ABÂDİLE:
Abdullahlar. Peygamber efendimizin EshÂb-ı kirÂmı (arkadaşları) arasında fıkıh ve hadîs-i şerîf ilimlerinde şohret bulmuş Abdullah adını taşıyan sahÂbîler. AbÂdile, Abdullah kelimesinin cokluk şeklidir. Peygamber efendimizin EshÂb-ı kirÂmı arasında A bdullah isimli uc yuz kadar sahÂbi bulunmaktaydı. Fakat bunların icinde; Abdullah bin Omer, Abdullah bin AbbÂs, Abdullah bin Zubeyr, Abdullah bin Amr bin Âs radıyallahu anhum, ilimdeki yukseklikleri sebebiyle AbÂdile unvÂnı ile tanındılar. Bunlara AbÂdile-i Erbea da denilmektedir.
Abdullah bin Mes'ûd'un (radıyallahu anh) fıkıh ilminde onemli bir yeri olduğu halde, AbÂdile arasında zikredilmemesi, bu tÂbirin onun vefÂtından sonra cıkmış olması sebebiyledir. Bununla berÂber onu AbÂdileden sayan Âlimler de vardır. (İbn-i HumÂm, Ahmed Naîm)

ABD:
1. Kul. (Bkz. Kul)
Allahu teÂl Kur'Ân-ı kerîmde meÂlen buyuruyor ki:
Her turlu noksanlıktan munezzeh olan Allahu teÂlÂ, abdini (Muhammed aleyhisselÂmı) bir gece Mescid-i Haram'dan, Mescid'i AksÂ'ya goturdu. (İsr sûresi: 1)
Goklerde ve yerde olan herkes, hicbiri mustesn olmamak uzere, cok esirgeyici Allahu teÂlÂya mutlaka abd olarak gelecektir. ( Meryem sûresi: 93)
2. Kole.
Uzerinize, sizi Allahu teÂlÂnın kitÂbı ile yoneten bir abd bile vÂli tÂyin edilse, onu dinleyin ve itÂat edin. (Hadîs-i şerîf-Muslim)

ABDEST:
Namaz ve diğer bÂzı ibÂdetlerin yerine getirilebilmesi icin yapılması lÂzım gelen yuzu, dirseklerle berÂber kolları yıkamak, başın dortte birini mesh etmek ve topuklarla berÂber ayakları yıkamaktan ibÂret temizlik. Namazın dışındaki farzlardan biri.
Abdest, Kur'Ân-ı kerîmde şu Âyet-i kerîme ile farz kılınmıştır:
"Ey îmÂn edenler! Namaza kalkacağınız zaman yuzlerinizi ve dirseklerle berÂber ellerinizi yıkayın ve başlarınızı meshedin ve her iki topukla berÂber ayaklarınızı yıkayın." (MÂide sûresi: 6)
Her kim abdest aldıktan sonra, benim uzerime on kerre salÂt u selÂm getirse, Hak teÂlÂ, o kişinin huznunu giderip mesrûr eder, duÂsını kabûl eder. (Hadîs-i şerîf-Eyyuhel veled İlmihÂl&#238
Her ne zaman ummetimden biri abdest alırken, Bismillah deyip elini yıkarsa, eliyle yaptığı (kucuk) gunahların hepsi afv olur. Ağzına, yuzune ve diğer ÂzÂlarına su verdikce, butun gunÂhları dokulur. (Hadîs-i şerîf-Eyyuhel veled İlmihÂli)
Abdest uzerine abdest almak, nûr ustune nûrdur. (Hadîs-i şerîf-Keşful-hafÂ)
Hanefî mezhebine gore abdestin farzları dorttur: Yuzu bir kerre yıkamak. İki kolu dirsekleri ile birlikte, bir kerre yıkamak. Başın dortte bir kısmını mesh etmek, yÂni yaş eli başa surmek. İki ayağı, iki yandaki topuk kemikleri ile birlikte bir kerre yıkamaktır. Ayrıca abdestin sunnetleri, edebleri vardır. (İbn-i Âbidîn)
Abdestsiz olarak şu uc şeyi yapmak haramdır: Namaz kılmak, KÂ'be'yi tavÂf etmek, uzerinde bir kılıf bulunmaksızın Kur'Ân-ı kerîme ve bir Âyet-i kerîmeye dokunmak. CÂmiye abdestsiz girmek ise mekruhtur. (ŞurnblÂl&#238
Abdestli olarak olen olum acısı cekmez. (Seyyid Abdulhakîm ArvÂs&#238

ABDİYYET:
Kulluk makamı. EvliyÂlığın en yuksek makÂmı, derecesi. İyilikleri Allahu teÂlÂdan bilip kendinden bilmemek.
Allahu teÂlÂnın lutf ve ihsÂnı ile Abdiyyet derecesine ulaşmak istiyen kimsenin, Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve selleme tam olarak uyması lÂzımdır. Bu yuce zirveye o yuce peygambere tam uymakla kavuşulur. Bu, Allahu teÂlÂnın bir lutfu olup, onu d ilediğine ihsÂn eder. (İmÂm-ı RabbÂn&#238

ABES:
Boş, faydasız şey.
Namazda abes hareketler mekruhtur. Elbise ile oynamak gibi. Namazda faydalı hareketin mesel eli ile alnındaki teri silmenin zararı olmaz. Pantolonun tozunu silkmek, mekruhtur. Kaşınmak abes değilse de, bir ruknde, eli uc kere kaldırmak, namazı bozar . (İbn-i Âbidîn)
Abesle meşgul olmak insanı lehv ve la'ba (oyun ve eğlenceye) surukler. BÂzı luzumsuz şeyler insanın abes işlere dalmasına sebeb olur. (MurÂd-ı MunzÂv&#238

ABESE SÛRESİ:
Kur'Ân-ı kerîmin sekseninci sûresi. Mekke-i mukerremede nÂzil oldu (indi). Kırk iki Âyet-i kerîmedir. Birinci Âyet-i kerîmede yuzcevirdi, iltifat etmedi mÂnÂsına olan Abese lafzı sûreye isim olmuştur. Sûrede, Kur'Ân-ı kerîmin Allahu teÂl tarafından bir mev'ize (nasihat, oğut) olduğu bildirilmekte, CenÂb-ı Hakk'ın kudret ve azametine (buyukluğune) deliller getirilmekte, kıyÂmet gununun dehşetli vaziyeti, o gun iyilerin ve kotulerin halleri ve daha başka hususlar anlatılmaktadır.
Abese sûresinde meÂlen buyruldu ki:
O gun (kıyÂmet gunu) kişi kardeşinden, anasından, babasından, hanımından ve oğullarından kacar. O gun onlardan herkesin kendine yeter bir işi vardır. (Herkes kendi derdiyle meşgul olur. Başkasını duşunemez.) O gun yuzler vardır (dunyÂda iken yaptığı gece ibÂdetleri veya aldığı abdestler sebebiyle) parıl parıl parlayıcıdır. (Gordukleri nîmetler sebebiyle) gulucudur, sevinicidir. (Bunlar mu'minlerdir.) O gun yuzler de vardır, uzerlerini toz toprak burumuştur. Onu (da) bir zulmet, karanlık ve siyahlık kaplar. İşte bunlar kÂfirler, fÂcirlerdir. (Âyet: 34-42)

ÂB-I HAYÂT:
Hayat suyu. Saf ve berrak su. İnce ve derin mÂnÂlı soz. Tasavvufta murşid-i kÂmil denilen evliy zÂtların, insanların mÂnen canlı, kalblerinin uyanık olmalarına vesîle olan mubÂrek sozleri, mÂnevî nazarları (bakışları) ve kıymetli kalblerinden fışkır an teveccuh. Bir şeyin kıymetini kuvvetli bir şekilde ifÂde icin de kullanılır. Âb-ı hayevÂn, Âb-ı Hızır, Âb-ı zindegÂnî, Âb-ı bek da denir.
EvliyÂnın bÂtınları, kalbleri Âb-ı hayÂttır. Bir katre (bir damla) tadan, olumsuz hayÂtı bulmuş ve sonsuz seÂdete, mutluluğa kavuşmuş olur. (İmÂm-ı RabbÂn&#238
Her sozunuz kalbime Âb-ı hayÂt katresi, Senden başka rûhumun yok kurtuluş cÂresi
(LÂ Edr&#238
Âb-ı hayÂt olmayıcak kısmet ey gonul Bin yıl gerekse Hızır ile Seyr-i Skender et.
(Zeyneb HÂtun)

