Hazret-i MevlÂnÂ’nın Gonul DeryÂsında Sır ve Hikmet İncileri

NİMETİN ZİYANI
İsraf, bir nimetin ziyana donuşturulmesidir.
Bir nimet; kullanılmasının muvÂfık olduğu sahada ve olcude kullanıldığında fayda verir, rahmet ve şif olur.
Fakat sahası ve olcusu dışında kullanılması, onu zehir eyler. Şif olacak bir nimeti, zehir kılmak da; hem o nimeti israf etmek, hem de zehirleşmiş bir nimeti kullanarak kendine yazık etmektir.
Maddî nimetlerin israfından daha beteri, mÂnevî ikramlara yazık edilmesidir. Bu mucerred / mÂnevî ikramların en ehemmiyetlisi ilim ve tefekkur vasıtası olan akıldır.
Nimetin kadrini bilmek icin evvel gayesini idrÂk etmelidir:
CenÂb-ı Hak; ilmi, neden hayvana vermedi de insana verdi?
Cevabı insanın yolculuğundadır:

AKLIN ESAS GAYESİ
Rabbimiz’in akıl kuvvesini insana vermesi, ancak «mÂrifetullah» tahsili icin bir vasıtadır.
Akıl; insanı doğru istikamete sevk edecek, îmÂn anahtarı keyfiyetinde bir «tefekkur» icindir.
İlim bir sebep olacak, sebepleri bulduracak, sonunda da Musebbib’e goturecek. Yani sebepleri de yaratan AllÂh’ı buldurmayan bir ilim, faydasız bir ilimdir. Kuru bir emektir.
Yûnus Emre Hazretleri ne guzel tarif etmiştir:
İlim ilim bilmektir,
İlim kendin bilmektir;
Sen kendini bilmezsin,
Ya nice okumaktır.
İlim; insanın kendini bilmesine hizmet edecek. Haddini bilen insan, acziyetini idrÂk eden insan; akıl ve tefekkur sayesinde butun bu nimetleri veren Rabbini tanıyacak;
“Ben Âciz bir kulum! Sen y Rabbî!” diyecek.
AshÂb-ı kiram bu tahsili 23 senede ikmÂl etti. Onun icin evlÂtlarımıza verebileceğimiz en buyuk tahsil; CenÂb-ı Hakk’ı sevdirebilmek, RasûlullÂh’ı sevdirebilmek ve mu’minleri sevdirebilmektir. Bunun dışındaki tahsillere heves etmek de, evlÂtlarımıza yazık etmektir!
CenÂb-ı Hak Asr Sûresi’nde husrandan kurtulanları tarif ederken;
“… hakkı tavsiye edenler …” (el-Asr, 3) buyurmaktadır. Uzerimizde en cok CenÂb-ı Hakk’ın hakkı var. Sonra Rasûlullah Efendimiz’in hakkı var. Bu hakları odemek ve vefÂlı bir kul olmak icin, her nimeti yerinde kullanmak ve israf etmemek boynumuzun borcudur.
Akıl boyle bir tefekkure hizmet etmesi gerekirken; gafil ve nÂdan insanlar, akıllarını cinayetlerine, curumlerine, israflarına ve gunahlarına gerekce kılarlar.
Gafil insan ne yaparsa, kendince bir mantığa oturtur. En buyuk cinayetleri işleyenler bile, curumlerine bir mantık kılıfı uydurabilmiştir. Ancak bu cerbezelerin, hakikat karşısında hicbir kıymeti yoktur.
Şeytan, ilÂhî tÂlimÂta karşı geldi. «Âdem’e secde edin!» emri husûsunda, AllÂh’a isyan etti. Fakat bir mantık kılıfı uydurarak; “Beni ateşten yarattın, onu ise topraktan yarattın!” dedi. Bu sebeple, aklı israf edenlerin ilki odur ve bizlere en muhim ibrettir.
Demek ki, insan icin hak ve hakikati tespitte, iyi ve doğruyu tayin etmekte, akıldan daha ustun bir mercî vardır. O da ilÂhî tÂlimatlardır. Yani Kur’Ân ve Sunnet’tir.
Hazret-i MevlÂnÂ, evvel aklı Kur’Ân ve Sunnet mihengine vurmaya davet eder:

AKLIN MİHENGİ
“Ey Hak yolcusu! Akıl, şehvetin zıttıdır; şehvete esir olmuş kişiye akıllı deme! Şehvet dilencisi olan kişide bulunana «akıl» değil, «vehim» de!
Gercek akıl altın ise, vehim de sahte altındır!
