Orucun bozulması veyahut bozulmaması husûsunda iğneyle serum arasında fark var mıdır?
Meseleye bir şekil olarak, dış gorunuşu itibarıyla, bir de mÂn ve maksadı bakımından yaklaşmak mumkundur. Dıştan bakıldığında "orucu ancak normal, tabîî deliklerden iceriye giren nesneler bozar" diyen muctehidlere gore iğne ile deriyi, adaleyi, damarı delerek iceriye verilen şey ister ilÂc olsun, ister serum olsun orucu bozmaz; cunku bu ictihad, iceri giren nesneye değil, girdiği yere bakmaktadır. Ancak iğne ile vucûduna bir şeyler alan kişinin maksadına baktığımız zaman hukum değişir. Eğer maksat tedÂvî ise oruc bozulmaz. Serumu almaktan maksat tedÂvî değil de aclığı, susuzluğu gidermek, orucun eksilttiğini tamamlamak olursa, bu davranış oruc kavramına ters duşer. Giriş yoluna gore hukum veren muctehidler bakımından oruc bozulmaz dense bile, boyle bir davranışın caiz olduğu soylenemez.
Cocuk başkasının malını telef edince ve malı da olmayınca babasının veya velîsinin tazmini gerekir mi?
Cocuk başkasının malını telef edince bakılır: Bunu babasının veya velîsinin emrini yerine getirmek icin yapmış olursa zararı yine kendi oder, fakat emreden baba, yahut velîye rucû hakkı vardır; yani odediğini bunlardan alır. Baba ve velîsinin emri, dahli olmadan başkasının malını telef eden cocuk bu zararı kendi oder (zarar cocuğun malından odenir). Eğer malı yoksa, odeyecek malî guce kavuşması beklenir, o zamana kadar borclu olarak kalır.64
Hayvanlar cereyanla nasıl kesiliyor. Turkiye'de cereyanla kesim yapılıyor mu ve cereyan ile kesimin hukmu nedir?
Hayvanı cereyanla kesmekten maksat, elektrik gucu ile calışan bir makine ile kesim yapmaktır. Turkiye'de boyle bir kesim yapıldığını gormedim ve duymadım. Gittiğim bir-iki mezbahada hayvanların, elektrikle calışan bir sistem yardımı ile ayaklarından askıya alındığını, makaralar vasıtasıyle hayvanın, elinde bıcak bir kanalın onunde bekleyen kasapların onune geldiğini ve burada kasabın besmele cekerek bıcağı hayvanın boğazına caldıklarını gordum.
Eğer kesim icin ozel bir makina yapılır, bir veya daha fazla hayvan bu makinaya sokularak boğazları Âlet tarafından kesilir ve olmeleri sağlanırsa bakılır: Âleti kullanan musluman veya kitap ehli olup, hayvanın kesilmesi gereken yerleri kesilmiş bulunursa sakınca yoktur; bu hayvanların etleri yenebilir. Duğmeye bir basışta, yahut şarteli bir indirişte birden fazla hayvanın kesilmiş olması sakıncalı değildir; hayvan avında da bir atışta birden fazla hayvanı vurmak mumkundur ve bunların yenmesinde mahzur yoktur.
ZekÂtın fakirin evine bırakılmasıyle temlik meydana gelir mi?
ZekÂt olarak bırakılan bir malın uzerine bir yazı iliştirmek, yahut başka bir karîne ve işaret koyarak fakirin, bunun kendisine ait olduğunu ve istediği gibi kullanabileceğini anlatmak mumkun olursa evine bırakmak suretiyle de temlik (bırakılan şeyi fakire mÂl etme) hasıl olur.
Telfîkı caiz gormeyenlere gore ŞÃ‚fiî mezhebinden biri, Hanefî mezhebini abdestte taklit edince namazı da Hanefîye gore kılması gerekir mi?
Taklit, deliline bakmadan bir muctehidin ictihadı ile amel etmektir. İltizÂm, bir muctehidin butun ictihadlarını -bir butun hÂlinde- taklit etmeye karar vermek ve bunu uygulamaktır. İntikÂl, bir mezhebi iltizam ettikten sonra, ya butun olarak, yahut da bazı meselelerde ondan ayrılarak bir başka mezhebin hukmunu uygulamaktır. Bir veya birkac meselede, bir mezhebe intikÂl edince, o meselenin ait olduğu butunde bu mezhebe uygun hareket edilirse telfik değil, intikÂl gercekleşmiş olur. Mesel bir ŞÃ‚fiî musluman, kadına dokununca abdestin bozulmaması konusunda Hanefî mezhebine intikÂl eder de, abdestin butununde (diğer hukumlerinde de) Hanefî mezhebine uygun hareket ederse -mesel bir yeri kanayınca abdestin bozulduğunu kabûl ederse- telfik değil, intikÂl yapmış olur. Ancak bu misalde Hanefî mezhebine, abdestin butununde uymaz, ornek olarak "kanamanın abdesti bozmaması bakımından ŞÃ‚fiî mezhebini taklit ederse", bu iki taklidi bir abdest olayında gercekleştirirse, telfik yapmış olur. Telfikı caiz gorenlere gore bunda bir sakınca yoktur. Telfikı caiz gormeyenlere gore ise abdestin tamamında intikÂl ettiği mezhebin ictihadlarına uygun hareket etmesi gerekir.