ÂBİD:
İbÂdet eden. Farzları ve vÂcibleri yerine getirdikten sonra ceşitli nÂfile ve yapılması sevab olan işlere de devam eden. Cokluk şekli, ubbÂd'dır.
Kur'Ân-ı kerîmde meÂlen buyruldu ki:
Tevbe edenler, Âbidler, hamd edenler (cihÂd veya ilim oğrenmek icin) seyahat edenler, rukû edenler, secde edenler, emr-i mÂrûf nehyi anil munker yapanlar ve Allahu teÂlÂnın sınırlarını koruyanlar (yok mu? İşte onlar da Cennet ehlidir. Habîbim) Sen o mu'minlere dahi Cenneti mujdele. (Tevbe sûresi: 112)
Allahu teÂlÂnın haram kıldığı (yasak ettiği) şeylerden sakın, insanların en Âbidi olursun. (Hadîs-i şerîf-MiftÂh-un-necÂt)
Âbidin en buyuk maksadı, Âhiret sevÂbına kavuşmaktır. Âbid, ibÂdetinden oyle zevk alır ki, ibÂdetten bir an men' edilse, onun icin en buyuk eziyet olur. Hatt Âbidlerden biri; "Olumden korkmuyorum, ancak gece ibÂdetime mÂni olacak diye korkuyorum" de miştir. Diğeri de; "Allahım mezarımda da bana ibÂdet imkÂnlarını ihsÂn et" diye du etmiştir. (İmÂm-ı GazÂl&#238

ACEM:
Arab olmayan.
Ey insanlar! Rabbiniz birdir. Babanız da birdir, hepiniz Âdem'in cocuklarısınız. Âdem ise, topraktandır. Allah katında en kıymetliniz takvÂsı (Allahu teÂlÂdan korkarak haramlardan, gunÂhlardan sakınması) cok olanınızdır. Arab'ın Acem'e bir ustunluğu yoktur. Ustunluk ancak takv iledir. (Hadîs-i şerîf-İbn-i HişÃ‚m)

ÂCİR:
Malını kirÂya veren.
KirÂdaki binÂnın ve eşyÂnın tÂmiri ve zamanla tıkanmış boruların tÂmiri Âcire Âittir. TÂmir etmezse, kirÂcı evden cıkabilir. Fakat yaptırmaya Âciri cebr edemez (zorlayamaz). Ev sÂhibinin izni ile kendi yaparsa, parasını kesebilir. Kendiliğinden yapar sa kesemez. Kullanmak icin lÂzım olan şeylerin (mesel hamur ocağı) tÂmir parasını kirÂdan kesemez. (Ali Haydar Efendi)
Kir muddeti bitince, Âcir uzatmaz ise, kirÂcı cıkar. Malı, olduğu gibi teslim etmesi lÂzımdır. Teslim etmezse gasb etmiş olur. Fakat kullanma sebebiyle herkes icin Âdet (ve mumkun) olan yıpranma ve bozukluklar kabahat sayılmaz. (İbn-i Âbidîn)

ÂCİZ:
Gucu yetmeyen, gucsuz, zayıf.
Allahu teÂl her şeye kÂdirdir (gucu yeter). Eğer gucu yetmezse Âciz ve noksan olurdu. Âcizlik ve noksanlık Allahu teÂl icin duşunulemez. (TeftÂzÂn&#238
İnsanın felÂkete uğraması iki sebeptendir: Birincisi Âciz olan nefsine (kendine) guvenmesi. İkincisi kendisi gibi Âciz olan başka bir mahlûka guvenmesidir. (Abdulhakîm ArvÂs&#238
En iyi kul, Allahu teÂlÂnın karşısında şukurden Âciz olduğunu bilendir. (Abdullah HarrÂz)

ACÛZE:
İhtiyar, cok yaşlı kadın.
Yaşlı bir kadın Peygamber efendimiz sallallahu aleyhi ve selleme geldi. Resûl-i ekrem; "Acûze Cennet'e giremez!" buyurdu. Bunun uzerine kadın ağlamaya başladı. Bunu gorenPeygamber efendimiz; "Sen o gun yaşlı değil, genc olursun" buyurdu ve gonlunu aldı. (İhyÂu ulûmiddîn)
Kızların, kadınların, acûzelerin beş vakit namaz, CumÂ, bayram namazları ve va'z dinlemek icin cÂmiye gitmeleri cÂiz değildir. (İbn-i Âbidîn)

ÂDÂB:
Edebler, guzel huylar, iyi haller ve davranışlar; her konuda haddini bilip sınırı aşmamak. Mufredi (tekili) edeb'dir (Bkz. Edeb).
ÂdÂba riÂyetsiz hizmetin faydası yoktur. (Muhammed Ma'sûm FÂrûk&#238

ADAK:
Nezr, Allahu teÂlÂnın rızÂsının elde edilmesi veya bir isteğin yerine gelmesi veya bir bel ve musîbetin giderilmesi maksadıyla Allahu teÂl icin oruc tutmak, kurban kesmek gibi başlıbaşına ibÂdet olan vey benzeyen bir şeyi kendisine vÂcib kabûl etm e. (Bkz. Nezr)
Allahu teÂl Kur'Ân-ı kerîmde buyurdu ki:
Adaklarını yerine getirsinler." (Hac sûresi: 29)
Adak ibÂdettir. Allah icin yapılır. Kul icin yapılmaz. Adak edilen şeyin farz veya vÂcib olan bir ibÂdete benzemesi veya başlıbaşına bir ibÂdet olması lÂzımdır. Namaz, oruc, hacca gitmek, kole ÂzÂd etmek vb. adak edilir. Abdest almak, olu kefenlemek, ezan okumak, mekteb ve cÂmi yapmak başlıbaşına ibÂdet olmadıkları icin adak yapılmazlar. Adak iki turludur: 1) Mutlak adak: Allahu teÂl icin bir sene oruc tutacağım demek gibi. Duşunmeden, soz arasında dilinden cıkmış olsa da yerine getirmek vÂcibtir. 2) Şarta bağlı adak. Hastam iyi olursa Allah icin şu kadar sadaka vermek, sevÂbını mesel Seyyid AhmedBedevî hazretlerine bağışlamak nezrim, adağım olsun demek gibi. Hasta iyi oldukdan sonra bunları yapmak lÂzım olur. Adağı yerine getirmek vÂcibdir. BÂzı Âlimler farzdır, dedi. (İbn-i Âbidîn)

ADÂLET:
Her işte hakkı gozetme ve orta yolu tutma. Haklıya hakkını verme. Haksızlıktan sakınma. Zulmun zıddı, kÂnun onunde eşitlik.
Allahu teÂlÂ, Âyet-i kerîmelerde meÂlen buyurdu ki:
Ey îmÂn edenler! Bir millete olan ofkeniz, sizi adÂletten alıkoymasın. Âdil olunuz! (MÂide sûresi: 8)
Muhakkak ki Allahu teÂl adÂleti, ihsÂnı (iyilik yapmayı) ve akrabÂya muhtac oldukları şeyleri vermeyi emreder... (Nahl sûresi: 90)
Hak ve adÂlet uzere bir gun hÂkimlik yapmağı, bir sene devÂmlı gaz etmekten daha cok severim. (Hadîs-i şerîf-TaberÂn&#238
Bir saat adÂlet ile idÂrecilik yapmak, altmış sene nÂfile ibÂdet yapmaktan daha iyidir. (Hadîs-i şerîf-İslÂm AhlÂkı)
AdÂlet mulkun temelidir. (Hazret-i Omer)
AdÂlet uc kısımdır: a) Allahu teÂlÂya kulluk etmek. Bunda sÂhibinin hakkını gozetmek vardır. Her insanın yaradanına karşı borclu olduğu bu kulluk vazîfesini yerine getirmesi vÂcibdir. b) İnsanların hakkını gozetmek. c) VefÂt eden gecmişlerin hakkını gozetmek yÂni onların borclarını odemek ve vasiyetlerini yerine getirmek. (KınalızÂde Ali Efendi)

AdÂlet-i ictimÂiyye:
Sosyal adÂlet; Herkesin; calışması, bilgi ve kÂbiliyeti, gorduğu iş nisbetinde ve derecesinde hakkını alması; hic kimsenin ezilip somurulmemesi. (Bkz. Sosyal AdÂlet)

ADÂVET:
Duşmanlık, sebebsiz olarak bir kimseye duşmanlık etmek, husûmet.
Allahu teÂl Kur'Ân-ı kerîmde meÂlen buyurdu ki:
Sen kotuluğu, en guzel haslet ne ise onunla onle (Ofkeye sabr ile, cehÂlete ilim ile, kotuluğe afv ile karşılık ver) . O zaman (gorursun ki) seninle arasında adÂvet bulunan kimse bile sanki yakın dostun olmuştur. (Fussilet sûresi: 34)
Kıymetli omrunu dÂim adÂvet ve husûmet sebebiyle keder ve huzursuzlukla geciren kimselere yazık. (Ahmed Rıfat)
Uc şey adÂvete sebeb olur: Mal hırsı, insanların ikramlarına duşkunluk gostermek, insanların gostereceği îtibÂra onem vermek (Ebû Osman Hîr&#238

ADEM:
1. Yokluk, varlığın zıddı.
KÂinÂtın aslı ademdir. Âlemler yÂni her şey var olmadan once ademde idiler. (Kemahlı Feyzullah Efendi)
2. Tasavvufda sÂlikin (tasavvuf yolcusunun) kendisini kaplayan mÂnevî hal sebebiyle kendinden gecmesi hÂli.