Vehim ile aklın kıymeti, mihenge vurulmadan ayırt edilemez. Her ikisini de cabucak, mihenk bulunan yere goturup dene! Akıl ile vehmin mîyar ve mihengi Kur’Ân ile Peygamber’in sunnetidir! Bunlarla kıyaslanınca, akıl mı, vehim mi olduğu belli olur. Zaten mihenk taşı, sahte olanlara; «Gelin!» diye meydan okur.”
Kur’Ân ve Sunnet mihengine vurulmamış akıllar; insanı daha Ârif, daha zarif ve daha fazîletli hÂle getirmez. Aksine daha kurnaz ve daha becerikli bir mucrim hÂline getirir.
Nitekim ilmini irfan hÂline getirememiş bir kimse; faraza hukuk tahsili gordukten sonra, hak ve adÂlet tevzî edeceği yerde bir zalim veya cellÂt kesilebilir.
Kez tıp tahsili yapmış bir kimse de, şif dağıtacağı yerde bir insan kasabı hÂline gelebilir.
İlmî kabiliyetine rağmen, merhamet ve muhabbetten mahrum bir Âmir ise emri altındakilere zulmeden bir gaddar oluverir.
Boyle kimseler; bir cahilin yapamayacağı zararı, ilim sayesinde kat kat fazlasıyla ve kolaylıkla irtikÂb edebilirler. İlimlerini yanlış yonde kullanarak israf ettikleri icin de ebedî husrÂna dûcÂr olurlar.
Îman ve ahlÂk olmadan, aklın mutlak olarak hakikati gosteremediğine misaller coktur.

KİBRİN MAŞASI OLAN AKIL
MeselÂ;
İslÂm; hur veya kole, zenci veya beyaz, Arap veya Arap olmayan her insanın, AllÂh’ın huzûrunda eşit olduğunu bildirmiştir. Tek ustunluk îman ve takvÂdadır.
Ebû SufyÂn’ın karısı Hind ise bu yuksek hakikatlere karşı;
“Boyle din mi olur? Ben bir koleyle bir mi olacağım, o talihine kussun!” dedi.
Ebû Leheb ise bir gun;
“–YÂ Muhammed! Ben Sana îmÂn eder, musluman olursam, bana ne verilir?” diye sordu.
Peygamberimiz;
“–Muslumanlara ne verilirse, sana da o verilir!” buyurdu.
Ebû Leheb;
“–Onların uzerinde benim icin bir ustunluk olmayacak mıdır?” diye ofkeyle sordu.
Peygamberimiz;
“–Daha ne istersin?” buyurunca, Ebû Leheb;
“–Benim şu sıradan insanlarla bir tutulacağım bu dîne yuh olsun!” diye edepsizce bağırdı. (Taberî, Tefsîr, 20/336)
Nûh -aleyhisselÂm-’ın kavmindeki kibirli muşrikler de;
“«Sana duşuk seviyeli kimseler tÂbî olup dururken, biz sana îmÂn eder miyiz hic?!.» dediler.” (eş-ŞuarÂ, 111) ve fakirleri yanından kovmasını istediler.
Nûh -aleyhisselÂm- şoyle cevap verdi:
“…Ben îmÂn edenleri kovacak değilim; cunku onlar Rablerine kavuşacaklardır. Fakat ben sizi, cahilce davranan bir topluluk olarak goruyorum.
Ey milletim! Onları kovarsam, AllÂh’ın karşısında bana kim yardım edebilir? Duşunmez misiniz?” (Hûd, 29-30)
Aynı şekilde Mekke muşrikleri de; Rasûlullah -sallallÂhu aleyhi ve sellem-’e, cevresindeki fakir muslumanları, hic değilse kendileri geldiğinde yanından uzaklaştırmasını istediler.
HabbÂb -radıyallÂhu anh- şoyle anlatmaktadır:
Mutekebbir muşriklerden Akr bin HÂbis ile Uyeyne bin Hısn, Allah Rasûlu’nun yanına geldiler. O’nu; BilÂl, Suheyb, AmmÂr, HabbÂb -radiyallÂhu anhum- gibi fakir ve kimsesiz muslumanlar arasında otururken buldular. Cevresindeki bu zayıf muslumanları hor ve hakîr gorerek Efendimiz’e;
“–Bizim icin bunlardan farklı bir meclis tahsîs etmeni isteriz. Boylece Araplar, bizim bunlardan ustun olduğumuzu anlasınlar. Biliyorsun ki, bize Arap kabîlelerinden birtakım elciler ve heyetler gelir. Onların bizi bu kolelerle birlikte gormelerinden utanırız. Dolayısıyla, biz gelince onları yanından uzaklaştır. Sen’inle işimiz bittikten sonra yine istersen onlarla otur.” dediler.
Allah Rasûlu -sallallÂhu aleyhi ve sellem- o muşriklerin hidÂyetle şereflenmelerini umîd ederek:
“−Olur.” buyurdu. Onlar ise;
“–Olur demen yetmez! Bizim icin bunu yazılı hÂle getir.” dediler.