Telfik caizdir diyen fukahaya gore abdestte telfik yapan, namazını da eski mezhebinde veya kısmen intikÂlde bulunarak, yahut da telfik yaparak kılabilir. Telfikı caiz gormeyenlere gore abdestte Hanefî mezhebini taklit eden ŞÃ‚fiî, telfik değil de intikÂl yapmış ise namazda da Hanefî mezhebine riÂyet edecektir. Abdest alırken telfik yapmış olursa namaz kılamaz; cunku bunlara gore abdesti yok sayılır.
Hanefî olan bir kişi hanımını uc talÂk ile boşayınca başvurduğu ŞÃ‚fiî bir muftunun, "velisiz kıyıldığından eski nikÂhı nazar-ı dikkate almayarak" ŞÃ‚fiî mezhebi uzerine yeniden nikÂh kıyması caiz olur mu?
Caiz olmaz. Cunku ehliyetli bir muctehidin ictihadı dinde mûteberdir, mezhebi haktır, farklı ictihadlarda bulunan iki muctehidden her biri diğerinin ictihadının hatÂlı olduğunu soyleyebilir, fakat bu ictihad ile yapılan amelin, uygulamanın bÂtıl, hukumsuz olduğunu soyleyemez. Allah TeÂl muctehidlerin, isÂbetli ictihadlarına iki ecir, hatÂlı ictihadlarına da bir ecir vermekte, doğruyu bulmak icin elinden geleni yapan muctehidi daha başka bir şey ile yukumlu kılmamakta, hatÂlı da olsa ictihadıyla yaptığı ameli kabûl etmekte, ona uyan (mukallid, avÂm) muslumanların amellerini de kabûl buyurmaktadır. Bu husûslarda ummetin ittifÂkı vardır. Durum boyle olunca, karısını uc kere boşadıktan sonra ŞÃ‚fiî bir muftuye başvuran Hanefî şahsa, bu muftunun, "Hanefî mezhebine gore nikÂhını kıydırırken karısının velîsinden izin almamış, yahut velînin nikÂhı bizzat kıymamış.." olduğunu goz onune alarak "senin nikÂhın zaten yokmuş, siz evli değilmişsiniz ki, boşaman mûteber olsun" demesi ve yeniden nikÂh kıymaya kalkışması, "Hanefî mezhebine gore kıyılan nikÂhların hukmu yoktur" demek olur ki, bu icmÂa aykırıdır, bunu demeye kimsenin hakkı ve selÂhiyeti yoktur. Ayrıca bunu kabûl etmek, mezkûr ciftin yıllarca nikahsız yaşadıklarını, nikÂh bÂtıl sayılırsa cocuklarının da neseblerinin sahih olmadığını kabûl etmek sonucunu doğurur ki, bunu duşunmek bile tuyler urperticidir. Muslumanlar, gecim imkÂnsız hÂle gelmedikce boşama yoluna gitmemelidirler. Boşanma yoluna gitmişlerse muftuler, İslÂm mezheblerinin tamamından istifÂde ederek aile bağını kurtarmaya calışmalıdırlar. Bunlar imkÂnsız hÂle gelmiş, evlilik sona ermiş ise, hîle yollarına başvurmadan taraflara durumu bildirmek, bu tecrubelerin ışığında yeni ve sağlam aile bağlarını kurmalarını sağlamak gerekir.
Devletin paralı suyu ile sulanan ekinlerin zekÂtı onda bir mi, yoksa yirmide bir midir?
Yağmur suyu ile değil de hayvan, tanker vb. ile cekerek, yahut para ile satın alarak sulanan ekinlerin zekÂtı yirmide birdir.

Cuma saatinde elde edilen kazanc helÂl midir?
Cuma saatinde, cuma namazı kılmakla yukumlu olan bir şahıs, namaza gitmez de iş veya ticaret yapar ve para kazanırsa bu para haramdır, bu kazancı kullanması caiz değildir, fakirlere dağıtması ve tevbe etmesi gerekir.

Zarûret olmadan faiz muessesesinde calışanın kazancı helÂl midir?
Boyle yerlerde calışan kimselerin bir kısmı doğrudan doğruya faiz muÂmelesi ile ilgili işleri yuruturler; kurumu idare ederler, reklam yaparlar, faizli akitleri duzenler ve yazarlar, şahit ve kefil olurlar, hesap ve bilÂncolarını yaparlar.. Bu gibi işleri yapanların, başka bir yerde karınlarını doyuracak, onemli ihtiyaclarını karşılayacak bir iş bulunca faizci kurumdan ayrılmaları gerekir. Bu gibi kurumlarda bin yapmak, tÂmir, temizlik, aşcılık vb. işleri gormek, binÂnın ve burada bulunan malvarlığının guvenliğini sağlamak (bekcilik yapmak) doğrudan faizcilik yapmak mahiyetinde değildir, bazı muctehidler bunları da caiz gormezler, ancak İmam ÂzÂm Ebû Hanîfe'nin ictihadına gore bu gibi hizmetlerin îfÂsı caizdir.

NÂfile hacc yapmak mı, o nisbette sadaka vermek mi efdaldir?