ÂDEM (AleyhisselÂm):
Kur'Ân-ı kerîmde ismi gecen peygamberlerden. Yeryuzunde yaratılan ilk insan ve ilk peygamber, butun insanların babası.
Allahu teÂl Kur'Ân-ı kerîmde meÂlen buyurdu ki:
Muhakkak ki, ÎsÂ'nın hÂli de (yÂni babasız dunyÂya gelişi de) Allah indinde, Âdem'in hÂli gibidir. Allahu teÂl onu topraktan yarattı, sonra ona "Ol" dedi, o da (can gelip) oluverdi. (Âl-i İmrÂn sûresi: 59)
Allahu teÂl Âdem'i (aleyhisselÂm) yeryuzunun her tarafından aldırdığı topraktan yarattı. Bu sebeple zurriyetinden siyah, beyaz, esmer, kırmızı renkte olanlar olduğu gibi, bÂzıları da bu renklerin arasındadır. BÂzısı yumuşak, bÂzısı sert, bÂzısı hÂlis ve temiz oldu. (Hadîs-i şerîf-Musned-i Ahmed bin Hanbel)
Ceşitli memleketlerden getirilen toprakları melekler su ile camur yapıp, insan şekline koydu. Bu sûret Mekke ile TÂif arasında kırk yıl kalıp (salsÂl) oldu. YÂni pişmiş gibi kurudu. Once Muhammed aleyhisselÂmın nûru alnına kondu. Sonra Muharrem'in on uncu Cum gunu rûh verildi. Her şeyin ismi ve faydası kendisine bildirildi. Boyu ve yaşı kesin olarak bildirilmedi. Allahu teÂlÂnın emri ile butun melekler, Âdem'e doğru secde etti. İblis, kibirlenip, bu emre karşı geldi ve secde etmedi. Âdem aleyhisselÂm kırk yaşında Firdevs adındaki Cennet'e goturuldu. Cennet'te yÂhut daha once Mekke dışında uyurken, sol kaburga kemiğinden hazret-i Havv yaratıldı. Allahu teÂl onları birbirine nikÂh etti. Yasak edilen ağactan unutarak once HavvÂ, sonra Âdem aleyhisselÂm yedikleri icin Cennet'ten cıkarıldılar. Âdem aleyhisselÂm Hindistan'da Seylan (Serendib) adasına,Havv vÂlidemiz ise, Cidde'ye indirildi. Âdem aleyhisselÂm iki yuz sene ağlayıp yalvardıktan sonra, tovbe ve duÂsı kabûl olup, hacca gelmesi emr olundu. Arafat ovasında Havv ile buluştu. KÂbe'yi yaptı.
Her sene hac yaptı. Arafat meydanında veya başka yerde, kıyÂmete kadar gelecek cocukları belinden zerreler hÂlinde cıkarıldı. Allahu teÂl tarafından; "Ben sizin Rabbiniz değil miyim?" diye soruldu. Hepsi; "Evet Rabbimizsin" dedi.Sonra hepsi zerreler hÂline gelip, beline girdiler. Sonra Şam'a geldiler. Burada cocukları oldu. Neslinden kırk bin kişiyi gordu. Bin beş yuz yaşında iken cocuklarına peygamber oldu. Cocukları ceşitli dillerde konuştu. CebrÂil aleyhisselÂm kendisine on iki kere geldi. Oruc, her gun bir vakit namaz, gusul abdesti emredildi. Kendisine kitap verilip; fizik, kimyÂ, tıp, eczÂcılık, matematik bilgileri oğretildi. SuryÂnî, İbrÂnî ve Arabî diller ile kerpic ustune cok kitap yazıldı. Bir rivÂyete gore iki bin yaşında iken Cum gunu vefÂt etti. Hazret-i Havv da kırk sene sonra vefÂt etti. Kabirlerinin Kudus'de veya Mina'da Mescid-i Hıf'de yÂhut Arafat'da olduğu rivÂyetleri vardır. (NişancızÂde ve Sa'leb&#238

ÂDET:
1. Bir şehir ve memleketteki insanların, yapageldikleri usûller, gelenekler, alışılmış şeyler. An'ane, orf. (Bkz. İlgili maddeler)
Her memleketin Âdeti başka başkadır. Hatt bir memleketin Âdeti zamanla değişir. Bulunduğu şehrin dîne uygun olan Âdetine uymamak şohret ve tahrîmen (harama yakın) mekrûh olur. (İmÂm-ı RabbÂn&#238
Resûlullah'ın sallallahu aleyhi ve sellem yaptığı ve kacındığı şeyler iki kısımdır: Birisi, ibÂdet olarak yaptığı ve kacındığı şeylerdir ki, her muslumanın bunlara tÂbi olması, uyması lÂzımdır. İkincisi bulundukları memleketin Âdeti olarak yaptığı şe ylerdir. Bunları yapmak mecbûrî değildir. Âdete bağlı şeylerde de Resûlullah'a (sallallahu aleyhi ve sellem) uymak duny ve Âhirette insana cok şey kazandırır ve ceşitli saÂdetlere ve hayırlara yol acar. (Abdulhakîm ArvÂs&#238
Musluman olmayanların yaptıkları ve kullandıkları şeylerden haram olmayıp, insanlara faydalı olanları yapmak ve kÂfirlere benzemeği duşunmeyerek kullanmak gunÂh değildir. Pantolon, ceşitli ayakkabı, catal, kaşık kullanmak, yemeği masada yemek, herkes in onune ayrı tabaklar icinde koymak, ekmeği bıcakla dilimlere ayırmak ve ceşitli eşy ve Âletleri kullanmak hep Âdete bağlı şeyler olup, mubÂhdırlar. Bunları kullanmak bid'at (gunÂh) olmaz. Boyle Âdetlerden faydalı olmayanları, cirkin ve kotulenmiş olanları kullanmak ve yapmak haram olur. (Abdulgani Nablusî, İbn-i Âbidîn)
2. Kitab, sunnet, icma' ve kıyasdan sonra ikinci derecedeki dînî delillerden biri. Dînin ve aklın beğendiği şeyler.
Dinde nass (Âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîf) ile acıkca bildirilmiş olmayan bir hukmu anlamak ve bildirmek icin umûmî Âdetler delîl olur. Âdetin umûmî olması icin EshÂb-ı kirÂm radıyallahu anhum zamÂnından kalma ve muctehidlerin (Kur'Ân-ı kerîm ve had îs-i şerîfden hukum cıkarabilen derin Âlimlerin) kullanmış olmaları ve devamlı olmaları lÂzımdır. MuÂmelÂttaki (ticÂret, rehin, hîbe, mîras, kirÂlama, vekÂlet v.s.) hukumler icin bir beldenin nass'a aykırı olmayan Âdetleri delil olur. Bunları fıkıh Âlimleri anlıyabilir. ZamÂnın değişmesi ile orf ve Âdete dayanan ahkÂm (hukumler) değişebilir. Nass'a (Âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflere) dayanan ahkÂm (hukumler) zamanla değişmez. Boyle hukm-i kullî (genel hukumler) değişmeyip, bu hukmun hÂdiselere tatbîki zamanla değişebilir. (İbn-i Âbidîn, Ali Haydar Efendi)

Âdet Gorme:
Aybaşı hÂli. Kadınlardan ve ergenlik, evlenme cağına gelmiş olan kızlardan her ay belli gunlerde kan gelmesi hÂli. (Bkz. Hayz)

Âdet ZamÂnı:
Kadında ve ergenlik cağına gelmiş olan kızlarda hayız (Âdet) kanı gorulduğu andan kesilmesine kadar olan gunlerin sayısı.
Hanefî mezhebinde Âdet zamÂnı en cok on gundur. En az uc gundur. ŞÃ‚fiî ve Hanbelî mezheblerinde en coğu on beş gun, en azı bir gundur. (İbn-i Âbidîn)
Bir kadının Âdet ve temizlik zamÂnı cok def her ay aynı gun sayısında olur. Burada bir ay demek, bir Âdet gormenin başından, ikinci Âdet gormeye kadar gecen zaman demektir. Âdet zamÂnı belli olan kadın, bir kerre başka sayıda Âdet kanı gorurse, Âdet zamÂnı değişir. (İbrÂhim Haleb&#238

