İMAMI AZAM HANEFİ HAZRETLERİ

HANEFİ MEZHEBİ

İmam-ı Âzam lÂkabıyla şohret bulan Ebû Hanîfe'ye izÂfe edilen fıkıh ekolunun adı. Ebû Hanife'nin asıl adı NumÂn, babasının adı SÂbit, dedesinin adı ise Zûta'dır. Zûta, Irak ve İran'ın muslumanların eline gecmesinden sonra musluman olmuş ve Kûfe'ye yerleşmiştir. O ve oğlu SÂbit Kûfe'de Hz. Ali ile goruşmuştur

Ebû Hanîfe H. 80 yılında Kûfe'de doğdu, varlıklı bir ailenin cocuğu olarak orada yetişti. Irak ve Hicaz Ebû Hanife'nin yetiştiği donemde onemli iki ilim merkezi hÂlindeydi. Cunku Hz. Omer (o.23/643) devrinde Fustat (eski Mısır), Kûfe ve Basra gibi buyuk İslÂm şehirleri kurulmuş ve bu merkezlere aralarında bircok sahÂbenin de bulunduğu binlerce musluman yerleşmişti. Hz. Omer Kûfe'ye fasih Arapca konuşan kabîleleri yerleştirmiş ve Abdullah b. Mes'ûd (o. 32/652)'a onlara ilim oğretmesi icin gondermiş, "kendisine ihtiyacım olduğu halde Abdullah'ı size gondermeyi tercih ettim" demiştir (İbnu'l-Kayyim, İ'lÂmu'l-Muvakkin, I, 16, 17, 20).

İbn Mes'ûd, Kûfe'nin kuruluşundan Hz. Osman'ın halifeliğinin sonlarına kadar Kûfelilere Kur'Ân ve fıkıh oğretmiştir. Bu sayede orası, pekcok kurrÂ, fıkıh ve hadis bilginiyle dolmuştur. Onun talebelerinin dort bin dolaylarında olduğu soylenir. Ayrıca Kûfe'de Sa'd b. Ebî Vakkas (o. 55/675), Huzeyfe İbnu'l-YemÂn (o. 36/656), SelmÂn-ı FÂrisî (o. 36/656), AmmÂr b. YÂsir (o.34/657), Muğîre b. Şu'be (o. 50/670), Ebû Mûsa-Eş'ar, (o. 44/664) gibi. seckin sahÂbiler de bulunuyordu (en-NeysÂbûrî, Ma'rifetu Ulûmi'l-Hadîs, nşr. es-Seyyid Muazzam, Kahire 1937, s. 191, 192). Bunlar İbn Mes'ûd'a yardımcı oluyorlardı. Hz. Ali Kûfe'ye geldiğinde buradaki fakihlerin cokluğuna sevinmiş,

"Allah, İbn Mes'ûd'a rahmet etsin, bu şehri ilimle doldurmuş; İbn Mes'ûd'un oğrencileri bu şehrin kandilleridir" demiştir (el-Kevserî, Fıkhu Ehli'l-Irak ve Hadisuhum, Nasbu'r-RÂye mukaddimesi, I, 29, 30).

Mısır'a yerleşen sahÂbilerin uc yuz dolaylarında olmasına karşılık el-İclî, yalnız Kûfe'ye yerleşen sahÂbilerin bin beş yuz dolaylarında olduğunu, bunlardan yetmiş kadarının Bedir savaşına katıldıklarını soyler.

Kûfe'de bu alim sahÂbelerden feyiz ve ilim alarak ictihad yapabilecek dereceye ulaşan tÂbiîlerden bazıları da şunlardır: Alkame b Kays (o. 62/681), el-Esved b. Yezîd (o. 75/694), Şurayh b. e1-HÂris (o. 78/697), Mesrûk b. el-Ecda' (o. 63/683), AbdurrahmÂn b. Ebî Leyl (o. 148/765), İbrahim en-NehÂî (o. 96/714), Âmiru'ş-Şa'bi (o. 103/721), Said b. Cubeyr (o. 95/714), HammÂd b. Ebî Suleyman (o. 120/738).

