onundeki cennet nûruna Âm kesildi. Tıpkı İblis’in Hazret-i Âdem’e bakışındaki carpıklık gi*bi…

MevlÂn Hazretleri buyurur ki:

“Şeytan, Âdem’in camurunu (yani topraktan yaratılmış olan beden yapısını) gordu; yuceliğini goremedi. Bu dunyaya Âit olan camuru seyretti. Fakat oteki Âleme Âit olan mÂneviyÂtına Âm oldu. Şeytanın bilemediği ta*raf, insa*nın Hakk’ın halîfesi olmasıdır.”

“Ey insan, dunyadan birbirine zıt iki ses gelir. Acaba se*nin kalbin hangisini almaya istîdatlı?

O seslerden biri AllÂh’a yaklaşanların (takv sahiplerinin) hÂli, diğeri ise aldananların (fısk u fucûra dalanların) hÂlidir. Bu seslerden birini kabul ettin mi, oburunu duymazsın bile! Cunku seven bir kimse, sevdiğinin zıddı olan şeylere kar*şı adet kor ve sağır olur.”

İşte hayatta her şeye nef*sÂniyet penceresin*den bak****ma***ya karar ve*rip ken*di**ni o yon*de şart*lan*dıran biri, dÂim kabukta takılı kalır, hic*bir şe*yin ozune ve ha*kî*ka*tine nufûz edemez.

İbn-i AtÂullah İskenderî der ki:

“Âlemin dışı guzel, ici ibrettir. Nefs, dışının guzelliğine (yani şekil şemÂiline), (rûhÂniyetle tezyin olmuş bir) kalp ise, icinin ibretlerine bakar.”

Bu sebeple neye ve nasıl baktığımız cok muhimdir. Ebû Ali RuzbÂrî Hazretleri buyurur ki:

“…Nefsine bir def olsun lÂyık olduğundan fazla kıymet vererek bakan kimse, (yani kibir ve gururunun esiri olan kişi) kÂinattaki eşyÂnın hicbirine ibret nazarıyla bakamaz.”

Demek ki, kabarık bir benlik, hoyrat bir nefis ve şiddetli bir egoya sahip olanın kalp gozu kordur. Bu yuzden bilhassa ibret nazarımızın kuvvetlenmesini, basiret nûrumuzun artmasını arzu ediyorsak, nefsimizi riyÂzat ve mucÂhede ile terbiye etmemiz şarttır.

Hadîs-i şerîfte buyrulur:

“Dunyada misafir gibi olun! Mescidleri ev ittihÂz edin! Kalplerinizi rikkate (incelik, zarÂfet ve hassÂsiyete) alıştırın! (İlÂhî azamet ve kudret akışlarını) cok tefekkur edin ve (ilÂhî nîmetlere lÂyıkıyla şukredememek endişesiyle) cok ağlayın! NefsÂnî arzularınız sizi değiştirmesin!..” (Ebû Nuaym, Hilye, I, 358)

Varlık Nûru r Efendimiz’i rakik kalpli Ebû Bekir t da gordu. O’nun sÂdık bir Âşığı ve dostu oldu. Ebû Bekir t Peygamber Efendimiz’e yanında bile hasret kaldı, hayatının her Ânını O’na dÂsitÂnî bir muhabbet ve hayranlık icinde yaşadı.

O yuzden hicbir şeye şeytan gibi nefsÂniyetin kasvetli penceresi ardından bakmamalı, bilÂkis her şeye Ebû Bekir t ve emsÂli kÂmil mu’minler gibi, rûhÂniyet nûruyla bakabilmenin gayreti icinde olmalı…

Zira şÃ‚irin dediği gibi:
“Aşkla nur gorunen, Kinle nÂr olur. Galat-ı ru’yete bir misÂl olur,

Ebû Cehil ile İmÂm-ı Ali!..” 2

İBRET
MANZARALARI…

Ebû Suleyman DÂrÂnî şoyle der:

“Evimden cıkıyorum, gozumun iliştiği her şeyde AllÂh’ın bana olan bir nîmetini goruyorum. Ondan bir ibret alıyor, ders cıkarıyorum.” (İbn-i Kesir, I, 447)

Sufyan bin Uyeyne de bu hÂlin îzÂhı sadedinde, bir şÃ‚ire Âit olan:

“İnsan, duşunce sahibi olursa, her şeyden bir ders alır.” sozunu sık sık tekrar ederdi. (İhyÂ, IV, 764)

Hayatın her Ânı, ilÂhî kudret ve azameti hatırlatıp hikmet ve ibret almaya ve*sî*le olan ni*hÂ*yet*siz* vÂ**kı**a ve manzaralarla do*lu**dur. Ce*nÂb-ı Hak bu vÂ**kı*a ve man*za*ra*lar*dan ib*ret almaya dÂvet sadedindeki pek cok Âyet-i kerîmeden birinde şoyle buyurur:

“Size, (varlığına ve birliğine delÂlet eden) Âyetlerini (mûcizelerini) gosteren, size gokten rızık indiren O’dur. (Bu Âyetlerden,) AllÂh’a yonelenden başkası ibret almaz.” (el-Mu’min, 13)

Hakîkaten, dunya kurulduğundan bugune kadar hicbir canlının rızkı ihmÂl edilmeden sayısız ilÂhî sofralar kurulmuş ve hÂlen de kurulmaya devam etmektedir. Bir duşunecek olursak; dunyanın dortte ucu su ile kaplıdır. Dortte birinin buyuk bir kısmı da bitki yetiştirmeye elverişli olmayan kayalıklar veya collerden oluşmaktadır. Geriye kalan cok az bir kısmı topraktır. Ancak o ne yuce bir kudrettir ki, bu toprağı sonsuz bir istihÂle ile, yÂni değişim ve donuşumle butun canlıları doyuracak gıdÂların kaynağı kılmıştır.

Peygamber Efendimiz r şoyle buyurur:

“Allah -azze ve celle- «Sen infÂk et ki, Ben de sana infÂk edeyim.» buyurdu. AllÂh’ın hazineleri geniştir. Butun mahlûkÂta verdiği rızıklar O’nun hazinesinden hicbir şey eksiltmez. O, gece gunduz ardı arkası kesilmez infaklarda bulunur. Sem ve arzı yarattığı gunden beri AllÂh’ın infÂk ettiği şeyleri duşunun! Bunlar, O’nun mulkunden hicbir şey eksiltmemiştir.” (BuhÂrî, Tefsîr 11/2, Tevhîd 22)

Yine ne ibretlidir ki, kar yağıp her yanı kapladığında, sayısız canlı, toprağın sînesine sığınır ve uzun bir muddet HÂlık’ın muhÂfazası ile orada sağ-sÂlim kalır. Rabbimiz toprağı onlar icin Âdeta bir kundak kılar. Bu yuzden, karlar eridiğinde ortalıkta o canlılara Âit cesed yığınları gormeyiz. Butun o mahlûkÂt, yine toprağın ustune cıkıp hayatlarını surdururler.

İşte ibret nazarıyla bakabilenler icin sadece bu hakîkatler bile icinde yaşadığımız cihandaki ilÂhî nizam ve Âhengin ne kadar muhteşem olduğunu, dolayısıyla Rabbimizin sonsuz ilim, kudret ve hikmetini ifÂdeye kÂfîdir.

Yine Âyet-i kerîmede Rab*bi*miz:

“Nice canlı var ki, rızkını (yanında) taşımıyor. Onlara da size de rızık veren Allah’tır. O, her şeyi işitir ve bilir.” (el-Ankebût, 60) buyurarak mahlûkÂtın rızık husûsundaki tevekkul, teslîmiyet ve kanaat hÂline mukÂbil, insanoğlunun bu husustaki hırs ve endişesinin ne kadar yersiz olduğunu vurgulamaktadır.