Âdette Bid'at:
Peygamber efendimiz sallallahu aleyhi ve sellem ve dort halîfesi zamÂnında olmayıp, ibÂdet etmek ve sevÂb kazanmak niyyeti ve kasdı olmaksızın sonradan meydana cıkarılan şeyler.
Âdette bid'at, hadîs-i şerîfde dalÂlet (sapıklık) olarak bildirilen bid'atlardan değildir. Bunların kullanılması gunÂh değildir. Un eleği, catal, kaşık kullanmak ve kahve icmek gibi şeyler Âdette bid'attir. (HÂdim&#238

Âdet-i İlÂhiyye:
Sunnet-i ilÂhî; Allahu teÂlÂnın kÂnûnu. Allahu teÂlÂnın bir şeyi yaratmak icin arada bulundurduğu sebebler. Bu sebebler tecrube ile anlaşılır.
Allahu teÂlÂnın Âdet-i ilÂhiyyesi şoyledir ki, her şeyi bir sebeble yaratmaktadır. Fakat sebeblerin, vÂsıtaların, O'nun yaratmasına hic te'sirleri yoktur. O'ndan başka yaratıcı yoktur. (Seyyid Şerîf CurcÂn&#238
Rızık, maÂşa, mala, calışmaya bağlı değildir. Boyle olmakla berÂber, calışmak farzdır. Cunku Ef'Âl-i ilÂhiyye (Allahu teÂlÂnın işleri) sebebler altında meydana gelir. Âdet-i ilÂhiyye boyledir. Sebebleri aramak ve oğrenmek istememek Âdet-i ilÂhiyyeyi bozmak olur. (İmÂm-ı GazÂl&#238
Allahu teÂl her şeyi bir sebeb altında yaratmaktadır. Bir iş yapmak ve bir şeyi elde etmek icin bu işin sebeblerine yapışmak lÂzımdır. Mesel buğday elde etmek icin tarlayı surmek, ekmek, ekini bicmek lÂzımdır. İnsanın işleri, Allahu teÂlÂnın bu Âde t-i ilÂhiyyesi icinde meydana gelmektedir. (Muhammed Ma'sûm-i FÂrûk&#238
Âdet-i ilÂhiyye şoyledir ki, insan nasıl yaşadı ise, oyle can verir. Bunun aksi olmuş ise de nÂdirdir. Mûcize ve kerÂmet gibi şeyler ise, Âdet-i ilÂhiyye dışında meydana gelir. (Şerefeddîn Yahy Munîr&#238
Allahu teÂlÂnın Âdet-i ilÂhiyyesindendir ki, fitne ve fesad sebebiyle gelen zelzele, kıtlık gibi musîbet ve felÂketler umûmî olur. İyi kotu herkese gelir. Sebeb olanlara cezÂ, sebeb olmayanlara, mÂzur gorulenlere yÂni fitnenin cıkıp yayılmasına mÂni olamayarak, kalbleri ile buğz edenlere şehîdlik nasîb olmak uzere mukÂfÂtdır. (Abdulhakîm ArvÂs&#238

Âdet-i İslÂm:
İslÂm Âdeti. Kufur alÂmeti olmayan ve en az iki musluman tarafından kullanılan Âdetle ilgili şeyler.
Haramlar Âdet hÂline gelirse yine helÂl olmazlar. Kufur alÂmetleri Âdet olup muslumanlar arasında yayılsa da, yine Âdet-i İslÂm olmazlar. Kufur alÂmeti olmakdan cıkmazlar. (Abdulhakîm ArvÂs&#238

ÂDİL:
1. AdÂletli; hakkı gozeterek iş yapan, zulum ve haksızlık etmeyen. (Bkz. AdÂlet)
Cennet'te bir derece vardır ki, oraya ancak uc zumre nÂil olacaktır (kavuşacaktır). Âdil hukumdÂr, akrabÂyı ziyÂret eden (kimse) , sabırlı ve cocuklarına yaptığı harcamaları başlarına kakmayan hÂne reisi. (Hadîs-i şerîf-Deylem&#238
Cennet'te oyle bir koşk vardır ki, etrÂfı kalelerle ve yeşilliklerle cevrilmiştir, ayrıca beş bin de kapısı vardır. Orada ancak nebî, sıddîk, şehîd ve Âdil hukumdÂr barınır. (Hadîs-i şerîf-Deylem&#238
2. ÎtikÂdı doğru olan, buyuk gunÂh işlemeyen ve kucuk gunÂha devÂm etmeyen yÂni İslÂmiyet'e uymaya calışan sÂlih musluman.
Bid'at sÂhibleri yÂni îtikÂdda Ehl-i sunnetten ayrılmış olan yetmiş iki fırkanın hepsi, ehl-i kıble oldukları, her ibÂdeti yaptıkları hÂlde, Âdil değildir. Cunku (bunlar), ya mulhid (dinden cıkmış) olarak îmÂnlarını kaybetmişler, yÂhud bid'at sÂhibi oldukları icin buyuk gunÂha girerek Âdil olma vasfını kaybetmişlerdir. (Abdulganî Nablus&#238
EshÂb-ı kirÂmın hepsi, Resûlullah efendimizin sohbetinde bulunmuşlar ve O'na yardımcı olmuşlardır. Hepsi Âlim ve Âdil idi. (Abdulazîz Dehlev&#238
RamazÂn-ı şerîf ayı, RamazÂn hilÂlinin gorulmesi, buna iki Âdil kimsenin şÃ‚hidlik etmesi ve hÂkimin (kÂdının) îlÂn etmesi ile başlar. (Abdulazîz HulvÂn&#238

ÂDİYÂT SÛRESİ:
Kur'Ân-ı kerîmin yuzuncu sûresi.
ÂdiyÂt sûresi, Mekke-i mukerremede nÂzil oldu (indi). Medîne-i munevverede nÂzil olduğu da bildirilmiştir. On bir Âyet-i kerîmedir. "Yemîn ederim (Allah yolunda savaş icin sur'atle) koşan atlara" meÂlindeki birinci Âyet-i kerîmede koşan atlar mÂnÂsın a olan "ÂdiyÂt" kelimesi sûreye isim olmuştur. Sûre, Peygamber efendimizin harbe gonderdiği bir suvÂrî kuvvetinin gecikip, munÂfıkların (kalbleri ile inanmadıkları hÂlde ağızları ile inandık diyenlerin), onların olduruldukleri haberini yayması uzerine, hayatta olduklarını hatt zafer ve ganîmet (mallar) kazandıklarını mujdelemek uzere nÂzil olmuştur (inmiştir). Sûrede ayrıca, insanların nankorluğunden, mala, servete duşkunluklerinden, oldukten sonra başlarına gelecek acıklı hallerden bahsedilmekte, Allahu teÂlÂnın insanın her hÂlinden haberdÂr olduğu hatırlatılmaktadır. ( İbn-i AbbÂs, Taber&#238
Allahu teÂl ÂdiyÂt sûresinde buyurdu ki:
"Muhakkak ki insan Rabbinin ni'metlerine cok nankordur. Hic şuphesiz o (Allahu teÂl veya veya insan) buna şÃ‚hiddir. Gercek o (insan) mal sevgisinden dolayı pek katıdır, cimridir. (Âyet: 6-8)

ÂD KAVMİ:
Hûd aleyhisselÂmın kavmi (Bkz. Hûd AleyhisselÂm). Bu kavim Nûh aleyhisselÂmın torunlarından Âd'ın evlÂdından coğaldıkları icin bu adı almışlardır. Bu kabile, Yemen'de Hadramûd bolgesinde, Umman ile Aden arasında AhkÂf denilen yeri yurt edindi. Yemen ile ŞÃ‚m arasında yerleştikleri de rivÂyet edilmiştir.
Kur'Ân-ı kerîmde meÂlen buyruldu ki:
Âd kavmine, kardeşleri Hûd'u peygamber olarak gonderdik. Hûd (aleyhisselÂm) onlara; "Ey kavmim! Allahu teÂlÂya ibÂdet edin. İbÂdet edilecek O'ndan başkası yoktur. HÂl O'nun azÂbından korkmayacak mısınız?" dedi" (A'rÂf sûresi: 65)
Kur'Ân-ı kerîmde Hûd aleyhisselÂm icin "Âd kavminin kardeşi" buyrulması din kardeşliği sebebiyle değildir. O kavmin icinden yetiştiği, onlarla aynı soydan geldiği icindir. Cunku dînî inanc ve ibÂdetleri bakımından Hûd aleyhisselÂmın, kavmi ile bir y akınlığı ve benzerliği olmamıştır. (SenÂullah Dehlev&#238