İşte Hanefi mezhebînin kurucusu Ebû Hanîfe (o.150/767) boyle bir ilim ortamında yetişti. Ebû Hanife'nin fıkhı, kendisinden on sekiz yıl ders aldığı Hammad b. Ebî Suleyman vÂsıtasıyla, İbrahim en-NehÂî, Alkame ve Esved yoluyla, Abdullah b. Mes'ûd, Hz. Ali ve Hz. Omer gibi sahÂbe bilginlerine dayanır. Hz. Omer'in Irak ekolune etkisi tbn Mes'ûd vasıtasıyla olmuştur. Hz. Ali ise kaz ve fetvÂlarıyla Iraklılara onderlik yapmıştır.

Kûfe aynı donemlerde hadîs malzemesi bakımından da zengindi. Muctehidlerin kullandığı ibÂdet, muÂmelÂt ve ukûbÂtla ilgili hukum hadislerinin sayısı sınırlı olduğu icin, bu konularda Hicaz'ın hadis malzemesi butun şehirlerin bilginlerince biliniyordu. Cunku onlar hacc dolayısıyla sık sık Mekke ve Medîne'yi ziyaret ediyorlardı. Aralarında kırktan fazla hacc ve umre yapan vardı. Sadece Ebû Hanife elli beş kere haccetmişti. İmam BuhÂrî'nin (o. 256/869) hocalarında AffÂn b. Muslim el-EnsÂrî el-Basrî'nin (o. 220/835) şu sozu Irak yoresinin hadîs bakımında ne kadar zengin olduğunu gostermeye yeterlidir: "Kûfe'ye gelip dort ay oturduk. İsteseydik yuz bin hadis yazardık; ancak elli bin hadis yazdık. Biz yalnız herkesin kabul ettiği hadisleri aldık. Cok hadis yazmamıza Şerîk b. AbdillÂh (o. 177/793) engel oldu. Kûfe'de Arapca'sı bozuk ve hadis rivÂyetinde gevşeklik gosteren kimseye rastlamadık" (el-Kevserî, a.g.e.,I, 35, 36).

AffÂn hakkında, İbnu'l Medinî;

"Hadisteki bir harfte şuphesi olsa o hadisi almazdı"; Ebû Hatîm ise; "imamdır, sikÂdır." demiştir. Boyle titiz bir hadisci kûfe yoresinde dort ayda Ahmed b. Hanbel'in (o. 241/855) Musned'indekinden daha cok hadis toplayabilmiştir.

Ebû Hanife Kûfe'de once Kur'Ân-ı hıfzetti. Sarf, nahiv, şur ve edebiyat oğrendi. Kûfe, Basra ve butun Irak'ın en onde gelen ustadlarından hadis dinledi ve fıkıh meselelerini oğrendi. Doğuştan mantık, zekÂ, hÂfıza gucu ve calışkanlığı ile ilim sahipleri arasında temayuz etti. Onun ilme yonelmesinde Âmiru'ş-Şa'bî'nin etkisi olmuştur. NumÂn, hacc seyahati sırasında, bizzat sahÂbelerden hadis dinlemiş olan At b. Ebî Rabah (o. 115/733) ve İbn Omer'in mevlÂsı NÂfi' (o. 117/735) gibi tÂbiîlerden bazıları ile temas etmiş ve onlardan da hadis dinlemiştir.