HÂfız-ı ŞîrÂzî de bir şiirinde insanı;

«يك قطره خونست، هزار انديشه»

(yek katre-i hônest, hezÂr endişe) yani «bir damla kan, binlerce endişe» şeklinde tÂrif etmiştir.

Yine etrafımızdaki ilÂhî vitrinleri ibret nazarıyla seyrettiğimizde goruruz ki, basit birer ot gibi gozuken ceşitli ciceklerin topraktan bulup cıkardıkları renkler, kokular ve yapraklar, hicbir kimyagerin bir eşini yapmaya muktedir olamadığı ne kadar hÂrika keyfiyetlerdir!

Hayvan, otu et ve sut yaparken, varlıkların en mutekÂmili olan insanoğlu, gunumuzun en ileri teknolojisiyle donatılmış bir kimya laboratuvarında bile tonlarca ottan bir gram et veya sut îmÂl edememektedir.

İnsan vucûdunda ilÂhî bir program dÂhilinde muthiş bir Âhenkle işleyen organların veya sadece bir tek doku hucresi icindeki yuzlerce ceşit biyokimyasal reaksiyonun idÂre ve kontrolu bir gunluğune bizim elimize bırakılsaydı, belki birkac dakika bile dayanamaz, kimbilir ona kac Ârıza yaptırırdık?

Ne ibrettir ki, bir yanda on tonluk bir filin -CenÂb-ı Hakk’ın musahhar kılmasıyla- on yaşındaki bir cocuğa tÂbî olduğunu gormekteyiz; diğer yanda ise -insanın acziyetinin bir ifÂdesi olarak- cıplak gozle gorulemeyecek kadar kucuk bir virusun nice guclu-kuvvetli cusseleri yere sermekte olduğunu!..

Demek ki insan, Ce*nÂb-ı Hakk’ın lutfettiği kud*reti hicbir zaman nefsine mÂl etmemeli, asl buyuklenmemeli, nîmetin asıl sÂhibini unutmamalı, dÂim şu*kur duy*gu*ları icin*de ol*malı ve ilÂhî kudret karşısında kendisinin bir toz zerresi bile olmadığını anlayıp dÂim Hakk’a iltic etmelidir. Zira alıp verdiği nefesin dahî buyuk bir ilÂhî nîmet olduğunu bilmelidir.

Hakikaten, en ileri teknoloji ile îmÂl edilmiş bir ucağa bindiğimiz zaman bile; “Şayet yuksek irtifÂdayken basınc duşerse otomatik olarak onunuze gelecek olan oksijen maskelerini takın!” diye anons edilir.

HÂlbuki hic kimse; “Acaba yarın havadaki oksijen miktarı yuzde 21’den yuzde 25’e cıkar mı, yahut yuzde 18’e duşer mi, kendime bir oksijen tupu alsam mı?” diye bir endişe gecirmiyor. Cunku inanan-inanmayan herkes, ilÂhî nizÂma tabiî bir îtimad hÂlinde hayatını surdurebiliyor… Aksi hÂlde insan, karşı karşıya olduğu her turlu hayÂtî risk ve tehlikenin farkında olsa, hayat cekilmez olurdu.

Bunun gibi sayısız hakîkatleri lÂyıkıyla tefekkur edebilen bir insan, dunya uzerindeki butun canlıların, hayatta kalabilmek icin bile nasıl buyuk bir ilim ve kudretin yardım ve himÂyesine muhtac olduğunu kavramakta gecikmez. Tek başına gercekleştirmeye katiyen guc yetiremeyeği musait şartlar icinde, Âdeta ilÂhî hÂrikalar Âleminde ve mûcize eseri yaşadığını anlar. Bunu anlayan hicbir akıl, mantık, iz’an ve vicdan da, Âlemlerin HÂlık’ı ve NÂzım’ı olan Allah TeÂlÂ’ya baş kaldırma nankorluk ve kustahlığında bulunamaz.