Bunun uzerine Allah Rasûlu -sallallÂhu aleyhi ve sellem-, Hazret-i Ali’yi cağırdı, bir de yazdırmak icin sayfa istedi. Biz bir koşede oturuyorduk. O esnada CebrÂîl -aleyhisselÂm- şu Âyet-i kerîmeleri getirdi:
“Rablerinin rızÂsını isteyerek sabah-akşam O’na yalvaranları (muşriklerin taleplerini kabul ederek, sakın yanından) kovma! (…)
➢ Eğer onları (yanından) kovarsan, zalimlerden olursun.” (el-En‘Âm, 52)
Bu kibirli ve mağrur kişiler, gayet akıllı kişilerdi. Fakat nefsÂniyete teslim olmuş akılları onları bu cirkin hÂlden uzaklaştırmadı.
Efendimiz -sallallÂhu aleyhi ve sellem-; CenÂb-ı Hakk’ın bu tÂlimÂtını yaygınlaştırdı. Garip, kimsesiz ve fakirleri, her meselede kucakladı. Onların bilhassa sevinc zamanlarında mahzun edilmemesi icin şoyle buyurdu:
“Zenginlerin davet edilip fakirlerin cağırılmadığı duğun yemeği ne fena bir yemektir!” (BuhÂrî, NikÂh, 72; Muslim, NikÂh, 107. Ayrıca bkz. İbn-i MÂce, NikÂh, 25)
Bu sebeple Rabbimiz; bu ahlÂktan uzak, cirkin vaziyete «cÂhiliyye, cÂhillik» dedi.

BUGUNKU CÂHİLİYYE!
Bugun de aynı şekilde bir cÂhiliyye yaşanmıyor mu? Dunyanın ahvÂli ortada!
Bir tarafta zalimler, bir tarafta dramlar…
Bir tarafta aclıktan ve susuzluktan olen Afrikalılar… Diğer tarafta cok yemekten, obezlikten ve oburluktan hastahÂnelik olan ve acları hic duşunmeyen vicdan mahrumları…
Bir tarafta mazlumların inleyişleri, diğer tarafta zalimlerin kahkahaları!..
Ustelik bugun medeniyet denilen tek dişi kalmış canavar; guya «akıl», «bilim», «insan hakları» ve «humanizm» vb. esaslar uzerinde ilerlediğini iddia ediyor. Fakat fiiliyata bakıldığında, menfaatine dokunmayan zulumlere seyirci. Hatt zalimlere destekci ve alkışcı…
Peygamberimiz ise, adÂlet ve insanlığı nazariyatta olduğu gibi fiiliyatta da en muhteşem şekilde sergiledi.
Muslumanlar; Bedir’den Medine’ye donerken, bineklerine esirleri de sırayla bindirdiler;
“‒Bunlar îmÂn etmemiş olsalar da, insanlıkta bizim eşimizdir.” dediler. Merhamet ettiler.
Bir bu manzarayı duşunelim bir de bugun Suriye’de yaşanan ve yıllardır kasten dindirilmeyen zulum ve vahşetin sergisini duşunelim…
Sadece gardırop farkıyla iki cÂhiliyye devri… O gunun zalimleriyle, bugunun zalimleri arasında değişen tek şey, kılık-kıyafet…
Aynı zulum, aynı gaddarlık, aynı vahşet!..

CURUK AKLIN CİNAYETLERİ
Dunun cÂhiliyye insanı kız evlÂtlarını diri diri toprağa gomuyordu. Bu cinayeti de curuk aklıyla, birtakım bahaneler uydurarak meşrû goruyordu.
Bugun de kurtaj kasapları; hayat beşiği olan ana rahmini, bir cinayet mekÂnı kılıyor. Rahatını ve ten konforunu bozmak istemeyen bedbahtların evlÂtlarını, kurtaj cinayetiyle kolunu-kafasını keserek olduruyor.
Bu vahim fecaati işleyen vicdansızlar, hic duşunmuyorlar ki; rahatlarına engel gordukleri o evlÂt belki de, CenÂb-ı Hakk’ın bir ikrÂmıydı. Buyuyecek de annesine ve babasına ihtiyarlığında Âdet bir baston olacaktı.
İşte vahiyden uzak bir aklın getirdiği cinayet! Acı vahşet!
Bu vahşeti de, ilÂhî tÂlimatlardan uzak akıllar, meşrû goruyor. Hatt mudafaa ediyor; “Kadının hakkıdır!” diyor.
İşte bir tarafta nefsÂniyete rÂm olmuş bir akıl ki; aklı bu şekilde israf etmek, nefsÂnî aklın putperesti olmaktır.