ADN CENNETİ:
Yedi kat goklerin uzerinde yaratılan sekiz Cennetten derece bakımından en yuksek olanı.
Allahu teÂl Kur'Ân-ı kerîmde meÂlen buyurdu ki:
İmÂn ehli, altın bilezikler ve inci ile suslenecekleri Adn ismindeki Cennetlere girerler. (FÂtır sûresi: 33)
Allahu teÂl Adn ismindeki Cenneti, gunÂh işleyecekleri zaman, Allahu teÂlÂnın buyukluğunu duşunup, O'ndan hay ederek gunahtan kacınan kimseler icin hazırladı. (Hadîs-i şerîf-Durret-ul-FÂhire)
Adn Cenneti'ne peygamberler, şehîdler ve sıddîklar girecektir. Peygamber efendimizin derecesi olan Vesîle, Adn Cenneti'ndedir. (İmÂm-ı Birgiv&#238

ÂFÂK:
İnsanın dışı ve dışındaki şeyler. Ufk'un cokluk şeklidir.
ÂfÂk ve enfuste zÂhir olan (gorunen) şeyler, Hak teÂlÂnın varlığını ve her şeye kÂdir olduğunu gosteren Âyetler (işÃ‚retler, deliller)dir. (Muhammed Ma'sûm)

ÂFÂKÎ:
1. İnsanın dışındaki şeyler.
Akla, hayÂle gelen her şey, hatt keşif ile anlaşılan bilgiler, ister ÂfÂkî olsunlar, ister enfusî olsunlar, yÂni insanın icinde bulunsunlar hepsi mÂsivÂdır, Allah'tan başkadır, mahlûktur. (İmÂm-ı RabbÂn&#238
2. Uzak memleketlerden hac ibÂdetini yapmak icin gelenler.
Haccın vÂciblerinden biri de; ÂfÂkî olanların, Mekke'den ayrılacağı son gun tavÂf-ı sadr yÂni ved tavafı yapmasıdır. Bu tavaf hayızlı kadına vÂcib değildir. (BurhÂneddîn MerginÂn&#238
ÂfÂkî olanların Mekke'ye varınca hemen Mescid-i HarÂm'a girip, tavÂf-ı kudum yapmaları sunnettir. (İbn-i Âbidîn)

AFÎF:
Temiz, iffetli, nÂmuslu, haramdan (gunahtan) sakınan. (Bkz. İffet)

ÂFİYET:
1. Sağlık, sıhhat, bedende hastalık bulunmaması.
Allahu teÂlÂdan Âfiyet isteyiniz. ÎmÂndan sonra Âfiyetten daha buyuk nîmet yoktur. (Hadîs-i şerîf-Musned-i Ahmed bin Hanbel)
Y Rabbî! Senden sıhhat ve Âfiyet ve emÂnete hiyÂnet etmemek ve guzel ahlÂk ve kadere rız gostermeyi istiyorum. Ey merhametlilerin en merhametlisi! Merhametin hakkı icin bunları bana ver. (Hadîs-i şerîf-Edeb-ul-mufred)
Dert ve bel gelince, Allahu teÂlÂya sığınmalı, kurtarması ve Âfiyet vermesi icin du etmeli, O'na yalvarmalıdır. Allahu teÂl du edenleri, sıhhat, selÂmet ve Âfiyet istiyenleri sever. (Ahmed FÂrûk&#238
2. Gunah işlememek.
Y Rabbî! Bana ilim ver, hilm (yumuşaklık) ile zînetlendir. Takv (haramlardan sakınmak) ihsÂn eyle. Âfiyet ile beni zînetlendir. (Hadîs-i şerîf-Berîka)
Buyuklerden biri, hep du eder, Allahu teÂlÂdan bir gunluk Âfiyet isterdi. Adamın biri bu zÂta; "Sen hergun Âfiyette değil misin?" dedi. "Allahu teÂlÂdan oyle bir gun istiyorum ki, sabahtan akşama kadar Allahu teÂlÂya hicbir gunah işlemiyeyim. Âfiyet le gecen gun boyle olur." buyurdu. (İmÂm-ı RabbÂn&#238

AFOROZ:
Hıristiyanlık ve yahûdîlikte, dinden ve cemÂatten uzaklaştırma cezÂsı.
Galile, Kopernik ve Newton dunyÂnın donduğunu İslÂm Âlimlerinin kitaplarından oğrenip acıklayınca, papa tarafından aforoz edildiler. (Yeni Rehber Ansiklopedisi)
Alman imparatoru IV. Henri, papa tarafından aforoz edilince, af dilemek icin Vatikan'a geldi. Gunlerce karlar uzerinde bekleyip papadan ozur diledi. (Yeni Rehber Ansiklopedisi)

AFUVV (El-Afuvv):
Allahu teÂlÂnın EsmÂ-i husnÂsından (guzel isimlerinden). Afvı cok olan, gunÂhlardan, hat ve kusurlardan dolayı cezÂlandırmayan, gunahları affedip amel defterinden silen.
Allahu teÂl Kur'Ân-ı kerîmde meÂlen buyurdu ki:
Siz bir hayrı, iyiliği acıklar veya gizlerseniz, yÂhut (size yapılan) bir kotuluğu affederseniz biliniz ki, Allahu teÂl Afuvv'dur ve her şeye kÂdirdir. (Âyet-i kerîmede mazlûmun zÂlimi affetmesi teşvik edilmektedir.) (Nis sûresi: 149)
Allah'ım! Beni affet. Cunku sen Afuvv'sun, Kerîm (lutûf ve ihsÂn sÂhibi) sin. (Hadîs-i şerîf-TaberÂn&#238

AFV:
1- Bağışlama. Allahu teÂlÂnın, ihsÂnı ile, Âsî ve gunÂhkÂr kullarının kusur ve gunÂhlarını bağışlaması.
Bir kimse din kardeşinin bir işini yaparsa, binlerce melek o kimse icin du eder. O işi yapmağa giderken, her adımı icin bir gunÂhı afv olur ve kendisine kıyÂmette nîmetler verilir. ( Hadîs-i şerîf-İbn-i MÂce)
Allahu teÂlÂnın sevgili kullarına, duny sıkıntılarının ve belÂlarının gelmesi, bunların gunÂhlarının afv olması icin keffÂrettirler, sebebdirler. (İmÂm-ı RabbÂn&#238
2. Bir kimsenin, duşmanından veya sucludan intikÂm almaya, karşılığını yapmaya gucu yettiği halde bir şey yapmaması, intikÂm almaması.
Kur'Ân-ı kerîmde meÂlen buyruldu ki:
(İnsanlara karşı) afv yolunu tut. Ma'rûfu (yÂni aklın ve dînin beğendiği şeyleri, Allahu teÂlÂdan korkarak gunahlardan sakınmayı, sıla-i rahmi (akrabÂyı, yakınları gozetmeyi, onları ziyÂret ederek gonullerini almayı ve onlara yardım etmeyi), harama b akmamayı; dili cirkin ve gunah sozlerden korumayı) emret ve cÂhillerden yuz cevir. (A'rÂf sûresi: 199)
Kendinden uzaklaşanlara yaklaşmak, zulm edenleri afv etmek, kendini mahrum edenlere ihsÂn (iyilik) etmek, guzel huylu olmaktır. (Hadîs-i şerîf-Berîka)
... Allahu teÂlÂ, afv edenleri azîz eder. Allah rızÂsı icin afv edeni, Allahu teÂl yukseltir. (Hadîs-i şerîf-Berîka)
Mûs bin İmrÂn (aleyhisselÂm) ; "Y Rabbî! Kullarının en kıymetlisi kimdir?" dediğinde, gucu yettiği zaman affedendir, buyuruldu. (Hadîs-i şerîf-Beyhek&#238
KıyÂmet gunu, hak sÂhibi hakkını afv etmezse, bir dank (yarım gram gumuş) hak icin cemÂat ile kılınıp kabul olmuş yedi yuz namaz sevÂbı alınıp, hak sÂhibine verilecektir. (İbn-i Âbidîn)

ÂGÂH:
Haberdar, uyanık. Gaflette olmayan, kalben Allahu teÂl ile berÂber olan.
İnsanlar ibÂdet yapmak icin yaratıldı. İbÂdetin hulÂsası, ozu de kalbin her zaman Allahu teÂlÂdan ÂgÂh olmasıdır. (Ubeydullah-ı AhrÂr)

AHBÂR:
Haberler. Haberin cokluk şekli. (Bkz. Haber)
1. Bir kavim, kabîle, şahıs, ulke, bolge, şehir veya bir hÂdise hakkında nakledilen bilgiler.
2. Allahu teÂlÂnın, Kur'Ân-ı kerîmde, gecmişte olanlara, gelecekte ve Âhirette olacaklara dÂir bildirdiği şeyler.
AhbÂr, şÃ‚riin (dînin sÂhibinin, Allahu teÂlÂnın) bildirmesi ile anlaşılır. Akıl ve tecrube (deney) ile anlaşılmaz. AhbÂrda değişiklik olmaz. (TaşkopruzÂde)