HÂDİSELERDEKİ İBRETİ
GOREBİLMEK

KÂinat kitabındaki bu manzaralar gibi, insanın hayatta karşılaştığı hÂdiseleri de ibret nazarıyla okuması îcÂb eder. Zira her oluş, hassas ve rakik bir gonul sahibi olan insana ince mesajlar verir.

Mesel bir hasta gorduğumuz zaman duşunmeliyiz: “Ben de aynı durumda olabilirdim. Bu hasta insan, şu anda etrafından şefkat, merhamet ve alÂka gormeye muhtac. Demek ki benim ona yakınlaşıp onun sıkıntısını gidermeye calışmam lÂzım. Onun eksiğini telÂfî edip muzdarip gonlunu tesellîye calışmam lÂzım. Zira Efendimiz r sık sık; «Bugun bir hasta ziyaret eden var mı?» diye sorardı…”

Yine bir trafik kazası gorduğumuz zaman; “O kazanın icinde ben de olabilirdim. Yahut en yakınlarım olabilirdi.” diye duşunerek sahip olduğumuz hayat, sıhhat ve Âfiyet nîmetleri icin şukretmeliyiz.

Bir yetim gorduğumuzde, o yetim bizi hissen t Peygamber Efendimiz’e kadar goturmeli, Efendimiz’in de bir yetim olarak dunyaya geldiğini hatırlatıp onlara karşı vazifelerimizi duşundurmeli. Bu husustaki durumumuzu muhÂsebe etmeye sevk etmeli...

Ote yandan, hayattaki her nîmet gibi mah*rû*mi*yetlerin de bir imtihan cilvesi olduğunu hatırımızdan cıkarmamalıyız. ŞÃ‚yet Allah bir şeyi nasip etmemişse, bunu da gonul gozuyle okuyup; “Bunda da bir hayır vardır.” diyerek her hÂlukÂrda şukredebilmeliyiz.

Mesel Allah bir evlat nasip etmemişse, kahır gibi gorunen bu hÂdisede nice lutufların gizli olabileceğini duşunmeliyiz. Zira nice anne babalar, evlÂtlarının icine suruklendikleri ci*na*yet, fuhuş, narkotik, inancsızlık gibi rezillikler sebebiyle, evlÂt sahibi olmanın sevinciyle asl kıyaslanamayacak derecede şiddetli uzuntu ve pişmanlıklar yaşamaktadırlar. Hayatın hangi surprizlere gebe olduğunu bilemeyeceğimiz icin, icinde bulunduğumuz her hÂle şukredebilme firÂset ve dirÂyetini gostermeye calışmalıyız. Cun*ku bÂ*zen AllÂh’ın kahrı lutuf icinde saklı, bazen de lutfu kahır icinde gizli olabilmektedir.

Unutmayalım ki fÂnî bir imtihan Âleminde bulunuyoruz. Burada asıl mesele de, CenÂb-ı Hakk’a guzel bir kullukta bulunabilmektir. Bu yuzden hayatın basit engellerine takılmadan gonlumuzun huzurunu muhÂfaza etmeliyiz.

Hayattaki en muhim ibret vesîlesi ise karşılaştığımız cenÂze manzaralarıdır. Nitekim HÂtem-i Esam Hazretleri’ne:

“–Biz, nasıl ve ne zaman dunyÂya ibret gozuyle bakanlardan olabiliriz?” diye sorduklarında, Hazret şu karşılığı vermiş:

“–Dunyada her şeyin sonunun harap, herkesin gideceği yerin de toprak olduğunu gorduğunuz zaman! Bir kimsenin evinden veya yakınından bir cenÂze cıkar da o kimse bundan ibret almazsa, ona ne ilmin, ne hikmetin, ne de vaaz ve nasihatin bir faydası olur.”