Diğer tarafta Kur’Ân ve Sunnet’in istikametinde, hakikati tefekkur ettiren bir akıl…
Biri hikmete goturen akıl, diğeri zulme goturen akıl…
Buradan anlaşılması gereken bir hikmet de şudur:
Gafillerin ve nÂdanların elindeki ilim ve teknik, topluma buyuk bir zarar vermektedir. Dolayısıyla ilmin, herkese değil ancak ehline verilmesi lÂzımdır. Peygamber Efendimiz buyurur:
“LÂyık olmayanlara ilim oğreten; domuzların boynuna cevher, inci ve altın gerdanlık takan kimseye benzer.” (İbn-i MÂce, Mukaddime, 7)

AZÂZİL’DEN İBRET AL!
MevlÂn Hazretleri bu hakikate şoyle temas eder:
“Hunerli, bilgili kişi iyidir ama; İblis’ten ibret al da (bilgilerin, kalbinle Âhenk teşkil etmez ise kendine) fazla değer verme. Unutma ki, Hakk’ın rahmetinden kovulmuş olan mel‘un İblis; yuz binlerce yıl AllÂh’ın en yakınlarından biriydi, meleklerin emîri idi. Bilgisi ve ibÂdeti ile gurura kapıldı, nazlandı. Âdem -aleyhisselÂm- ile uğraştı. Onu kucuk gordu de pislik gibi rezil oldu gitti.”
Şeytan, aklı israf etmenin en kadîm misÂlidir. Bize dehşetli bir ibrettir. Cunku o, aklı ve ilmi sayesinde meleklerin meclisine yukselmişti. LÂkin akıl nimetini; aklı kendisine veren AllÂh’a karşı cidalde kullanmaya kalkma kustahlığı gosterince, varlığın en rezili olarak huzurdan tard edildi.
VelhÂsıl ilk cidal, şeytanla Hak TeÂl arasında başladı. Kendisini yaratan ve kendisine aklı verene karşı mucadele etti ve rezil oldu. Allah TeÂl ona;
“‒Sen mi ustunsun Âdem mi?” demedi ki.
O ise teslîmiyet yerine kıyası secti, kendini beğendi, kibirlendi, secde etmedi.
Belki;
Şeytanın o parlak aklı; gurura mağlûp duşmeyip de basîretli ve teslîmiyetli olsaydı, bencilliğe sarılıp da kendi kıt aklını ve isyanını beğeneceğine, ilÂhî aşka sarılıp da CenÂb-ı Hakk’ın ilÂhî hukmune rÂzı olsaydı, «İblis» nÂmıyla aşağıların aşağısına yuvarlanmazdı. Ebedî kovulmuş ve tahkir edilmiş olmazdı. Bu bakımdan en lÂnetli vaziyet; şeytanlıktır, ona avene olmaktır ve oyle toplulukların girdabına duşmektir.
Unutmamalı ki;
Din ve îman, evvel muhabbet ister. Zira îman; zihin ile tasdik değil, kalp ile tasdiktir.
Îman ve ebedî felÂh ise, muhabbet ve aşk ister.

VÎRÂNE OLAN DEHÂ!
Nitekim;
Arap’ın dort dÂhîsinden biri olan Velîd bin Muğîre şoyle demişti:
“−Kureyş’in buyuğu ve efendisi olan ben yahut Sakîf’in ulusu Amr bin Umeyr dururken, Kur’Ân Muhammed’e mi inecek?!.” (İbn-i HişÃ‚m, I, 385)
Velîd, Kur’Ân’ın belÂgat ve fesÂhati karşısında Âciz kaldı. Kur’Ân’ın hak kitap olduğunu vicdanen kabul etti, fakat nefsÂniyeti yuzunden reddetti. AllÂh’ın iradesinde hata aramaya kalkacak kadar ahmaklığa dûcÂr oldu. Kur’Ân-ı Kerim’de de onun kustah sozleri şoyle reddedildi:
“(Ey Habîbim onlara de ki):
«Rabbinin rahmetini onlar mı tevzî ediyorlar?..»” (ez-Zuhrûf, 32)
Velîd, kufur icinde helÂk oldu gitti. Nefsine mağlûp olunca, bir dÂhînin aklı hicbir ehemmiyet ifade etmedi. Bir vîrÂneye dondu.
Aklı veren Allah’tır. Aklı veren AllÂh’a karşı tavır almak, İblis’in kolesi olmaktır. En fecî şey, şeytan ummetinden olmaktır.
Bu hakikatlerin ifadesi karşısında, dînin akıl dışı olduğu zannedilmemelidir:

AKIL USTU HAKİKATLER
Din aklîdir; cunku onun îzah olunabilen sır ve hikmetleri akılla idrÂk olunur. Ancak din, aynı zamanda akıl ustudur. Cunku aklı da yaratan ZÂt’ın katından gelmektedir.