Hocası HammÂd'ın vefÂtında Ebû Hanîfe kırk yaşlarında idi. Onun vefÂtıyla boşalan kursusunde ders vermeye başladı. Ebû Hanife'nin ders ve fetv vermedeki usûlu, rivÂyet ve anÂnecilerin sema' (dinleme) usûlunden farklıdır. Onun ders halkasında iki turlu muzÂkerenin oluştuğu anlaşılıyor a) Talebeleri icin verdiği duzenli fıkıh dersleri. b) Dışarıdan ve halk tarafından cevabı istenilen sorular (istiftÂ). Hanefi mezhebi istişÃ‚re esasına dayandırılmıştır. Ebû Hanife meseleleri tek tek ortaya atar, oğrencilerini dinler, kendi goruşunu soyler ve onlarla konuyu bir ay hatt daha fazla sureyle munÂkaşa ederdi. Meselenin incelenmesinde hazırlığı olan ve ictihad derecesinde bulunanlar da duşunce ve ictihadlarını soyledikten sonra, bu mesele hakkında muzÂkere bitmiş sayılır ve sıra Ebû Hanife'ye gelirdi. O, meseleyi yeniden izah ve tasvir ettikten, kendi delillerini ve ictihadını ortaya koyduktan, gerekli duzeltmeler yapılıp cevaplar verildikten sonra, alınan karar coğu defa delillerden tecrit edilerek son derece veciz cumlelerle, bizat kendisi tarafından iml ettirildi. Bu iml vecizeleri daha sonra fıkıh kaideleri hÂline gelmiştir (Hatîb, Tarihu BağdÂd XI, 307 vd.; el-Kevserî a.g.e., I, 36 vd.). Ebû Hanife'nin bu ilim halkalarında İslÂm'ın butun hukumleri yani ibÂdÂt, muÂmelÂt ve ukubÂta Âit emir ve yasaklarını yeni baştan gozden gecirilerek incelenmiştir. Konularına gore tasnîf edilip tedvîn edilen bu hukum ve meseleleri ZÂhiru'r-RivÂye adıyla kaleme alan Muhammed b. Hasen eş-ŞeybÂnî'dir. (o.189/805). eş-ŞeybÂnî daha kucuk yaşta iken Ebû Hanîfe'nin ilim meclislerinde hazır bulunmaya başlamış; eğitimini daha sonra Ebû Yusuf'un yanında tamamlamıştır. Ebû Hanife, oğrencileri icin şoyle demiştir: "İclerinizde otuz altı tane yetişkin olanı var, onlardan yirmisekizi kadılık, altısı muftîlik, ikisi de hem başkadılık ve hem de fetv makamına lÂyıktırlar (el-BezzÂzî, MenÂkıb, II, 125). Bunlar da Ebû Yûsuf ve Zufer'dir"

ZÂhiru'r-RivÂye kitapları altı tane olup, daha sonraki bilginlere tevÂtur yoluyla nakledilmiştir. Bunlar; " el-Asl (veya el-Mebsût)", "el-CÂmiu's-Sağîr", " el-CÂmiu'l-Kebîr" " es-Siyeru's-Sağîr", "es-siyeru'l-Kebîr" ve "ez-ZiyÂdÂt" adlarını alırlar. Hanefi mezhebinin temellerini oluşturduğu icin bunlara "MesÂil-i usûl"de denilmiştir. ZÂhiru'r-Rivaye'de Ebû Hanife, Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed'in goruşleri toplanır. Devrin ozelliği olarak Ebû Hanife fıkıh meselelerini talebelerine iml ettirmiş olmalıdır. Bu altı kitap metinlerinde kendisine isnad edelin meselelerin ona Âit olduğunda şuphe yoktur. Hatt meselelerin ifadesinde vecîz metinlere bile Ebû Hanife'nin sozu ve uslûbu olarak bakılabilir.

ZÂhiru'r-RivÂye kitapları HÂkim eş-Şehîd Ebû Fazl Muhammed el-Mervezî (o. 334/945) tarafından kısaltılarak bir araya getirilmiş ve eser el-KÂfr adını almıştır. Kendi devrinde bu eser Hanefi mezhebinin goruşlerini, meselelerini oğrenmek isteyene yeterli gorulmuştur. el-KÂfı, bir bucuk asır kadar sonra Şemsu'l-Eimme es-Serahsî (o. 490/1097) tarafından şerhedilmiş ve el-Mebsût isimli bu eser otuz cilt hÂlinde basılmıştır.

Ebû Hanife'nin kendisine isnad olunan ve gunumuze ulaşan kitapları dah cok akaid ve kelÂm konularına Âittir. el-Fıkhu'l-Ekber, KitÂbu'l-Âlim ve'l-Muteallim, KitÂbu'r-RisÂle, beş tane el-Haşiyye kitabı, el-Kasidetu'n-Nu'mÂniyye, Ma'rifetu'l-MezÂhib, Musnedu'l-İmam Ebî Hanife (Bunların rivÂyet, nusha ve şerhleri icin bk., Brockelmann, Galş Fuad Sezgin, Gas; Halim SÂbit Şibay, " Ebû Hanife ", İA, IV, 26, 27).

Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed, mezhebin teşekkulunde etkili olmuş buyuk Hanefi muctehidleridir. Ebû Yûsuf, mal, vergi ve devlet hukukuna dair Kitabu'l-HarÂc adlı eserini yazmış, hanefî meıhebinin devlet ricÂli ve kitleler arasında yayılmasına katkıda bulunmuştur. AbbÂsî halifesi HÂrun er-Reşîd zamanında "kÂdıu'l-kudÂt (baş kadı)" olmuş, boylece mezhebin icr ve kazÂda uygulanması yolunu acmıştır.

es-Serahsî'nin, el-Mebsût'undan sonra Hanefi fıkhını acıklayan ve geliştiren te'lifler devam etmiştir. el-KÂsÂnî'nin (o. 587/1191) BedÂyiu's-Sanayi' fi Tertîbi'ş-ŞerÂyî' adlı eseri son derece sistemli ve değerli bir eserdir. Daha sonraki onemli te'lîf ve şerhlerden bazıları da şunlardı. el-MerginÂnî'nin (o. 593/1197) el-Hidvye adlı eseri. Bunun başlıca şehrleri İbnu'l-HumÂm'ın (o. 861/1457) Fethu'l-Kadîr, es Siğnakı'nin (te'lif: 700/1300) en-NihÂye, el-BÂbertî'nin (o. 786/1384) el-İnÂye ve el-KurlÂnî'nin (o. VIII/XIV. asır) el-KifÂye adlı eserleridir. en-Nesefi'nin (o. 710/1310) Kenzu'd-DekÂik'i sonraki onemli te'liflerden olup, yine aynı muelif tarafından, el-NÂfı adıyla şerhedilmiştir. Diğer onemli şerhleri; ez-Zeylaî'nin (o. 743/1342) Tebyînu'l-HakÂik'i ile İbn Nuceym el-Mısrî'nin (o. 970/1562) el-Bahru'r-RÂik adlı eserlerdir. Osmanlılar doneminde yazılan en onemli eserler şunlardır: Molla Hursev'in (o. 885/1480) ed-Durer'i ve buna Vankulî (o. 1000/1591) ile başkaları tarafından yazılan şerhler, el-Halebî'nin (o. 956/1549) el-Multeka'l-Ebhur'u ile bunun ŞeyhzÂde (o.1078/1667) tarafından te'lif edilen Mecmau'l-Enhur adlı şerhi. TimurtÂşî'nin (o.1004/1595) Tenvîru'l-EbsÂr'ı ile el-Haskefî'nin (o. 1088/1677) ed-Durru'l-MuhtÂr'ına yazılan şerh ve İbn Âbidîn (o. 1252/ 1836) tarafından yazılan Reddu'l-MuhtÂr ale'd-Durri'l-MuhtÂr adlı buyuk şerh de onemli eserlerdendir. Yine Tanzimat devrinde Ahmed Cevdet Paşa başkanlığındaki bir komisyon tarafından 1869-1876 yılları arasında hazırlanan 1851 maddelik Mecelle medenî hukuk alanında meydana getirilmiş onemli bir calışmadır. Mecelle, şahıs, aile ve miras munÂsebetlerine ve aynî haklara Âit bircok onemli konuları fıkıh ve fetv kitaplarına bırakmıştır. Mecelle'nin şerhleri arasında; Ali Haydar Efendi'nin (o.1355/1936) Duraru'l-HukkÂm adlı Turkce şerhi ile Mes'ud Efendi'nin (o. 1310/1893) Arapca Mir'Ât-ı Mecelle'si zikredilebilir. 1875 M. tarihinde Mısır adliye nÂzın Muhammed Kadri paşa tarafından tedvîn edilen el-AhkÂmu'ş-Şer'iyye ile 1917 tarihli Osmanlı Hukuk Âile KararnÂmesi diğer kanun mecelleleridir.