Bu sebeple bizler de bir cenÂze gorduğumuzde*; “Bugun o tabutun icindeki ben olabilirdim.” deyip hayatımız uzerinde nefis muhÂsebesine girebilme*liyiz. Dunyalık olarak yalnız ke*fe*ni*miz*le kabre gireceğimizi, daha sonra ise kefenimizin de cesedimizin de aslına, ya*ni top*rağa doneceğini ve geriye sadece îman ve amellerimizin kalacağını duşunmeliyiz. Gorduğumuz cenÂzeye yapılacak muÂmelenin, bizim de bir gun mutlaka başımıza geleceğini hatırlamalıyız.

Hasan-ı Basrî Haz*ret*le*ri’*nin şu hÂli, bu hususta bizler icin ne guzel bir irşad numûnesidir:

Katıldığı bir cenazede defin işlemleri bittikten sonra yanındaki bir zÂta Hasan-ı Basrî Hazretleri sordu:

“–Bu vefÂt eden zÂt, acaba şu anda dunyaya geri donup sÂlih amellerini, zikirlerini artırmayı ve gunahlarına daha fazla istiğfar etmeyi duşunuyor mudur?”

O zÂt da:

“–Evet, tabiî ki duşunuyordur.” dedi. Bunun uzerine Hasan-ı Basrî Hazretleri şoyle buyurdu:

“–O hÂlde bize ne oluyor ki bu vefÂt eden kişi gibi duşunmuyoruz?” (İbnu’l-Cevzî, el-Hasenu’l-Basr&#238

Dolayısıyla biz de kalan hayatımızın, Rabbimizin bizlere tanıdığı bir muhlet olduğunu idrÂk ederek ona gore değerlendirmeli ve kendimizi olum gerceğine guzelce hazırlamalıyız.

VelhÂsıl zerreden kurreye kadar butun bir kÂinat ve onda meydana gelen her turlu hÂdise, okuyabilen gonuller icin muazzam bir ibret ve hikmet dîvÂnıdır… İlÂhî bir imtihan dershÂnesi olan bu hayattaki asıl tahsil de, bu dîvÂnı gonul gozuyle okuyabilmektir. Zira Şeyh SÂdî-i ŞîrÂzî’nin dediği gibi:

“Akıl sÂhipleri nazarında yeşil ağacların her bir yaprağı mÂrifetullah icin bir dîvandır. GÂfiller icin ise butun ağaclar bir yaprak bile değildir.”

CenÂb-ı Hak, kalplerimizi nefsÂniyetin hoyratlığı icerisinde hantallaşmaktan muhÂfaza buyursun. “Oku” emr-i celîli muktezÂsınca, zer*reden kurreye her şeyi okuyabilecek hassas bir gonul kıvÂmı nasîb eylesin. KÂinat ve hÂdisat mektebinin sır ve hikmet derslerinden gonullerimize ulvî hisseler lutfeylesin…

Âmîn!

DİPNOTLAR: 1. CenÂb-ı Hakk’ın el-BÂrî ve el-Musavvir sıfatları, O’nun mahlûkÂtı birbirinden farklı şekil ve sûretlerde yaratıp her varlığı icinde bulunacağı şartlara ve goreceği vazifeye munÂsip kÂbiliyetlerle techîz etmesini ifÂde eder. Hayvanat icinde deveye verilen husûsiyetler, bunun tipik bir misÂlidir. O, su ve bitkinin cok az bulunduğu col iklîminde yaşadığı icin, horgucunde cok uzun bir muddet yetecek şekilde su depolayıp yediği bitkileri cok uzun bir muddetle icinde taze tutabilecek şekilde yaratılmıştır. Şuphesiz bu, ilÂhî ilim, kudret ve sanatın hayranlık verici sayısız tezÂhurlerinden sadece biridir. 2. Kadir Mısıroğlu, Cemre, s. 76, İstanbul, 2007.
__________________