Bu sebeple;
Kader, ilÂhî emir ve yasakların hikmetleri, mîrac, mûcize ve olulerin diriltilmesi gibi hususlar akıl ustudur ve mu’minin bunlar karşısında, edeple teslîmiyet gostermesi îcÂb eder. Bu teslîmiyeti gosterenler, huzura kavuşmuş; gosteremeyenler ise, kusurlu aklın cıkmazlarında kaybolmuşlardır.
Aklın kader ve benzeri hakikatleri idrÂk etmekten ne kadar Âciz olduğunu, CenÂb-ı Hak, Kehf Sûresi’nde Hazret-i Musa ve Hazret-i Hızır kıssasında bildirmektedir. Zira hÂdiselerin zÂhir ve bÂtınları vardır ki, akıl sadece zÂhirle hukmettiği icin, icyuzunu bilmediği, sır ve hikmetlerinden habersiz olduğu meseleleri tahlil edemez. Etmeye kalkarsa hataya duşer.
Bu bakımdan;
Feylesoflar, aklın putperesti olarak girdaplarda boğulurlar, hakikatten uzaklaşırlar. İmÂm-ı GazÂlî’nin îkāz ettiği gibi, bazı hususlarda kufre ve sapkınlığa duşerler.
Feylesoflar, aklı vahyin dışında kullandıkları icin kendi fikirleri hicbir zaman tatbik edilememiştir. Onların fikirleri, gercek bir huzurla buluşamamış, pratikten mahrum bir nazariyat olarak, kutuphÂnelerin tozlu raflarındaki kitaplarda mahpus kalmıştır.
Hayata gecirilebilen fikirlerinin omurleri gayet kısa surmuş ve ne kendilerine ne de başkalarına saÂdet getirmiştir. Nitekim hicbir feylesofun goruşlerini hayatına tatbik ederek saÂdet ve selÂmete ermiş bir toplum gosterilemez.
MeselÂ;
Aristo, ahlÂk felsefesinin birtakım kanun ve kaidelerinin temelini atmış olmasına rağmen, ilÂhî vahiyden uzak olduğu icin onun felsefesine inanıp hayatına tatbik ederek saÂdete kavuşmuş bir kimse goremeyiz. Cunku feylesofların kalpleri tasfiye, nefisleri tezkiye gormemiş, fikir ve fiilleri de vahyin mustesn yardımlarıyla olgunlaştırılmamıştır. Bu sebeple, sistemleri de konferans salonlarından veya kitap satırlarından dışarıya cıkamamıştır.
KelÂm Âlimleri ise aklı vahyin icinde kullanırlar. Bir noktaya kadar devam ederler. Fakat aklın bittiği yerde kalırlar. Otesine gecemezler. Gecmeye kalkarlarsa, feylesofların vaziyetine dûcÂr olurlar.
Sofiyye ise, aklın bittiği yerde aşk ve teslîmiyetle yola devam ederek huzura kavuşur. Cunku teslîmiyet erbÂbına satırlarda olmayan hikmetler verilir. Aklın cozemediği duğumler, ancak hikmetle cozulur. Onlar hikmete rÂm olarak aklın hududunu aşan meselelerde de yakîne ulaşırlar, itmi’nÂna ererler, gonullerinde hicbir şuphe kalmaz.
Boylece onlar hikmet deryÂsı hÂline gelirler.
İşte MevlÂn ve emsÂli Hak dostları…
İşte gonullere asırlardır inşirah veren, hikmetlerle dolu eserleri!..
Hazret-i MevlÂnÂ, din sahasında aklı aşan noktalara şoyle temas eder:
“Akıl; aşkın şerhinde, merkep gibi camura battı kaldı. Aşkın ne olduğunu, akıl değil yine aşk acıkladı.
Din, hayran olmaktan başka bir şey değildir. Din işindeki bu hayranlık, bu işlere akıl erdiremediği icin hakikat kıblesine sırt cevirmek değildir. BilÂkis dostun mest ve mustağrakı olarak (sır ve hikmetler karşısında) hayretlere gark olmaktır.”

AKL-I SELÎM
Akıl, eğer vahiy potasında erir ve teslîmiyetle gonle tÂbî olursa, «akl-ı selîm» hÂlini alır ve hikmetlere ulaşır. Âyet-i kerîmede buyurulur:
يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَٓاءُۚ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ اُو۫تِيَ خَيْرًا كَث۪يرًاۜ وَمَا يَذَّكَّرُ اِلَّٓا اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ
“Allah hikmeti dilediğine verir.