Hanefi mezhebinin ozelliklerine gelince bizzak Ebû Hanife ictihad ederken takip ettiği usûlu şu şekilde acıklamıştır: "Allah'ın kitabındakini alır kabul ederim. Onda bulamazsam Rasûlullah'ın mûtemed alimlerce mÂlûm, meşhur sunnetiyle amel ederim. Onda da bulamazsam ashÂb-ı kiramdah dilediğim kimsenin re'yini alırım. Fakat iş, İbrahim en-Nehaî, eş-Şa'bî, el-Hasenu'l-Basrî ve AtÂ'ya gelince, ben de onlar gibi ictihad ederim" (el-Mekkî, MenÂkıb, I, 74-78; ez-Zehebî, MenÂkıb, s. 20-21). Ebû Hanife fıkhı; "kişinin leh ve aleyhte olanı, yani iyi ve kotuyu tanımak" diye tanımlar ve meselelerin hukumlerini kitap, sunnet, icm ve kıyas delillerinden birisine bağlar. Herhangi fıkhî bir mesele once Kur'Ân Âyetleri ile karşılaştırılır. Âyetin İbÂre, işÃ‚re, iktiz veya delÂletinde bir şey varsa ona bağlı olarak cozulurdu. Kur'Ân'da bir cozum bulunmazsa, sunnete başvurulur. Ancak Hanefilerin sunnetin Hz. Peygamber'e dayanmasını tÂyin hususunda ozel metotları vardır. Bu usûle gore, her an'ane bir sunnet olmayabilir. MutevÂtir ve meşhur hadisler dışında kalan haber-i vÂhid ve mursel hadisler ozel incelemeye tÂbi tutulur.

Ebû Hanife haber-i vÂhidi (tek rÂvînin rivÂyet ettiği hadis), rÂvînin guvenilir (sika), fakih ve adÂletli olması; rivÂyet ettiği şeye aykırı bir amelde bulunmaması şartıyla kabul eder. Mesel Ebû Hureyre'nin (o. 58/677) rivÂyet ettiği; "Birinizin kabına kopek batarsa, birisi temiz toprakla olmak uzere, onu yedi defa yıkasın" (BuhÂrî, Vudû', 33; Muslim, TahÂret, 89, 91, 92, 93) hadîsini Ebû Hanife kabul etmez. Cunku Ebû Hureyre bu hadisle amel etmez ve boyle bir kabı uc kere yıkamakla yetinirdi. Bu durum hadîsi rivÂyet bakımından zayıflatmakta, hattÂ, Ebû Hureyre'ye isnadını bile şupheli bir duruma sokmaktadır. Ebû Hanife'nin ÂhÂd haberleri kabulde esas aldığı prensipleri şoylece ozetlemek mumkundur:

a) AhÂd haber, İslÂm hukukunun kaynakları tek tek incelendikten sonra elde edilecek ortak esaslara gore değerlendirilir. Eğer ÂhÂd haber bu esaslarla catışırsa, iki delilden daha kuvvetli olanı alınır; catışan tek rÂvili haber terkedilerek sozkonusu esasa dayanılır ve boyle bir haber "şÃ‚z" sayılır.

b) ÂhÂd haber Kur'Ân'ın genel ifadesine (Âmm'e) veya Kur'Ân'da bulunan bir lÂfza (zÂhir anlama) aykırı duşerse, haber terkedilerek Kitap'la amel edilir. Burada da iki delilden daha kuvvetli olanı tercih vardır. Cunku Kur'Ân'ın subûtu kat'îdir. Ebû Hanîfe'ye gore, delÂlet bakımından Kur'Ân'ın zÂhirleri ve genel ifadeleri kesindir. Haber, Kur'Ân'ın Âmm ve zÂhirine aykırı olmaksızın, onun mucmel'ini beyan ederse, bu haber kabul edilir. Bu, ÂhÂd haberler Kur'Ân'da olmayan bir hukmu ona ilÂve anlÂmına gelmez.

c) ÂhÂd haberin meşhur sunnetle catışması hÂlinde, kuvvetli olan meşhur sunnet esas alınır.

d) ÂhÂd haber, kendisi gibi tek rÂvili bir haberle celişirse, rÂvisi daha bilgili ve fakîh olan tercih edilir.

d) İki haberden birisinde, senet veya metin bakımından fazlalık varsa, ihtiyat yonu duşunulerek bıi fazlalık kabul edilmez.