İlÂveli Mecmû'a-i Cedîde isimli "şeyhulislamların fetvÂlarını ihtiv eden" eserde şoyle bir fetv vardır: "Tatavvu'an haccetmekten sadaka vermek efdal olur mu? el-Cevab: Olur." Bu fetvÂdan sonra kitapta, bircok fıkıh kitabından aynı mÂnÂda cumleler nakledilmiş, sadakanın nÂfile hacdan daha efdal olduğu ifade edilmiştir.65 Genel olarak bu fetvÂya katılmak mumkundur. Ancak ozel durumlarda farklı hukumlere varmak da gerekebilir. Mesel nÂfile hacc veya umrenin imanını, Allah ve Rasûlullah (s.a.v.) sevgisini, ibÂdet alışkanlığını guclendireceği umulan bir kimseyi bundan menetmemek, gitmesini teşvik etmek gerekebilir. Boyle bir kimse ileride Allah rızÂsı icin yapacağı tasaddukları ile kaybı telÂfi edebilir. Ayrıca bu konuda, tatmin edici olcude yardımda bulunan kimseler ile, bunu yapmayıp nÂfile hacca devam eden kimseleri de birbirinden ayırmak gerekir. Bir başka olcu de, icinde yaşanılan toplumun ekonomik durumu olmalıdır; ortalama refahın oldukca yuksek ve yaygın olduğu toplumlarda yaşayan zenginler ile yoksulluğun yaygın, refah farklarının buyuk olduğu toplumlarda yaşayan zenginleri de birbirinden ayrı tutmak lÂzımdır. Bir de hacc ibÂdetinde gittikce artan izdihamı gozonune almak ve ilk defa (farz) haccı yerine getirenlerin durumunu duşunmek gerekiyor.
Evin tetimmesindeki bağ ve bahce hangi nitelikte olursa zekÂt lÂzım gelir?
Bağ ve bahce hangi nitelikte olursa olsun, satmak uzere alınmış; yani ticarî sermaye mÂhiyetinde olmadıkca zekÂta tÂbî değildir. Bağ ve bahcede yetiştirilen sebze ve meyva ise, bir kısım muctehidlere gore hubûbat gibi zekÂta tÂbîdir.
Kişi hanımına, boşamak niyetiyle anam, bacımsın dese boşanır mı? "Şimdiden sonra anam, kızkardeşim ol" der de bununla boşamayı kastederse boş olur mu?
Bir kimse karısına "sen benim anam, bacım gibisin", yahut "sen benim anamsın, bacımsın" dese bakılır: ZıhÂra (bir nevi yemine) niyet etmiş ise zıhÂr sayılır ve keffÂret gerekir (sırayla bir kole azad etmek, gucu yetmezse iki ay ara vermeden oruc tutmak, buna da gucu yetmezse altmış fakiri sabahlı akşamlı doyurmak), karısını boşamaya niyet etmiş ise karısı boş olur, yemin etmeyi kastetmiş olursa îl denilen yemin gercekleşmiş olur (bunun keffÂreti ya bir kole azÂd etmek, ya on fakiri doyurmak, yahut da bu ikisine gucu yetmez ise uc gun peşi peşine oruc tutmaktır), bu sozlerle karısına olan saygı ve bağlılığını ifade etmek istemiş ise bunu ifade etmiş olur, başka bir şey gerekmez.66
Orneklerden anlaşılacağı uzere "şimdiden sonra, bundan boyle" gibi bir kayıt koymasa bile boşamaya niyet ettiği takdirde mezkûr ifadeler ile boşama durumu meydana gelmektedir.
Taklidi caiz gormeyenlere gore kişinin, nikÂhta Hanefîyi, talÂkta ŞÃ‚f'iîyi taklit etmesi caiz midir?
Bu soruda birinci kelimenin "telfikı" olması gerekir. Cunku taklidi caiz gormeyenler, ŞÃ‚fiîyi de, Hanefîyi de herhangi bir meselede taklidi caiz gormezler. Ama "telfîkı caiz gormeyenlere gore..." şeklinde sorulursa cevap şudur: NikÂh ile talÂk arasında bazen oyle ilişkiler vardır ki, bu konularda iki ayrı mezheb taklit edildiği zaman telfik yapılmış olur; buna da -telfikı caiz gormeyenler- karşı cıkarlar. Mesel kadının irÂde beyanı ile (nikÂh akdinde doğrudan taraf olması ile) yapılan evlenmenin mûteber olduğu hukmunde Hanefî mezhebini taklid eden bir şahıs, kinÂî (ustu kapalı) bir sozle bu kadını boşadığı zaman boşamayı donuşlu (ric'&#238 sayma konusunda ŞÃ‚fiî mezhebini taklid ederek evliliği devam ettirirse telfik yapmış olur ve bunu, telfikı caiz gormeyen fıkıhcılar kabûl etmezler.67

İslÂm devleti terimi ile İslÂm ulkesi terimi arasında fark var mıdır?
İslÂm devleti, şerîat devleti demektir; yani İslÂm esaslarına gore kurulan devlette teşrî, icrÂ, kazÂ, denetim ve yonetim İslÂm dîninin talîmatına aykırı olamaz. Kur'Ân'da ve Sunnet'te yazılı talîmat kanun gibidir; bu kaynaklarda temas edilmemiş konular ise, yine onların ışığında akıl işletilerek, orf, Âdet, zarûret, menfÂat gibi prensiplere bakılarak duzenlenir.