Kime hikmet verilirse, ona pek cok hayır verilmiş demektir.
Ancak akıl sahipleri duşunup ibret alırlar.” (el-Bakara, 269)
Bu Âyet-i kerîme gibi, 16 yerde CenÂb-ı Hak, «akıl sahipleri»ni tebÂruz ettirmiştir. Mufessirler, «ulû’l-elbÂb» tabiriyle;
NefsÂnî hev ve hevesten arınmış, CenÂb-ı Hakk’ın emir ve nehiylerini idrÂk edebilen, İlÂhî azamet tecellîleri olan kevnî Âyetleri tefekkur edebilen, Basîret sahibi bir akla sahip olan mu’minlerin kastedildiğini bildirmişlerdir. Bu vasfa sahip Ârif gonullu, basîret sahibi Hak dostları; kÂinattaki ilÂhî sanat eserlerine derin bir kuyuya bakar gibi nazar ederler. Oradan mÂn iklimlerine yol alırlar. Duyan bir gonlun, goren bir kalbin hÂlini ifadeye kelimeler yetişmez. İşte boyle bir kalbî hassÂsiyet ile kÂinÂtı seyredenler, Rabbimiz’in sergilediği sonsuz hÂrikalardaki ilÂhî sanatın zevkine ererler.
İşte bu sahada kendisinden istifÂde edildiğinde; akıl, ne muazzam bir nimettir!
Aklı, kendi tÂkati dışına sevk etmek ise, onu boğmak olur.
Devrimizde, şuphecilik, aklın bir semeresi olarak methedilmektedir. Birtakım şuursuz bilgiclerin de teşvikiyle dînî mevzularda şuphe ilkā edilmektedir. HÂlbuki, inanc sahasında, Kur’Ân ve sahih Sunnet hakikatlerinde hicbir şuphe yoktur. Rabbimiz, Kur’Ân’ı; «Kendisinde hic şuphe olmayan kitap!» (el-Bakara, 2) olarak vasfetmiştir.
Akıl; gormediği ve bilmediği; vahiy, melek, olum otesi ve Âhiret gibi gayba ait hususlarda, şupheye boğulursa, îman ve yakîne ulaşamaz. Boyle sahalarda îmÂnın selÂmetine girmek gerekir.
Ferîduddin AttÂr Hazretleri, bu tur şuphe ve vesveselerin mÂnÂsızlığını şu teşbihle anlatır:
“Onunde icinde bal olan bir kÂse olsa; bir cocuk gelip;
«–Bu kÂsede zehir var!» dese, elini derhÂl o baldan cekersin. «Bunu soyleyen bir cocuktur.» demezsin.
Ey insan! Bunca peygamber seni uyarmış; «Tuttuğun bu yol, seni zorluklara dûcÂr eder!» demiş. Nicin onca kıymetli zÂtın sozlerine tÂbî olup, o yolu bırakmıyorsun?” (EsrarnÂme)
Zira ebedî kurtuluş icin, aklı kendi sahasında ve kendi gucu dÂhilinde kullanmak zarûrîdir.

AKLIN BOYUNU AŞMA!
Aklın tÂkati dışındaki mevzûları tefekkure kalkışmak da, tefekkurun diğer bir israfıdır. AllÂh’ın sıfat tecellîlerini, Kur’Ân, kÂinat ve insanın kendi yapısındaki husûsiyetleri tefekkur etmek zarûrîdir. LÂkin AllÂh’ın ZÂt’ı uzerinde duşunmek, kaderin sırrını ve hikmetini butunuyle cozmeye calışmak gibi beşer tÂkatinin ustundeki mevzularda tefekkure kalkışmak, bir nevî zihin israfıdır. Bu hÂl, Kur’Ân ve Sunnet tarafından da men edilmiştir. Hadîs-i şerifte buyurulur:
“AllÂh’ın yarattıkları uzerinde tefekkur edin, ZÂt’ı uzerinde duşunmeyin. Zira siz O’nun (sonsuz kudretini idrÂk edemezsiniz ve) kadrini (O’na lÂyık bir sûrette) asla takdir edemezsiniz…” (Deylemî, Musned, II, 56; Heysemî, Mecmau’z-ZevÂid, I, 81)
CenÂb-ı Hak; insana aklı, başlıca iki sebep icin lutfetmiştir:
Azamet tecellîlerini tefekkur edebilmesi. Nimetlerine teşekkur edebilmesi. Gafil insan, aklını bin bir şuphe ve vesvese cıkmazlarına sokar da, tefekkur ve teşekkur gayesinde kullanmaz! Mesel kendisine bir buket cicek verene teşekkur eder de, o cicekleri yaratana teşekkuru duşunmez. Dort mevsimin her birinde kendisine ceşit ceşit cicekler, meyveler ve sebzeler ikrÂm eden AllÂh’a şukretmeme nÂdanlığında bulunur.