e) ÂhÂd haberle, kacınılması imkansız olan "umumî belvÂ", yanı sık sık vukû bulduğu icin herkesin yapmak zorunda kaldığı hususlarda amel edilmez. Bu gibi durumlarda haberin mutevÂtir veya meşhûr olması gerekir.

f) Yine Ebû Hanife ÂhÂd haberlerin, seleften hic kimse tarafından tenkid ve ta'n'a uğramaması; rÂvînin onu işittiği andan rivÂyet ettiği ana kadar ezberinde tutması, haberi kimden aldığını hatırlamaması halinde, yazısına guvenmemesi; şupheli hallerde uygulanmayan had cezalarında değişik rivÂyetler bulunursa, ihtiyat yonunun tercih edilmesi; başka haberlerle desteklenene ÂhÂd haberlerin alınması gibi prensipler geliştirmiştir (M. Zahid el-Kevserî, a.g.e., I, 27, 2Aynı Muellif; Te'nîbu'l-Hatîb,1361 Kahire, s. 152-154).

Mursel hadisler icin de bazı şartlar ongorulmuştur. Senedi Hz. Peygamber'e ulaşmayan ve senedinde kopukluk bulunan hadîse mursel veya munkatı' hadis denir. ŞÃ‚fiîler mursel icin birtakım kabul şartları one surerken; Ebû Hanîfe ve İmam MÂlik mursel hadisi kayıtsız-şartsız kabul eder. Yalnız hadîsi rivÂyet eden rÂvinin sika olmasını yeterli gorurler. Diğer yandan mursel hadis, kendisinden daha kuvvetli olan bir delille catışmamalıdır. İslÂm'ın ilk devirlerinde mursel hadislerle amel edilmiştir. Hatt İbn Cerîr et-Taberî (o. 310/922), "mursel haberi mutlak olarak reddetmek hicrî ikinci yuzyılın başında ortaya cıkan bir bid'attır" demiştir. BuhÂrî ve Muslim gibi mûteber hadisciler eserlerinde mursel hadislere yer vermişler, bunları delil olarak zikretmişlerdir (Buharî, EzÂn, 95; Ebû Zehra, Usûlu'l-Fıkh, s. 111).

Ebû Hanife'nın az hadis bildiğini, hadise gereken onemi vermediğini veya hadislere muhÂlefet ettiğini, ya da zayıf hadisleri aldığını one surenler, mezhep imamlarının hadisleri kabul icin ileri surdukleri şartları tetkik etmeyen kimselerdir. Fitne ve yalanın yaygın olduğu bir devirde, Hz. Peygamber şoyle buyurdu, diyerek hadis nakleden herkesin rivÂyet ettiği hadîsi kabul edenler, Hanefîlerin hadislere muhÂlefet ettiğini sanırlar. Halbuki onlar, kitap, sunnet ve sahÂbilerin hukumleri gibi nass'ların kaynaklarını araştırmada son derece titizlik gostermişler; nass'a dayanan ve kabule lÂyık gorulen, birbirine benzer meseleleri cıkardıkları temel prensibe dayandırarak bir kaide altında toplamışlardır. Tarafsız Âlimlerin incelemesini gore, Ebû Hanife'nin ictihad şûrÂsında kendisine yardımcı olan hadis hÂfızlarının bulunduğu ve ictihadlarında bizzat ustadlarından oğrendiği dort bin kadar hadis kullandığı acığa cıkmıştır. Onun bazı hadisleri reddetmesi, hadisin sıhhati icin ileri surduğu şartlara bu hadislerin uymaması yuzundendir. Ebû Hanife sahih hadîsi reddetmek bir yana, mursel ve zayıf hadisleri bile kıyasa tercih etmiştir (İbn Hazm, el-İhkÂm fi Usuli'l-AhkÂm, Nşr. A.M. Şakir Mısır (t.y.), s. 929; el-Kevserî, Te'nîb, s. 152; Mekkî, MenÂkıb, II, 96).