İslÂm Ulkesi, bazı muctehidlere gore İslÂm devleti (şerî'atın hÂkim olduğu devlet) demektir; aralarındaki fark, bakış acısından doğmaktadır. Yani İslÂm'ın hÂkim olduğu yere bakılınca "İslÂm Ulkesi", İslÂm ulkesinde hÂkim olan sisteme bakılınca İslÂm devleti denir. Ancak Ebû Hanîfe, ŞÃ‚fi'î gibi muctehidlerin anlayışından hareket edilince bu iki kavramın farklı ve ikisinin birarada bulunmamasının da mumkun olduğu sonucuna varılmaktadır. Cunku bu muctehidlere gore bir ulke, bir kere İslÂm ulkesi (dÂru'l-İslÂm) olunca ya artık hep oyle kalır (orada İslÂm'a aykırı bir rejimin hÂkim olması veya kÂfirlerin istîlÂsı İslÂm Ulkesi vasfını değiştirmez ve bu ŞÃ‚fiî mezhebinin goruşudur), yahut da ancak şu uc şartın birlikte gercekleşmesiyle bu vasfını kaybeder:
1) Harb hÂlinde olan gayr-i muslimlerin ulkelerine bitişik olmak,
2) Şerî'at terkedilerek başka rejim ve kanunlarla idare olunmak, amel edilmek,
3) Muslumanların can ve mal guvenliklerini kaybetmiş olmaları. Bu uc şartın birlikte gercekleşmesi oldukca zor bulunduğundan -son iki ictihada gore- bir ulke, İslÂm devleti olmadığı hÂlde, ulkesi olabilecektir. Yani kanunları ve yonetimi İslÂm'a uymadığı hÂlde, eskiden İslÂm devleti olduğu icin duzen değişse dahi İslÂm ulkesi (dÂru'l-İslÂm) olmaya devam edecektir.

Hanefîye gore "talÂkta sarîhin tercumesi kinÂyedir" diyen Âlimler var mıdır?
Bu sorudan benim anladığım mÂn şudur: Bir erkek karısına "enti tÂlık" diyecek yerde bunun tercumesi olan "Sen boşsun" dese, acık (sarîh) boşama sozunu değil de ustu kapalı (kinÂ&#238 boşama sozunu kullanmış olur. "Maksat bu ise, boyle diyen bir Hanefî Âlimine ben rastlamadım. Hanefîlerin usûl ve kÂideleri de boyle bir anlayışa musait değildir. Her millet kendi dilinde, talÂkın karşılığı olan ve acıkca boşamayı ifade eden sozlerle sarih boşama, ustu kapalı sozlerle de kinÂî boşama yapmış olur.
İmam-ı A'zam'ın asıl ictihadına gore dÂr-ı harbde harbîden hem faiz almak, hem vermek mi, yoksa sadece almak mı cÂizdir?
İmam-ı A'zam'ın bu ictihadı, boyle bir kayıt ve sınır konmadan nakledildiği icin, almak da vermek de caiz gibi gozukuyor. Fakat İbn HumÂm'ın Fethu'l-Kadîr'deki incelemesinden anlaşılıyor ki, İmam-ı A'zam'ın maksadı muslumanın vermesi değil, alması ve kazanmasıdır.68
Bu vesile ile Ebû Hanîfe'nin, son zamanlarda istismar edilen bu ictihadını biraz acmakta fayda goruyoruz:
Serahsî'nin Mebsût'unda genişce acıklandığı uzere bu ictihad iki delile dayanmaktadır.69 Naklî delil Mekhûl'un naklettiği "Harb ulkesi vatandaşları arasında faiz yoktur" şeklindeki hadîstir. Ebû Yûsuf, hocasının bu hadîse dayanarak mezkûr ictihadı ileri surduğunu şu sozleriyle anlatıyor: Ebû Hanîfe'nin boyle bir ictihadda bulunmasının tek dayanağı, Mekhûl'un Rasûlullah'tan (s.a.v.) "Harb ulkesi vatandaşları arasında faiz yoktur" sozunu nakletmesidir; zannederim "harb ulkesi vatandaşları ile muslumanlar arasında..." demiş. "İmam ŞÃ‚fiî ise boyle bir hadîsin sÂbit olmadığını (Allah Rasûlu'nun (s.a.v.) boyle bir soz soylediğinin isbat edilemediğini), bu sozun delil olarak kullanılamıyacağını bildirmiş, Beyhakî de bunu ŞÃ‚fiî'den nakletmiştir.70 Ebû Hanîfe'nin aklî delili ise harb ulkesindeki bu ulke vatandaşının malının muslumana helÂl olduğu, oraya girerken verdiği soze aykırı davranmadan bu malı elde ettiği takdirde -elde etme vasıtası faizli akit, kumar vb. de olsa- bu malı muslumanın almasının caiz olacağıdır. Ebû Hanîfe esasen yukarıda nakledilen hadîse dayanmış, bu aklî delili de takviye icin kullanmıştır. Hadîs sabit ve delil olmayınca, aklî delilin de değeri kalmamaktadır. Ayrıca bir muslumanın faizli akit yapmasının, kumar oynamasının -bunları helÂl olan malını kurtarmak icin yapsa bile- caiz olacağının delili yoktur; bunlar muslumana haramdır; bu haram hukmunu ortadan kaldıracak bir delil mevcut değildir. Faizde zulum vardır, kumarda daima kaybetme ihtimÂli mevcuttur. Butun bunları bilen bir Âlimin, yukarıda nakledilen ve naklî dayanağının bulunmadığı Hanefî fukahÂsı tarafından da kabûl edilen ictihad ile fetv vermesi, "dÂr-ı harbde muslumanın, kÂfirden faiz alabileceğini, kumar oynayıp parasını kazanabileceğini soylemesi" caiz olmaz. Hele bazı kimselerin Turkiye'yi dÂr-ı harb sayıp burada kumar oynanabileceğini, faiz alınıp verilebileceğini soylemelerinin ne İslÂm'da, ne de Hanefî mezhebinde yeri vardır! Cunku Ebû Hanîfe'ye gore Turkiye dÂr-ı harb değildir ve butun muctedihlere gore dÂr-ı harbde bile olsa muslumanlar arasında kumar ve faiz helÂl değildir.