AHD:
Soz vermek.
Allahu teÂlÂ, Âyet-i kerîmede meÂlen buyurdu ki:
Rabbinizle ve diğer insanlarla olan ahdinize vef ediniz, zîr kıyÂmette ahd sÂhibinden, ahdini bozmasının sebebi sorulur. (İsr sûresi: 34)
Bir kimseye sovmekten, verdiği sozu yerine getirmemekten ve ahdi bozmaktan sakınmalıdır. (İmÂm-ı Birgiv&#238

Ahde VefÂ:
Sozunde durma, sozunu yerine getirme.
Verdiği sozde durmayıp cayan gaddÂr (zÂlim), hÂin kimse icin kıyÂmet gunu bir sancak dikilir ve; "Dikkat olunsun bu sancak falan oğlu falanın ahde vefÂsızlık alÂmetidir" denilerek teşhîr edilir (gosterilir) . (Hadîs-i şerîf-Sahîh-i BuhÂrî, Sahîh-i Muslim, Sunen-i Ebû DÂvûd, Sunen-i Tirmiz&#238
Ahde vefÂsızlığın yaygın hÂl aldığı bir millette cinÂyet cok olur... (Hadîs-i şerîf-Musned-i Ebû Ya'lÂ, Beyhekî, El-Mustedrek)

Ahd-i Atik:
Eski ahd. Hıristiyanlarca Mûs aleyhisselÂma inen kitab. Bu ismi ilk olarak hıristiyanlar kullanmışlardır. Hıristiyanların Kitab-ı mukaddes denilen kitabları Ahd-i Atîk ile Ahd-i Cedîd'den meydana geldiğinden onlar da Ahd-i Atîk'i kutsal kabul etmekt edirler. Yahûdîler, Ahd-i Atîk yerine Tanah demektedirler. Bugun elde mevcut olan Ahd-i Atîk, hazret-i MûsÂ'dan asırlarca sonra yazılmıştır.
Cocuklara KitÂb-ı Mukaddesi okuturken cok dikkat ediniz. Cunku KitÂb-ı Mukaddesin icinde, gayr-i ahlÂkî fuhuş hikÂyeleri mevcuttur. Bunları okuyan cocuklarda, Âile fertleri arasındaki munÂsebetler hakkında, cok hatÂlı fikirler hÂsıl olabilir. Bilhass Â, Ahd-i Atik kısmında bulunan bu fuhuş munÂsebetleri, KitÂb-ı mukaddesten cıkarılmalı ve ancak ondan sonra cocuklara okutmalı. (Plain Truth)
Bugun hıristiyanların ellerinde bulunan İncillerde ve Ahd-i Atik'te de butun tahriflere (değişikliklere) rağmen, Îs aleyhisselÂmdan sonra bir peygamber geleceği yazılıdır. (Rahmetullah Efendi)

Ahd-i Cedîd:
Hıristiyanların kutsal kitabı olan KitÂb-ı mukaddes'in ikinci bolumu.
İncîl'in Ahd-i Cedîd kısmında doğrudan doğruya bir insanın anlattıkları hikÂyeler, herhangi bir işin nasıl yapıldığını goren kimselerin gorgu şÃ‚hidliği vardır. Sırf insan sozu olan bu kısımlar, kilise tarafından insanlara Allah sozuymuş gibi nakledil mektedir. (Kenneth Gragg)

Ahd u MîsÂk:
Allahu teÂlÂ, Âdem aleyhisselÂmı yaratınca, kıyÂmete kadar butun zurriyetini (neslini) zerreler hÂlinde onun belinden cıkarıp, "Ben sizin Rabbiniz değil miyim?" diye buyurduğunda onların; "Evet, sen Rabbimizsin!" diye soz vermeleri.
Ben, Rabbime verdiğim ahd u mîsÂkı hatırlıyorum. (Hazret-i Ali)

AHDNÂME (AhidnÂme):
Devlet başkanının emriyle, bÂzı devlet, topluluk ve şahıslara ozel haklar tanımak maksadıyle hazırlanan belge.
Peygamber efendimizin sallallahu aleyhi ve sellem, hıristiyanlarla ilgili olarak, hazret-i Ali'ye yazdırdığı ahidnÂmenin bir kısmı şoyledir:
Her kim ki, bu ahidnÂmenin aksine hareket ederse, ister sultan, ister başkası olsun, Allahu teÂlÂya karşı isyÂn ve dîn-i İslÂm ile istihz (alay) etmiş sayılır ve Allahu teÂlÂnın lÂnetine lÂyık olur. Butun hıristiyanlar benim himÂyem (korumam) altındadır. Onlara zor kullanmayın. Onların dînî reislerini makÂmlarından indirmeyin. Onları, ibÂdet ettikleri yerden cıkarmayın. Bunların, manastırlarının ve kiliselerinin hic bir tarafını yıkmayın. Onları, dÂim merhamet ve şefkat kanatları altında himÂye edin!.. (Feridun Bey-Mecmu'a-i MunşeÂtus-SalÂtîn)

AHFÂ:
Cok gizli, Âlem-i emrin (madde ve olcu olmayan ve arşın ustundeki Âlemin) beşinci ve son latîfesi (makamı, mertebesi).
İnsana Âlem-i sagîr yÂni kucuk Âlem denir. Âlem-i sagîr on kısımdan meydana gelir. Bunların beşi Âlem-i emrdendir. Bu beş mertebe; kalb, rûh, sır, hafî ve ahfÂdır. Bunların asılları, kokleri Âlem-i kebîrde (İnsanın dışındaki Âlemde)dir. Ahf latîfes i, mertebelerin en sonu ve en yukarıdaki mertebedir. (İmÂm-ı RabbÂn&#238

ÂHİR (El-Âhiru):
Allahu teÂlÂnın EsmÂ-i husnÂsından (guzel isimlerinden). MahlûkÂtın (varlıkların) yok olmasından sonra, bÂkî olan (varlığı devÂm eden) yalnız kendisi kalan, hic yok olmayan.
Allahu teÂl Kur'Ân-ı kerîmde meÂlen buyurdu ki:
O (Allahu teÂlÂ) her şeyin başlangıcıdır. (Hadîd sûresi: 3)
El-Âhiru ismi şerîfini soyliyenin gonlu temizlenir. SafÂya kavuşur. Gunde yuz defa soylenirse, Allahu teÂlÂdan başka her şeyin sevgisi kalbden cıkar. (Yûsuf NebhÂn&#238

ÂHİR ZAMAN:
DunyÂnın son zamÂnı, son devresi. Genel olarak Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) teşriflerinden, ozel olarak hicrî bin senesinden sonraki zaman.
Âhir zamanda fitne ve bel devÂmlıdır. (Hadîs-i şerîf-RÂmûz-ul-EhÂdîs)
Âhir zaman yaklaştıkca, îmÂnın olmadığını gosteren hÂller ve işler, bid'atler (dinde olmayıp, ibÂdet maksadıyla yapılan şeyler) coğalır. İslÂmiyet unutulur. Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve sellem buyurdu ki: "Bir zaman gelecek ki, ummetimde (bana tÂbi olanlarda, uyanlarda) muslumanlığın yalnız adı kalacak. Mu'min olanlar (inananlar) yalnız bir kac İslÂm Âdetini yapacak. ÎmÂnları kalmayacak. Kur'Ân-ı kerîm yalnız okunacak, emirlerinden ve yasaklarından haberleri bile olmayacak. Duşunceleri yalnız yiyip icmek olacak. Alahu teÂlÂyı unutacaklar. Yalnız paraya tapınacaklar. Kadınlara kole olacaklar. Az kazanmak ile kanÂat etmeyecekler. Cok kazanınca, doymayacaklar." (Kurtubî, MektûbÂt) Âhir zaman ummetleri duny fÂnî bilmezler Gidenleri gorurler de ondan ibret almazlar.
(Ahmed Yesev&#238

ÂHİR ZUHUR:
Cum namazının dort rekat son sunneti ile iki rekat vaktin sunneti arasında kılınan dort rekatlık namaz.
Şehirde bir kac cÂmide Cum namazı kılınabilir. Fakat Hanefî mezhebinin bÂzı Âlimleri ile uc mezhebin coğunluğu bir cÂmiden fazla yerdeCum kılınmaz dedi. Bunun icin şehir olduğu ve CumÂ'nın kabûl olması şupheli bulunan yerlerde "Uzerime son farz ola n kılmadığım oğle namazını kılmaya" diye niyyet ederek Âhir zuhur kılmalıdır. (Abdulhak-ı Dehlev&#238