Ebû Hanife ictihadlarında kıyas ve istihsana cok yer vermiştir. Kıyas; hakkında Kur'Ân ve sunnette hukum bulunmayan bir meselenin hukmunu, aralarındaki ortak illet dolayısıyla, hakkında nass bulunan meselenin hukmune bağlamak demektir. Aslında daha once sahÂbe devrinden muctehid imamlar devrine kadar kıyasa başvurulmuştu. Ebû Hanife'nin yaptığı, kıyası kaideleştirmek, cok kullanmak ve henuz meydana gelmemiş hÂdiselere de uygulamaktan ibarettir (İbnu'l-Kayyim, İ'lÂmu'l-Muvakkıîn, l, 77, 227).

Kıyas uygun duşmeyen yerde Ebû Hanife istihsan yapardı. Ebû'l-Hasen el-Kerhî (o. 340/951) İstihsÂnı şoyle tarif eder: "Muctehidin daha kuvvetli gorduğu bir husustan dolayı, bir meselede benzerlerin hukmunden başka bir hukme başvurmasıdır" (Ebû Zehra, a.g.e., s. 262). İmam MÂlik; "İstihsan ilmin onda dokuzudur" derken; İmam Şafiî, istihsanı şer'i bir delil saymamı ve onu " Bir kimsenin keyfine gore bir şeyi beğenmesi, hoş ve guzel bulmasıdır"sozleriyle reddetmiştir. Hatt o, el-Umm adlı eserinde, "KitÂbu İbtÂli'l-İstihsÂn" başlıklı bir bolum ayırarak, istihsÂna hucum etmiştir (bk. el-Umm, VII,267-277). İbn Hazm'a gore istihsan; "Nefsin arzuladığı ve beğendiği şekilde hukmetmektir" (İbn Hazm el-İhkÂm, s. 22; İbn Hazm İbtÂlu'l-KıyÂs, s. 5-6)

Ancak hicbir İslÂm hukukcusu, bu arada Hanefiler istihsÂnı bu şekilde anlamamışlardır. Aksi goruşte olanlar yanlış anladıkları icin tenkitte bulunmuşlardır. Kıyası kabul edenler arasında Hanefilerin kastettiği anlamda istihsan yapmayan yoktur. Şafiilerin istihsÂnın aleyhinde one surdukleri deliller, doğru bulunursa, bu onların benimsediği kıyası da gecersiz kılar (M. Ebû Zehra, Usûlu'l-Fıkh, s. 270 vd.)

el-Kevserî'nin, Ebû Bekir er-RÂzi'den (o. 370/980) nakline gore, istihsan iki alanda cereyan eder. a) İctihad ve re'yimize bırakılmış miktarların miktar ve tespitinde re'yimizi kullanmak. Mehir, nafaka, tazminat bedeli, yasak ava karşılık kesilecek hayvanın takdirlerinde olduğu gibi. b) Daha kuvvetli bir delilden dolayı kıyası terketmek. es-Serahsî (o. 490/ 1097) bunu şoyle acıklar: "Gercekte istihsan iki kıyastan ibaret olup, birisi acık (cel&#238 ve etkisi zayıftır. Buna "kıyas" adı verilir. Otekisi kapalı (haf&#238 ve etkisi kuvvetlidir. Buna da "İstihsÂn" adı verilir, yani "kıyas-ı mustahsen" denilir. Bunlarda tercih, tesire gore olup, acıklık ve kapalılık sebebiyle değildir" (es-Serahsî, el-Mebsût, X, 145; el-Kevserî a.g.e., I, 24-27).

Yukarıdaki kıyasa şu orneği verebiliriz: Kurt vb. yırtıcı hayvanların etleri haram olduğu gibi, ictikleri suyun artığı da haramdır. Aynı şekilde yırtıcı kuşların da hem etleri, hem de artıkları haramdır. Bu zÂhir (acık) kıyasın bir sonucudur. İstihsana gore ise, hafi (gizli) kıyas yoluna gidilerek, başka bir sonuca ulaşılır. Şoyle ki; yırtıcı hayvanların artıkları salyaları karıştığı icin pistir, cunku salyaları onların pis olan etlerinden meydana gelmektedir. Yırtıcı kuşlar ise, suyu gagalarıyla ictikleri icin artıkları salyalarıyla temas etmez. Gagaları de kemik olduğu icin artıkta herhangi bir eser bırakmaz. Buna gore, istihsÂnen yırtıcı kuşların artığı olan su pislenmez, ancak ihtiyat bakımından boyle bir suya mekruh denilir.