Şukur ise; AllÂh’ın verdiği bir nimeti, veriliş gayesine gore kullanmaktır. Goren goz, duşunen akıl, mal, rızık, nefes, sıhhat… Bunların her biri nimettir ve AllÂh’ın rızÂsına muvÂfık bir şekilde kullanılmaları gerekir.
Sadece dil ile şukur kÂfî değildir. Hem dille şukretmek hem de dildeki şukru fiile cıkarmak îcÂb eder.
İnsan, kendisine kulluk gayesiyle verilmiş aklıyla, sığ sularda bir miktar yol alabilir.
Mesel CenÂb-ı Hakk’ın yarattığı fizik kanunları gibi ilimleri keşfedebilir. Dunya imkÂnlarıyla birtakım fenler ve teknikler geliştirebilir. Fakat bunlar sığ sulardır.
Aklının putperesti olan feylesoflar, aklın kendi sığ havuzunda mesafe kat edebilmesine aldanarak, hadlerini aşarak, okyanuslara acılmaya kalkarlar. HÂlbuki karşısında bulundukları mucerred hakikatler okyanusunun; derinliğinden de enginliğinden de icindeki fırtına ve girdaplardan da habersizdirler! Boylece hic bilemeyecekleri bir mechulluk okyanusunda sonsuz derinliklere kulac atmaya kalkışır, boğulur giderler.
HÂlbuki CenÂb-ı Hak, insanı «akıl ustu sırlar»ı cozmesi icin yaratmadı, ona bunu da emretmedi. Allah, insanı ZÂtına kulluk icin yarattı.
O hÂlde, aklı O’na kullukta kullanabilmek, asıl sanat budur!
Zaten Rabbimiz; “…Size ilimden pek az verilmiştir.” (el-İsrÂ, 85) buyurmuştur. Hızır kıssasında ifade edildiği uzere; butun insanlığın ilmi, AllÂh’ın ilmi karşısında deryÂdan bir tek damla bile değildir.
Esasında insan, aklının aczini kendisi de itiraf etmek mecburiyetindedir.
MeselÂ;
“Bir ton demiri omzuna al!” deseler hic kimse almaya teşebbus etmez. Denemeye bile kalkmaz. Cunku tÂkatinin uzerinde olduğunu bilir. Aczini itiraf eder. Şayet teşebbus etse, altında ezilip kalacağını, oleceğini bilir.
Fakat bazı kibirli kişiler; aklının tartamayacağı meselelere dalmakta, ahmakca bir cur’et gosterirler.
Ziya Paşa insana; «Haddini bil!» mÂnÂsına gelecek şekilde şoyle der:
İdrÂk-i meÂlî bu kucuk akla gerekmez,
Zîr bu terÂzî bu kadar sıkleti cekmez.
“Yuce hakikatleri idrÂk edebilmek, bu kucuk aklımızla mumkun değildir. Cunku bu terazi bu kadar ağırlığı kaldıramaz!”
Kucucuk bir kuyumcu terazisiyle, devÂs şeyler tartılamaz. İnsan aklı da butun hakikatleri idrakten Âcizdir.
Diğer yandan, feylesofların bu tur boylarını aşan mevzularda akıl yurutmeleri, cocukların oyununa benzer. Cocuklar da oyun oynarken hayÂlî dunyalar oluşturur, savaşlar yapar, neler neler uydururlar. Hepsi boş hayallerdir.
Hazret-i MevlÂnÂ’nın dediği gibi:
“Cocuklar oyun oynarlarken dukkÂn yaparlar, yalancıktan alışveriş ederler, fakat kÂr elde edemezler. Gunduz yalandan dukkÂn acan cocuk, akşam eve ac olarak doner.”
Akıl bir kÂğıt gibidir ki, onun sonsuzluk guneşi icinde kalem oynatması, ancak hayaldir. Hakikatler karşısında Ânında kul olacaktır!..
Hayal Âleminde değil de mÂrifetullah ufuklarında yukselenler ise, bilÂkis acziyetlerini daha yuksek seviyede idrÂk etmişlerdir.
İbrahim -aleyhisselÂm- mal, can ve evlÂt imtihanlarından muvaffakiyetle gecerek; «Halîlullah» makamına erişti. Kendisine mÂver ufukları acıldı. İlÂhî azamet tecellîleri karşısında; acziyet ve hicliğini daha yuksek bir idrÂk ile anladı, ellerini Âlemlerin Rabbine actı ve tazarrûda bulundu:
“(YÂ Rabb&#238 Beni insanların haşrolunacağı gunde mahcup etme! Ki o gun ne mal fayda verir ne de evlÂt. Ancak AllÂh’a kalb-i selîm (temiz bir kalp) ile gelenler (o gunde fayda bulur).” (eş-ŞuarÂ, 87-89)
Hazret-i İbrahim’in fÂrik vasıflarından biri teslîmiyettir.