ÂHİRET:
İnsanın olumu ile başlayan ebedî (sonsuz) hayat. Âhirete îmÂn, inanılması lÂzım olan altı esastan beşincisidir.
Allahu teÂl Kur'Ân-ı kerîmde meÂlen buyurdu ki:
Kim de mu'min olduğu hÂlde Âhireti ister ve onun icin gereken şekilde calışırsa, işte onların calışmaları makbûl olur. (İsr sûresi: 19)
Duny icin, dunyÂda kalacağın kadar calış. Âhiret icin orada sonsuz kalacağına gore calış. Allahu teÂlÂya, muhtac olduğun kadar itÂat et. Cehennem'e dayanabileceğin kadar gunÂh işle. (Hadîs-i şerîf-Eyyuhel Veled)
Sizden oncekiler, Âhiret işleri ile uğraşıp, sÂdece artan zamanlarını duny işlerine harcarlardı. Siz ise, bugun hep duny işleri ile uğraşıyor, zaman kalırsa Âhiret işlerini yapıyorsunuz. (Avn bin Abdullah)
Âhireti duşunmek akıllılığın alÂmeti, kalbin canlılığıdır. (Ebû SuleymÂn DÂrÂn&#238
Bir kalbde, Âhiret arzusu coğaldıkca, duny duşuncesi o kalbden kaybolur. (Ali Muzeyyen)
Allahu teÂlÂnın bildirdiği bir Âhiret gunu bin duny senesi kadardır. Boyle olduğu Hac sûresinde acıkca bildirilmiştir. Nicin bu kadar zaman olduğunu ancak Allahu teÂl bilir. Cunku Âhirette, dunyÂda bulunan gece, gunduz, ay ve sene yoktur. (MektûbÂt-ı İmÂm-ı RabbÂn&#238

Âhiret Âlimi:
DunyÂlığa, mala, mevkiye kıymet vermeyen, ilim ile dunyÂlık elde etmeye calışmayan, Âhireti dunyÂya tercih eden, ilmiyle amel eden, işi sozune uyan, ibÂdet ve tÂate teşvik eden, ilmi Âhiretine faydalı olan tevÂzu sÂhibi Âlim.
Denildi ki, şunlar Âhiret Âlimlerinin alÂmetlerindendir: Haşyet (Allah korkusu), tevÂzu (alcak gonulluluk), guzel ahlÂk ve zuhd (dunyÂya rağbet etmemek). (İmÂm-ı GazÂl&#238

AHKÂF SÛRESİ:
Kur'Ân-ı kerîmin kırk altıncı sûresi.
AhkÂf sûresi, Mekke-i mukerremede nÂzil olmuştur (inmiştir). Otuz beş Âyettir. Yirmi birinci Âyet-i kerîmede gecen AhkÂf kelimesi sûreye isim olmuştur. AhkÂf, uzun ve yuksek kum yığınları demektir. Sûrede adı gecen AhkÂf, Arabistan'ın guneyinde Umman ile Mehre arasındaki kumluk bolgedir. Bu hususta başka rivÂyetler de vardır. Hûd aleyhisselÂm, Âd kavmini(milletini) burada îmÂna dÂvet etti, cağırdı. Sûrede, Allahu teÂlÂnın birliğinin delilleri, şirkin (cenÂb-ı Hakk'a ortak koşmanın) yanlışlığı bi ldirilmekte, inananların, Allahu teÂlÂdan korkarak gunahlardan sakınanların buyuk mukÂfÂtlara kavuşacakları mujdelenmekte, mu'minlerin, analarına, babalarına iyi davranmakla mukellef (yukumlu) oldukları, dunyÂnın fÂnî, gecici varlığına ve lezzetlerine kapılmanın uygun olmadığı anlatılmakta, Âd kavminin kıssası ve Hûd aleyhisselÂma inanmamaları, ona karşı gelmeleri netîcesinde acı bir azabla helak oluşları haber verilmekte ve daha başka konular yer almaktadır. (Abdullah ibni AbbÂs, SenÂullah Dehlev&#238
Kur'Ân-ı kerîmde AhkÂf sûresinde buyruldu ki:
"Rabbimiz Allah'tır" deyip de sonra istikÂmet uzere bulunanlara (evet) onlara (kıyÂmet gunu) korku yoktur. Onlar (olurken) mahzun da olmayacaklardır. (Âyet: 13)
HÂl şu hakîkati bilmediler mi ki gokleri ve yeri zahmetsiz, yorulmadan yaratan Allahu teÂlÂ, oluleri de diriltmeye kÂdirdir. Evet O, her şeye elbette kÂdirdir, gucu yetendir. (Âyet: 33)
(Habîbim) Ulu'l-azm peygamberlerin sabrettikleri gibi sen de sabret! Onlara azÂb verilmesi icin du etmekte acele eyleme. (Âyet: 35)
Kim AhkÂf sûresini okursa, onun icin, dunyÂdaki kumların her birine karşılık on sevÂb yazılır. (Hadîs-i şerîf-EnvÂr-ut-tenzîl ve EsrÂru't-te'vîl)

AHKÂM:
Hukumler. Allahu teÂlÂnın emirleri ve yasakları. Hukm'un cokluk şeklidir.
Peygamberler aleyhimusselÂm, Allahu teÂlÂnın kendilerine melek (CebrÂil) ile bildirdiği ahkÂmı kendi zamanındaki insanlara noksansız olarak bildirmişlerdir. (Abdulganî Nablus&#238
Kur'Ân-ı kerîm, butun peygamberlere aleyhimusselÂm gonderilmiş olan ahkÂmı ve daha fazlasını kendisinde toplamıştır. (Abdulhakîm ArvÂs&#238
ÎmÂn ve ahkÂm bilgilerini oğrenmeyen ve cocuklarına oğretmeyen, kulluk vazîfesini yapmamış olur. (İmÂm-ı GazÂl&#238

AhkÂm-ı Şer'iyye:
İslÂm dîninde bir işin yapılması veya yapılmaması gerektiğini bildiren hukumler. Emirler ve yasaklar. Bunlara AhkÂm-ı ilÂhiyye, AhkÂm-ı İslÂmiyye ve AhkÂm-ı Kur'Âniyye de denir.
AhkÂm-ı şer'iyye sekizdir: Farz, vÂcib, sunnet, mustehÂb, mubah, haram, mekruh, mufsid (Bkz. İlgili Maddeler). (İbn-i Âbidîn)
Butun insanlara her şeyden once lÂzım olan, îtikÂdı (inancı) duzeltmektir. YÂni doğru bir îmÂn sÂhibi olmaktır. İkinci olarak, ahkÂm-ı şer'iyyeyi oğrenmektir. (Ahmed FÂrûk&#238
Beden, ahkÂm-ı şer'iyyeyi yapmakla suslenince, nefs duny kotuluklerinden ve zararlarından kurtulur. (Ahmed FÂrûk&#238
ÎmÂn muma benzer. AhkÂm-ı şer'iyye mum etrÂfındaki fener gibidir. Mum ile birlikte fener de İslÂmiyet'tir. Fenersiz mum cabuk soner. ÎmÂnsız İslÂm olmaz. İslÂm olmayınca da îmÂn soner. (Abdulhakîm bin MustafÂ)
Haram işlememek ve butun ahkÂm-ı İslÂmiyyeyi yerine getirmek kolaydır. Kalbi bozuk olana guc gelir. Bir cok işler vardır ki, sağlam insanlara kolaydır, hastalara ise guctur. (İmÂm-ı RabbÂn&#238

AhkÂm-ı Fıkhiyye:
Fıkıh ile ilgili hukumler. Bedenle yapılması ve sakınılması lazım gelen şeyler, emirler ve yasaklar. (Bkz. Fıkh)
Her muslumanın kendisine lÂzım olan ahkÂm-ı fıkhiyyeyi oğrenmesi ve yapması lÂzımdır (Yûsuf SinÂneddîn Âmesi).
AhkÂm-ı fıkhiyye dort buyuk kısma ayrılır: 1- İbÂdÂt (Namaz, oruc, zekÂt, hac, cihad), 2- MunÂkehÂt (Evlenme, boşanma, nafaka ve dalları), 3- MuÂmelÂt (Alış-veriş, kirÂ, şirketler, fÂiz, mîrÂs), 4- UkûbÂt (CezÂlar). (Ahmed Zuhdi Efendi)

AhkÂm-ı İctihÂdiyye:
Kur'Ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîfte acıkca bildirilmeyip, muctehid denilen Âlimlerin acıkca bildirilenlere benzeterek elde ettikleri hukumler.