Kıble inhirÂfı kac dereceye kadar olunca namaz sahih olur (Hanefîye gore)?
Namazı Mekke'de kılanlar (KÂbe'ye yakın bir yerde kılanlar) doğrudan KÂbe'ye yoneleceklerdir. Mekke'den uzak yerlerde namaz kılanlar ise, KÂbe'yi goremeyecekleri icin onun bulunduğu yone (cihete) donecek ve namazlarını boyle kılacaklardır. Buna gore bir kişinin bulunduğu yere gore Mekke guney yonunde bulunuyorsa, bu kişi namazını guneye donerek kılacaktır. İlgili kaynaklarda verilen bilgiye gore uzak yerlerde namaz kılanların yonu ile KÂbe'nin bulunduğu yon arasında 45 derece fark bulununcaya kadar namaz sahihtir; yani kıbleye donme vazifesi yerine getirilmiş sayılmaktadır.71

Bu kadar inhirÂfı (sapmayı) bilerekten de olsa namaz sahih olur mu?
Namaz kılan KÂbe'nin bulunduğu yone donmekle yukumludur; sağında veya solunda bulunan ana yonlerden birine (mesel KÂbe guneyde ise doğuya veya batıya) donunceye kadar kişinin yonu guneydedir; guney bir nokta değil, bir sÂhadır ve bu sÂhanın genişlediği her iki komşu yone 45'er dereceye kadar devam eder. İşte bu derecelere kadar KÂbe'nin bulunduğu yonden sapan kişinin namazı -bu bakımdan- sahihtir. Ancak asıl hedef KÂbe'ye yonelmek olduğu icin, bu sapmayı bilerek yapmak mekruh olur, elden geldiğince KÂbe'nin bulunduğu yone donmek gerekir.
Kişi parayla arÂzîsini îcara verirse Ebû Hanîfe'ye gore zekÂt kime aittir ve bu zekÂtın veriliş şekli nasıldır?
Ebû Hanîfe zirÂî gelirlerin zekÂtını toprağa bağladığı icin, toprak kimin mulkiyetinde ise zekÂtı da o verir demiştir. Buna gore toprağı kiraya veren şahıs, cıkan mahsûlun -sulama şekline gore- onda veya yirmide biri kadar bir urunu -veya bedelini- zekÂt olarak odeyecektir.
Muctehidlerin coğunluğu ise zekÂtı, ekmeye (zirÂate) bağladıkları icin "kim ekiyor ve urun alıyorsa zekÂtı da o oder; yani kiralama durumunda tarlayı kiraya veren değil, kira ile alıp eken kimse zekÂtını da oder" demişlerdir. Gecmişte ve gunumuzde yaşayan bazı Âlimler daha Âdil ve orta bir yol bulmuş, kiracı -kira ucreti dahil- masraflarını duştukten sonra kalanın zekÂtını, kiraya veren de -nisÂba ulaşıyorsa- kira bedeli olarak aldığının zekÂtını oder demişlerdir.72
İmameyne gore Âmil (tarlayı kiralayıp eken) îcar ettiği arÂzî mahsûlÂtının zekÂtını vermekle mukellef olduğuna gore, kişi arÂzî-i emîriyyeyi ekince İmÂmeyne gore zekÂt vermesi gerekir mi?
İmÂmeyne gore zekÂt, tarlanın mulkiyetine değil, ekimine bağlıdır; buna gore tarlanın mulkiyeti ister ozel şahsa, ister devlete ait bulunsun, onu eken ve mahsul alan kişi zekÂtını da odeyecektir. Umûmî kÂide bu olmakla beraber, Hanefî mezhebinin diğer kÂidesine gore oşur ile harÂcın birleşmesi caiz değildir; yani harÂcî arÂzîyi eken bir musluman buradan harÂc verir, fakat zekÂt (oşur) vermez. Eğer gunumuzde aslı harÂcî olan mîrî topraklar bulunsaydı ve bunları da muslumanlar ekseydi, Hanefî mezhebine gore yalnızca harÂc vereceklerdi, diğer mezheblere gore ise hem harÂc, hem de oşur (zekÂt) vereceklerdi. Ancak bugun, ulkemizde boyle bir toprak yoktur. Muslumanların tapulu toprakları mulk topraklardır ve buradan elde ettikleri mahsulden zekÂt vermeleri gerekir.
Hanefîye gore kasrın delîli yalnız hadîs midir, yoksa hem hadîs, hem de Âyet midir?