Bazan şer'i bir delille catışan kıyas terkedilerek istihsan yoluna gidilir. Kıyasa gore, unutarak yiyip icen kimsenin orucu bozulur, fakat bu kimsenin orucunu bozulmayacağına dair Hz. Peygamber'den rivÂyet edilen bir hadis (Buharî, Savm, 26; Muslim, Sıyam,171) sebebiyle kıyas terkedilmiştir. Yine namazda kahkaha ile gulenin, kıyasa gore yalnız namazının bozulması gerekirken, hadisle abdestinin de bozulacağı bildirilmiştir. (Zeylaî, Nasbu'r-Raye, I, 47). İstisnÂ' (sanatkÂra bir iş ısmarlama) akdinde, akde konu olan şey, akid sırasında mevcut olmadığı icin kıyasa gore akdin bÂtıl olması gerekirken, her devirde bu turlu akitle muÂmele yapılageldiğinden, onun sıhhati uzerinde icmÂ' veya orf teşekkul etmiş ve bu yuzden kıyas terkedilmiştir. Bazan zarûret yuzunden kıyas terkedilerek istihsan yapılır. MeselÂ; kadının butun vucudu mahremdir. Fakat, hastalık hÂlinde doktorun onun bazı uzuvlarına bakması cÂiz olur. Burada, "zarûretler haram olan şeyleri mubah kılar" kaidesi uygulanır. Yukarıdaki orneklerden de anlaşılacağı gibi, Hanefilerin uyguladığı istihsan ya nass'a, ya kıyasa, ya icmÂ'a yahut da zarûrete dayanmaktadır. Bu temele dayanan istihsÂnı, başka kavramlar altında da olsa ŞÃ‚fiîlerin de kabul etmesi gerekir. ŞÃ‚fiî'nin itirazları belki, sadece orf sebebiyle istihsan ceşidini icine alabilir. Cunku orfun hukum istinbÂtı icin bir temel teşkil edip etmemesi bu iki mezhep arasında ihtilÂflıdır (bk. eş-ŞÃ‚fiî, el-Umm, VII, 267 vd.; el-Kevserî, a.g.e., I, 23-27; es-Serahsî, el-Mebsût, X, 145; es-Serahsî, el-Usûl, II, 201; Ebû Zehra, Usûlu'l-Fıkh, s. 263-273).

Hanefî mezhebi Irak'ta doğmuş ve AbbÂsîler devrinde ulkenin başlıca fıkıh mezhebi olmuştur. Mezhep ozellikle doğuya doğru yayılarak Horasan ve MÂverÂunnehir'de en buyuk gelişmesini gostermiştir. Bircok unlu Hanefî hukukcu bu ulkelere mensuptur. Mağrib'te Hanefîler V. yuzyıla kadar MÂlikîlerle beraber bulunuyorlardı. Sicilya'da ise hÂkim durumda idiler. Abbasîlerden sonra Hanefi mezhebinde bir gerileme gorulmuşse de, Osmanlı devletinin kurulmasıyla yeniden gelişme olmuş; Osmanlı sınırları icinde, halkı başka bir mezhebe bağlı olan yerlere bile, İstanbul'dan Hanefi mezhebine sÂlik hÂkimlerin gonderilmesi, mezhebe buralarda resmîlik kazandırmıştır (Mısır ve Tunus'ta olduğu gibi). Gunumuzde Afganistan, Pakistan, Turkistan, Buhara, Semerkand gibi Orta Asya ulkelerinde hanefîlik hakimdir. Bugun Turkiye ve Balkan Turkleri", Arnavutluk, Bosna-Hersek, Yunanistan, Bulgaristan ve Romanya muslumanları genel olarak Halefîdirler. Hicaz, Suriye Yemen'in, Aden bolgesindeki muslumanların bir kısmı da Hanefidir (Ebû Zehra, Ebû Hanife, terc. O, Keskioğlu, İst. 1966, s. 473 vd.).
__________________