ÂHH TESLÎMİYET!
Cocuk yolda giderken kendisine doğru bir kopek havlasa, derhÂl annesinin eline yapışır. Onu koruyacak ve himÂye edecek kişiye sığınır. Başka zaman elinden tutmak istemese de tehlike Ânında hemen anneye sığınır.
Kulun da ebediyet yolculuğundaki bin bir tehlikeye karşı, CenÂb-ı Hakk’a teslîmiyeti olmalıdır. İslÂm, teslîmiyet kokunden gelir. İslÂm, teslîmiyetle kemÂl bulur. Zira CenÂb-ı Hak buyurur:
فَفِرُّٓوا اِلَى اللّٰهِۜ
“AllÂh’a kacın!” (ez-ZÂriyÂt, 50)
Zira nasıl ki gozun bir gorme mesafesi, kulağın bir duyabilme hududu var ise, aklın da bir idrak tÂkati vardır. Bunun icindir ki akıl, vahyin rehberliğine muhtactır. İlÂhî hakikatleri tefekkursuzluk, bir felÂket sebebi olduğu gibi; aklın, haddini bilmeyip kendini aşan işlere atılması da insanı israfa ve neticede Âhiret husrÂnına dûcÂr eder.
Aklı israfın perişanlığına iten unsur, nefsÂniyetin kolesi olmasıdır. Bu mevzuyu Hazret-i MevlÂn şu teşbih ile acıklar:
“Anlayış su gibidir. Beden testidir. Beden testisi, nefsÂnî arzular yuzunden kırılınca; icindeki su, akıl ve zek dokulur gider. Bu beden testisinin beş tane buyuk deliği vardır. Anlayış suyu onlardan akıp gittiği icin; beden testisinin icinde ne su kalır, ne de anlayış suyunun esası olan ve hakikat goklerinden yağan akıl kalır.
İnsan testiye benzetilmiştir. Beş delik de beş duygunun sembolu olup; onlar da iki goz, iki kulak ve bir ağızdır. Hak yolunda yuruyen derviş icin; beden testisini nefsÂnî taşlarla kırmaktan, yani beş duygu musluklarını anlayışsız kişilere acmaktan sakınmalıdır.
«Gozlerinizi haram şeylere karşı sımsıkı kapayın.» emrini işittiğin hÂlde, ey mu’min, adımını doğru atmadın.
MÂnÂsız soz soylemen; ağız yolu ile senin anlayışını alır, uzaklara goturur. Kulak ise, kum gibidir. Senin suya benzeyen anlayışını icer. Boylece başka deliklerin de; yani oteki duyguların da senin gizli anlayış suyunu ceker, alırlar. Denizden bile, yerine koymamak şartıyla durmadan su alsan, nihayet o denizin yerini col yapmış olursun.”
Demek ki, akıl nimetini muhafaza icin; sÂlihlerle beraber olmak, fÂsıkların telkin ve tesirinden uzak durmak îcÂb eder.
Zira Âyet-i kerîmede buyurulur:
“…Her ilim sahibinin ustunde daha iyi bilen birisi vardır.” (Yûsuf, 76)
İnsanın sadece kendi aklına istinÂd ederek; meşveretten, tÂlim ve terbiyeden kendisini mustağnî addetmesi de, bir israftır. Şair; her akıl sahibini, gonul ehline talebe olmaya davet eder:
Akla mağrûr olma EflÂtûn-ı vakt olsan dahî,
Bir edîb-i kÂmili gordukte tıfl-i mekteb ol. (Nef‘&#238
VelhÂsıl;
Toplumlar, kutuphÂnelerin tozlu raflarında kalmış kara kaplı felsefe kitaplarının uzerine abanmış bilgiclerin rûhuyla selÂmete kavuşamaz. İnsanlığı hakikî saÂdet ve selÂmete cıkaracak olan, Kur’Ân ve Sunnet kulturuyle yoğrulup tasavvufî hikmetlerle kemÂle ermiş olan dervişlerin rûhudur.
CenÂb-ı Hak, kalplerimizde îman ve teslîmiyeti kuvvetlendirsin. Aklımızı; vahyin muhtevÂsında, ilÂhî azamet tecellîlerini tefekkur vasıtası olarak kullanabilmemizi nasip buyursun. Verdiği nimetleri israf edenlerden olmaktan muhafaza eylesin.
Âmîn!..




Osman Nuri Topbaş
Yuzakı Dergisi
Yıl: 2017 Ay: Nisan Sayı: 146

__________________