Hanefî mezhebine gore yolculuk hÂlinde bulunan mukellefin, dort rekÂtlı farzları iki rek'at olarak kılmasının (kasrın) delîli hem Âyet, hem de hadîslerdir. Hanefîler bu kasrın ruhsat değil, azîmet olduğu goruşundedirler; yani kişi, yolculuk hÂlinde namazını kasrederek kılacaktır; bu azimettir, gereklidir, tam kılması caiz olmaz. Halbuki mesel ŞÃ‚fi'î'ye gore kasr, azimet değil, ruhsattır. İşte bu konuda Hanefîlerin delîli hadîslerdir. Onlar, ilgili hadîslere bakarak kasrın, ruhsat değil, azimet olduğu sonucuna varmışlardır.

Telefonla vekÂlet vermek, telefonla boşamak mûteber midir?
Telefonla yapılan gerek vekÂlet vermek, gerek boşamak ve gerekse diğer sozlu hukûkî tasarruflar mûteberdir. Bir telefon konuşması icinde îcÂb-kabûl (karşılıklı irÂde beyanı) yapılınca akit kurulmuş olur, taraflar biraraya gelerek akit yapmış gibi hukûkî sonuc elde ederler. Boşama da boyledir; telefonda eşine karşı veya bir başkasına eşini boşadığını ifade eden şahıs eşini boşamış olur.
Kufr-i luzûmî ile kufr-i iltizÂmî nedir, aralarında ne fark vardır?
Bir kimsenin belli bir davranışı, dış gorunuşu itibarıyla kufru gerektiriyor, "bunu ancak kÂfir olan yapar, soyler" kanaÂtini veriyorsa buna "kufr-i luzûmî" denir. Bu durumda kişi, mezkûr davranışının kufru gerektirdiğini bilmiyor, yahut bunu yaparken kÂfir olmayı kasdetmiyor olabilir. Eğer şahıs, yaptığı ve soylediğinin (davranışının) kufru gerektirdiğini, muslumanın dinden cıkmasına sebep olduğunu biliyor ve bu maksatla mezkûr davranışta bulunuyorsa, kufru iltizam ediyor ve benimsiyor demektir; işte buna da "kufr-i iltizÂmî" denir.

Babanın, oğul malından tasarruf hakkı var mıdır?
"Kişinin yediği rızkın en temizi kendi kazandığıdır; cocuğu da onun kazancına dahildir", "Cocuk da, malı da babasına aittir" gibi hadîsler, babanın cocuk malında serbest tasarruf hakkı olduğunu gostermektedir. Ancak buna karşı mulkiyet hakkını tanıyan ve duzenleyen bircok Âyet ve hadîs vardır. Bunları bir butun hÂlinde değerlendiren fukah şu sonuca varmışlardır: Baba (ve anne) nafaka cercevesine giren ihtiyaclarını oğullarından temin ederler, oğulları bunu vermezlik edemez, bu ihtiyacı karşılayacak evlÂt malı uzerinde serbest tasarruf hakları vardır. Bu sınırı aşan malvarlığına gelince mulkiyet hakkı devreye girer ve baba dahil, kimse kimsenin mulkiyet hakkına tecavuz edemez.73
Kişi henuz borcunu odemeden ve devletten tapusunu almadan kendisine ait barakayı satabilir mi?
Bu soru biraz kapalı tertiplenmiş. Eğer bir şahıs devletten bir baraka veya prefabrik ev satın almışsa, devlet borcunu odemedikce tapuyu vermiyorsa bakılır: Devlet ile şahıs arasında satım akdi yapılmış ve boylece -şer'an- mulkiyet hakkı intikÂl etmiş ise şahsın bunu bir başkasına satması caizdir. Tapu tescili ve intikÂli de satıcının borcunu odemesinden sonra yapılacaktır. Tapuya tescil, şer'î bakımdan mulkiyetin intikÂlinin şartı değildir, esas olan satım akdidir. Satın alanın borclu olması da satışa engel teşkil etmez. Eğer devlet ile şahıs arasındaki anlaşma bir satım akdi değilse, once ne olduğu belirlenir, sonra da hukmu verilir.
Kadın kocasından aldığı meniyi, kocasının vefatından sonra kendisine ithal etmekle meydana gelen cocuk meni sahibine lÂhık olup olmamasında -bilindiği gibi- ihtilÂf edilmiştir. LÂhık olur diyenlere gore miras da alabilir mi? (Meni sahibinin vefatı anında mevcut olmadığı hÂlde).