AhkÂm-ı MÂneviyye:
Allahu teÂlÂnın zÂtına ve sıfatlarına Âit bilgiler, tasavvuf bilgileri.
Peygamber efendimizin vazîfelerinden biri de, Kur'Ân-ı kerîmin ahkÂm-ı mÂneviyyesini, ummetinin yuksek (olgun) olanlarının kalblerine akıtmaktır. (Seyyid Abdulhakîm ArvÂs&#238

AHLÂK:
İnsanda yerleşmiş huylar. Hulkun cokluk şeklidir. (Bkz. Hulk)
İyi huyları tamamlamak, iyi ahlÂkı dunyÂya yaymak icin gonderildim. (Hadîs-i şerîf-CÂmi'us-sagîr, Kunûz-ud-dekÂik)
İnsanları memnûn etmek icin malınız yetmez. Ancak guleryuz ve guzel ahlÂkla onları memnun edebilirsiniz. (Hadîs-i şerîf-Sunen-i Ebû DÂvûd)
Allahu teÂlÂnın en sevdiği şey, guzel ahlÂktır. (Hadîs-i şerîf - AhlÂk-ı CelÂl&#238
İcinizde en sevdiğim kimse, ahlÂkı en guzel olanınızdır. (Hadîs-i şerîf-Edeb-ul-mufred)
İslÂm Âlimlerinin coğuna gore insanlar iyiliğe, yukselmeğe elverişli olarak doğar. Sonra nefsin kotu arzûları ve guzel ahlÂkı oğrenmemek ve kotu arkadaşlarla duşup kalkmak kotu huyları meydana getirir. (Ali bin Emrullah)

AhlÂk İlmi:
Kotu huylardan uzaklaşıp, guzel huylar edinme yollarını oğreten ilim.
AhlÂk ilmi, cok şerefli, pek kıymetli, en luzumlu bir ilimdir. Cunku rûhun kotulukleri bu ilim ile temizlenebilir. Rûhun iyi huyları, sıhhati, kuvveti bununla kolayca elde edilir. Kuvvetli rûhlar ahlÂk ilmi sÂyesinde guzel ahlÂk sÂhibi olur. Kirlenmi ş, hasta rûhlar da, bu ilim yardımı ile temizlenir, iyi ahlÂka kavuşur. (Ali bin Emrullah)

AhlÂk-ı Hasene:
Guzel huylar. Dînin ve aklın beğendiği huylar.
AhlÂk-ı hasenenin alÂmeti, insanlardan gelen sıkıntı ve eziyete katlanmaktır. (Abdulhakîm ArvÂs&#238
AhlÂk-ı hasenenin on alÂmeti vardır: Cok îtirÂz etmemek. AdÂlet sÂhibi olmak. Kendini beğenmemek. İnsanların ayıplarını ortmek. Musluman kardeşinin kusurunu gorunce husn-i zÂn etmek (onu iyiye yorumlamak ve hakkında iyi duşunmek). Başkasından gelen e ziyet ve sıkıntılara katlanmak. Nefsine (kendine) zulmetmemek. Kendi ayıplarına bakıp başkalarının ayıplarını araştırmamak. Herkese karşı guler yuzlu, yumuşak ve tatlı sozlu olmak. (Yûsuf bin Esbat)

AhlÂk-ı İlÂhiyye:
Allahu teÂlÂnın sıfatlarına ve isimlerine uygun sıfatlarla sıfatlanmak. Allahu teÂlÂnın ahlÂkı ile ahlÂklanmak.
"Velî olmak icin ahlÂk-ı ilÂhiyye ile ahlÂklanmalıdır." demişlerdir. Bu sıfatlar evliyÂda meydana gelir. Fakat bu benzerlik yalnız isimdedir ve uygunluk sıfatların topluluğundadır. Yoksa sıfatların husûsiyetlerinde berÂber olunmaz. (İmÂm-ı RabbÂn&#238
Allahu teÂlÂnın bir ismi "Melik"tir. Bu, her şeye hÂkim, gÂlib demektir. Talebe tasavvuf yolunda ilerlerken, kendi nefsine hÂkim, gÂlib olur ve başkalarının kalblerine tesir etmeğe başlarsa ahlÂk-ı ilÂhiyye ile ahlÂklanmış olur. Allahu teÂlÂnın bir i smi de Semi'dir. YÂni işiticidir. Talebe, doğru sozu herkesten kabul eder ve gizli hakikatleri, can kulağı ile duyarsa, bu sıfatla huylanmış olur. Bir sıfatı da "Basîr"dir. YÂni Allahu teÂl herşeyi gorur. Talebenin kalb gozu acılır ve firÂset ışığı ile kendi ayıblarını ve başkalarının iyi huylarını gorurse yÂni başkalarını kendisinden daha ustun gorurse ve Allahu teÂlÂnın her an gorduğunu goz onunde bulundurarak, hep Allahu teÂlÂnın beğendiği şeyleri yaparsa, bu sıfatla huylanmış olur. Bir sıfatı da "Muhyî"dir. YÂni Allahu teÂl dirilticidir. Talebe unutulmuş sunnetleri canlandırır, meydana cıkarırsa, bu sıfatla sıfatlanmış olur. Bir sıfatı da "Mumit" oldurucu demektir.Talebe sunnetlerin yerine yerleşmiş olan bid'atleri, dinde sonradan cık arılıp din diye yapılan şeyleri men eder yok ederse, bu sıfatla sıfatlanmış olur. Butun sıfatlar bunlar gibidir. (HÂce Muhammed PÂrisÂ)

AhlÂk-ı Zemîme:
Kotu ahlÂk. Dînin ve aklın beğenmediği huylar.
İnsana dunyÂda ve Âhirette zarar veren her şey, ahlÂk-ı zemîmeden meydana gelmektedir. Zararların, kotuluklerin başı kotu huylu olmaktır. (Ali bin Emrullah)
AhlÂk-ı zemîme kalbi, rûhu hasta eder. Hastalığın artması, kalbin, rûhun olumune sebeb olur. En kotu huy, kufur yÂni îmÂnsızlıktır. (İmÂm-ı RabbÂn&#238
Kendinde ahlÂk-ı zemîme bulunan kimse, buna yakalanmasının sebebini araştırmalı, bu sebebi yok etmeye, bunun zıddını yapmaya calışmalıdır. Cunku, insanın alıştığı şeyden kurtulması zordur. Kotu şeyler nefse tatlı gelir. (HÂdim&#238

AHMAK:
Aklı az, goruşu kısa olan.
Akıllı kimse, nefsine uymaz ve ibÂdet yapar. Ahmak olan nefsine uyar, sonra Allah'ın rahmetini bekler. (Hadîs-i şerîf-Berîka)
Anadan doğma korlerin gormesini sağlamak, hatt oluleri diriltmek bana zor gelmedi. Fakat, ahmak olana, doğru sozu anlatamadım. (Îs aleyhisselÂm)
Ahmakla arkadaşlık etmekten kacın. Cunku, ekseriy sana iyilik yapayım derken, zararı dokunur. (Hazret-i Omer)
DunyÂyı ele gecirmek icin Âhireti vermek ve insanlara yaranmak icin Allahu teÂlÂyı bırakmak ahmaklıktır. (İmÂm-ı RabbÂn&#238
Ahmağa verilecek en guzel cevap, sukûttur. (İbn-i HibbÂn)
Ahmaklar arasında bulunan horlanır, Âlimler arasında bulunan hurmet gorur. (Ca'fer-i SÂdık)
Bile bile hatÂda ısrÂr eden ahmaktır. (Abdulhakîm ArvÂs&#238
Bir kimsenin ahmak olduğuna alÂmet, kendi aybını bırakıp, başkasının aybıyla uğraşmasıdır. (Sırrî-yi Sekat&#238
MahlûkÂtın, yaratılmışların en ahmağı nefistir. Cunku dÂim kendi aleyhine, zararına olan şeyleri ister. (İmÂm-ı RabbÂn&#238

AHMEDİYYE:
1. EvliyÂnın gozbebeği İmÂm-ı RabbÂnî Ahmed FÂrûkî Serhendî hazretlerinin tasavvuftaki yolu. Bu yola Muceddidiyye-i Ahmediyye de denir.
Ahmediyye yolunun buyuğu İmÂm-ı RabbÂnî hazretleri bir nasîhatlerinde şoyle buyurdu:
Her şeye kalbi bağlamaktan kurtulmadıkca, Hak teÂlÂya bağlanılamaz.
İnsana lÂzım olan once Ehl-i sunnete uygun inanmak, sonra Allahu teÂlÂnın emir ve yasaklarına uymak, sonra tasavvuf yolunda ilerlemek, ihlÂsı elde etmektir.
İhlÂs ile yapılan bir iş, senelerle yapılan ibÂdetlerin kazancını hÂsıl eder.
DunyÂya du&#35