Bir kadının, kocasından aldığı meniyi olduğu gibi koruması ve eşinin vefatından sonra rahim yoluna yerleştirerek cocuk sahibi olması gecmiş zamanlarda mumkun olmayan bir hayal idi. Bunun uzerinde vÂki olan tartışmada farazî (olmadığı, olmayacağı hÂlde varsayılan bir olaya ait) bir tartışma idi. Ancak gunumuzde erkekten alınan spermin uygun ortamda canlı olarak korunması ve kadından alınan yumurta ile ozel bir tupte birleştirilmesi, aşılanmadan sonra kadının rahmine yerleştirilerek cocuğun oluşması ve doğması mumkun hÂle gelmiş ve uygulanmaya başlamıştır. Bir musluman ciftin bunu yapabilmesi icin normal yoldan cocuk sahibi olamayacaklarının tıbbî olarak tesbit edilmesi, spermin kocaya, yumurtanın karısına ait bulunması ve cocuğun, yumurtası alınan kadının -nikÂhlı zevcenin- rahminde gelişmesi şarttır. Eğer bu teknik ve usûl ile kocadan sperm alınmış, onun vefatından once karısının yumurtası ile tupte birleştirilmiş ve -baba oldukten sonra bile olsa- cocuk dunyaya gelmiş olursa, hem nesebi sahih, hem de babasına vÂris olur. Kadın boşandıktan, yahut kocası vefÂt ettikten sonra aynı şeyi yapmak isterse -bÂin boşamada derhal, ric'î boşamada ve olum hÂlinde iddet bittikten sonra- arada evlilik bağı kalmadığı icin bu işin yapılamıyacağı, artık yabancı hÂle gelmiş bir erkeğin spermini yumurtasına aşılatamayacağı ve rahmine yerleştiremeyeceği kanÂatindeyim. Bu caiz olmayınca, doğan cocuğun da sperm sahibi kişi -eski koca- ile neseb ilişkisi kurulamaz.

Bilindiği gibi İmam-ı A'zam ile İmam ŞÃ‚fi'î ictihad olculerine gore memleketimiz dÂr-ı İslÂm'dır. Acaba İmameyne gore durum nasıldır?
Daha once 15, 17 ve 18. soruları cevaplandırırken bir yerin İslÂm veya harb ulkesi olmasının olculerini, farklı bakış acılarına gore vermiştik. Ulkede hÂkim olan rejimi esas alan ictihadlara gore lÂik ulkeler dÂru'l-İslÂm değildir. İmÂmeyn ulkede hÂkim olan rejimi olcu olarak almışlardır. Ancak Hanefî mezhebine ait fetv kitaplarından BezzÂziyye'de, bir kere İslÂm ulkesi olmuş yerlerin, orada rejim değişse bile yine İslÂm ulkesi olarak kaldıklarına hukmetmek gerektiği tezi savunulmuştur.74

Fabrika, hapishane, garnizon ve Turkiye Buyuk Millet Meclisi gibi kurumların bunyesinde bulunan mescidlerde kılınan cuma namazı, Hanefî mezhebine gore sahih olur mu? (İzn-i Âmm acısından).
Hanefî mezhebine gore kılınan cuma namazının sahih (şartlarına uygun ve gecerli) olabilmesi icin mescidin umuma acık olması şarttır. Meseleye bu acıdan bakarsanız, soruda sayılan yerlerde cuma namazının sahih olmadığı sonucuna varabilirsiniz. Ancak problem biraz daha derinleştirilir ve tahlil edilirse farklı bir sonuca varmak da mumkundur. Evet Hanefîler cuma mescidinin herkese acık olmasını soylemişlerdir; fakat herhangi bir Hanefî muctehide, "kotu bir maksatla cuma mescidine gelen bir kimseyi buradan menetmek caiz midir?" diye sorsanız alacağınız cevap "evet caizdir, maksadı belli olan veya tahmin edilen kişiler cuma namazına gelmekten menedilebilir" şeklinde olacaktır. İmdi boyle kimseleri mescide gelmekten menetmek, mescidin umûma acık olması kavramına ters duşmez. Kışla, fabrika, meclis gibi yerlere izinle giren, halbuki buraların personeli olmayan kişiler, bu yerlerde bulunan cÂmilerde cuma kılmaktadırlar. Şu hÂlde bu cÂmiler "belli kişilerin cuma kılmalarına tahsis edilmiş olup başkalarına cuma kılmaları icin izin verilmeyen cÂmiler" değildir. Aslında maksadı cuma kılmak olan herkese acıktır; fakat cÂminin icinde bulunduğu mahallin ozelliği, oraya izinsiz olarak kimsenin sokulmamasını gerektirmektedir. Bu ise "umûma acık olma" kavramına aykırı değildir.
Burada şuna işaret etmekte fayda vardır: Cuma namazı son derecede değerli, sevaplı ve faydalı bir ibÂdettir. Allah ve Rasûlu (s.a.v.), muslumanların bu namazı kılmaları icin "umûma acık olmak, devlet başkanının izin vermesi, onun veya vekilinin kıldırması, bir yerleşim merkezinde ancak bir yerde kılınması" gibi şartlar koymamışlardır. Bu şartlar, uygulamaya ve mesÂlih prensibine bakılarak muctehidler tarafından konmuştur ve bu ictihadlarda daima zaman ve zemin etkileri olmuştur. Mezkûr şartlardan bazıları gercekleşmediği zamanlarda -mesel devlet başkanının bulunmadığı, yahut cuma kılmaya izin vermediği durumlarda- muslumanların kendi aralarından birini imam yaparak bu namazı kılmalarının caiz olduğu da soylenmiştir (bunu Hanefî fıkıh kitaplarında acıkca gormek mumkundur). Şu hÂlde ictihadla konulmuş şartlar bulunursa cuma bu şartlara uyularak kılınır, bu şartların bazıları (mesel halîfenin bulunmaması gibi şartlar) bulunmazsa cuma yine kılınır, kılınmalıdır.

Yakın akraba evliliğinin hukmu nedir?
Yakın akraba ile evlenme konusunda iki aşırı, bir de orta yol tutulmuştur. Aşırı yollardan biri, bazı mezheb ve milletlerde gorulen cok yakın akraba ile evlenme veya evlilik hayatı yaşama Âdetidir, kızkardeş, yeğen vb. ile evlenmek gibi. Diğeri amca cocukları, dayı ve teyze cocukları ile daha uzak akrabaya kadar uzanan evlenme yasağı Âdetidir. Bu da hÂl Balkanlar'da yaşayan bazı toplumlarda surmektedir. İslÂm bu iki aşırılığı tasvîb etmemiş, orta bir yolu tutmuş, "sut, evlenme ve doğumdan" kaynaklanan akrabalıkların yakınlarını evlenmeye engel olarak gormuş, amca, dayı, teyze cocukları gibi nisbeten uzak akraba arasında ise evliliği caiz gormuştur. Aslında bu evlilik bir sakatlık veya hastalığın sebebi değildir; ancak yapılan tıbbî araştırmalar, bazı ırsî hastalıkların yakın akraba evliliklerinde daha cok ortaya cıktığını ve nesillere intikÂl edebildiğini gostermiştir. Bu ihtimÂlin yuzdesi oldukca duşuk olmakla beraber yine de bir tehlike var demektir. Buna karşı, İslÂm'ın koyduğu yasak sınırını genişletmekte de bazı sakıncalar soz konusudur. Asırların ve butun insanlığın dîni olan İslÂm, akraba arasında evlenme sınırını cok uzaklara kadar goturseydi dar bolgelerde (gocebelerde, kabilelerde, kapalı bolgelerde) kişilerin evlenme imkÂnları son derecede daralırdı ve bundan da bircok sakıncalar doğardı. İslÂm bu sakıncaları daha ağır gorerek -belli bir sınırdan sonra- akraba arasında evliliği caiz kılmış, fakat teşvik etmemiştir. Eğer ilim bunun bir sakıncası olduğunu gosterir, toplumun da boyle bir evliliğe ihtiyacı bulunmazsa -evlenecek kadar yabancı mevcut ise- muslumanlar buna mecbur değillerdir, bu cevazı kullanmazlar ve uzak, yakın akrabalık ilişkisi icinde bulunmadıkları kimseler ile evlenirler.
Seyyid ve şerîf kimlere derler?
Hz. Peygamber (s.a.v.) Efendimiz soyundan gelenlere hem seyyid, hem şerîf denildiği gibi, ozellikle Hz. Hasan soyundan gelenlere şerîf, Hz. Huseyin soyundan gelenlere de seyyid denilmiştir.
Bilindiği gibi Hanefî mezhebinin goruşune gore koylerin coğunda cuma namazının kılınması sahih olmadığı Hanefî fıkıh kitaplarında ifade edilmektedir. Bu hususta bugunki koylerle fakihlerin yaşadığı zamandaki koyler arasında fark var mıdır?
Koy, asırlara, bolgelere, kultur ve medeniyetlere gore değişen bir kavramdır. Eski fukahÂnın yaşadığı zamanlarda da butun dunyada -ve butun İslÂm dunyasında- tek tip koy yok idi. Bu sebeple cuma namazının sıhhat şartı olan koyu bu bakımdan ele almak ve tarif etmek gerekmektedir. Hanefîlerde bir tÂrîfe gore cuma kılınacak koy, "bir yoneticisi, bir de hÂkimi bulunan" yerleşim merkezidir. Bir başka tariflerine gore, "cuma ile yukumlu bulunanlarını cÂmisinin alamayacağı kadar nufusu olan" yerdir. Bir ucuncu tÂrife gore de "devletin koy olarak kabûl ettiği" yerdir. Hanefîler bu konuda "Cuma namazı, bayram namazı.. ancak butun ihtiyaclara cevap veren şehirde kılınır" mÂnÂsında bir hadîse dayanmaktadırlar; ancak yapılan araştırmalar bu sozun hadîs olmayıp, Hz. Alî'ye ait bulunduğunu ortaya koymuştur. Koy icin verilen tÂriflerin sonuncusu esas alındığında, Turkiye'de adına koy denilen ve imamı bulunan butun yerleşim merkezlerinde cuma namazı kılınabileceği anlaşılmaktadır.

64. Bkz. Mecelle, md. 912, 916, 960 ve bu son maddenin şerhi, Ali Haydar, Durar, c. III, s. 29.
65. İlÂveli Mecmû'a-i Cedîde, s. 48.
66. Omer Nasuhi Bilmen, IstılÂhÂt, c. II, s. 331.
67. Diğer ornekler icin bkz. Dort RisÂle, s. 253 vd.
68. İbn HumÂm, Fethu'l-Kadîr, c. V, s. 300-301.
69. Serahsî, el-Mebsût, c. X, s. 95; c. XIV, s. 56-59.
70. Fethu'l-Kadîr, c. V, s. 300; Zeyla'î, Nasbu'r-rÂye, c. IV, s. 44.
71. İbn HumÂm, Fethu'l-Kadîr, c. I, s. 188-189.
72. İbn HumÂm, age., c. II, s. 8; KardÂvî, Fıkhu'z-zekÂt, c. I, s. 398-404.
73. Sindî, HÂşiye al İbn MÂce, c. II, s. 2, 42.
74. BezzÂziyye, c. VI, s. 310-312.
Kaynak:Prof.Hayrettin KARAMAN

__________________