Horasan taraflarında yaşayan buyuk velîlerden, tefsîr, kelÂm ve hadîs Âlimi. İsmi, Muhammed bin Eslem bin SÂlim, kunyesi Ebu'l-Hasan'dır. Tûsî nisbesiyle meşhûr olmuştur. İnsanlar arasında "Resûlun LisÂnı" ve "Horasan SerdÂrı" diye tanınmıştır. Tûs'da doğdu, doğum tÂrihi bilinmemektedir. 856 (H.242) senesinde NişÃ‚bur'da vefÂt etti.

ZamÂnının Âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsîl eden Muhammed bin Eslem Tûsî, Ya'l bin Ubeyd ve kardeşinden, CÂfer bin Avn, Yezîd bin HÂrûn, Ubeydullah bin MûsÂ, El-Mukrî ve başkalarından hadîs-i şerîf rivÂyetinde bulundu. Hadîs, tefsîr ve kelÂm ilminde yuksek bir Âlim oldu. ZamÂnındaki hadîs Âlimleri onun sikÂ, guvenilir bir zÂt olduğu husûsunda goruş birliğine vardılar. Muhammed bin Eslem Tûsî hazretleri hÂfız yÂni yuz bin hadîs-i şerîfi, rÂvilerinin hal tercumeleriyle birlikte ezbere bilirdi. Kendisinden de İbrÂhim bin Ebî TÂlib, Huseyin bin Muhammed el-KubÂnî, İbn-i Huzeyme, İbn-i Ebî DÂvûd, Muhammed bin Vekî' et-Tûsî ve başka zÂtlar da ondan hadîs-i şerîf rivÂyet ettiler.

Muhammed bin EslemTûsî hazretleri butun omru boyunca Peygamber efendimizin sunnet-i seniyyesine tam bir bağlılık icinde yaşadı.

Haram ve şuphelilerden sakınmakta ve hatt şuphelilere duşmek korkusuyla mubahların coğunu terketmekte cok dikkatli idi. Butun omru İslÂmiyete uymakla gecti. RiyÂya duşmek ve parmakla gosterilmek korkusuyla, nÂfile ibÂdetlerini evinde gizli yapar ve; "Sizde bulunmasından en cok korktuğum şey, şirk-i asgara yakalanmanızdır. Şirk-i asgar, riy demektir" hadîs-i şerîfini okurdu. Bir defasında yerden bir taş alıp; "Bu, taş değil mi?" diye sordu. "Evet" dediler. "Şu yuksek kaya da taş değil mi?" dedi. "Evet" dediler. "İşte bunun buyuğune de kucuğune de taş denildiği gibi, riyÂnın azı da coğu da tehlikelidir." buyurdu. Yaptığı ibÂdetlerin gizli kalması ile ilgili olarak; "Mumkun olsa, gunah ve sevaplarımı yazan sağımdaki ve solumdaki meleklerden de gizlerdim." buyururdu. Allah korkusu ile cok ağlardı. Bu hÂli komşuları da farkederler, kendisine acırlardı. Sadece arpa ekmeği yer, fazlasına luzum yok derdi. Hicbir zaman kahkaha ile gulmezdi. Bir ara NişÃ‚bûr'a geldi. Herkes, feyiz ve bereket kaynağı olan sohbetlerinden istifÂde edebilmek icin can atıyordu. Onun vesilesiyle elli bin kişinin tovbe edip hidÂyete kavuştuğu rivÂyet edilmektedir.

Zaman zaman NişÃ‚bûr'dan Tûs'a, Tûs'dan NişÃ‚bûr'a gidip gelerek insanlara İslÂmiyetin emir ve yasaklarını anlatan Muhammed bin Eslem Tûsî hazretleri pekcok kimsenin kurtuluşuna vesîle oldu. Onun sohbetine gelenler cok istifÂde ederek donduler. Ondan du isteyen hastalar, duÂsı bereketiyle ve Allahu teÂlÂnın izniyle şif bulup, sıhhatlerine kavuşup geriye donduler.

Muhammed bin Eslem hazretleri, geceleyin muhtac olanların ne ihtiyacları olduğunu gizlice tesbit eder, sonra da başkalarından borc alıp, ihtiyÂcı olanlara gonderir ve goturen şahsa, kimin gonderdiğini soylememesini tenbih ederdi. Bir gun yahûdînin birisi gelip, kendisinde bulunan alacaklarını istedi. O anda Muhammed bin Eslem'in cebinde hic para yoktu ve kalem acmakla (yontmakla) meşgûldu. Yerde kalem acılması ile cıkan ufak parcalar (yongalar) bulunuyordu. Yahûdîye; "Onları al." buyurdu. Yahûdî yongaları eline aldığında hepsinin altın olduğunu gorup, hayret etti; "Boyle bir zÂtın hurmetine, ufak ağac parcaları altın oldu. Şuna inandım ki, bu zÂtın mensub olduğu din, hak dindir, bÂtıl olamaz." dedi ve musluman oldu.

Muhammed bin Eslem Tûsî hazretleri, yanlış ve eğri yollara sapmamayı tavsiye eder, hak ve hakikatı insanların anlayabileceği şekilde geniş olarak anlatırdı. Bu hususta şoyle rivÂyet ettiler. Abdullah ibni Mes'ûd radıyallahu anh şoyle anlatıyor: Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem doğru bir cizgi cizdi ve; "Bu Allah yoludur." buyurdu. Sonra bu cizginin sağından ve solundan cıkan cizgiler cizip; "Bu yolların herbirinde şeytan vardır ve kendine cağırır." buyurdu ve; "Doğru yol budur. Bu yolda olunuz! Fırkalara bolunmeyiniz" (En'Âm sûresi: 53) meÂlindeki ayet-i kerîmeyi okudu.

Resûlullah efendimiz; "Benî İsrÂil (İsrÂiloğulları), yetmiş bir fırkaya ayrılmıştı. Bunlardan yetmişi Cehennem'e gidip, ancak bir fırkası kurtulmuştur. NasÂr (yÂni hıristiyanlar) da, yetmiş iki fırkaya ayrılmıştı. Yetmiş biri Cehennem'e gitmiştir. Bir zaman sonra benim ummetim de yetmiş uc fırkaya ayrılır. Bunlardan yetmiş ikisi Cehennem'e gidip, yalnız bir fırka kurtulur." buyurdu. EshÂb-ı kirÂm (radıyallahu anhum); "Y Resûlallah! Kurtulanlar kimlerdir?" diye sorunca; "Cehennem'den kurtulan fırka, benim ve EshÂbımın gittiği yolda gidenlerdir." buyurdu.

Muhammed bin Eslem Tûsî bu hadîs-i şerîfi rivÂyet ettikten sonra buyurdu ki:

"İşte ben her işimde bu hadîs-i şerîfi olcu aldım. Karşılaştığım işler bunlara uygunsa yaparım, değilse terkederim. İlim sÂhibleri de boyle yapsa, Resûlullah efendimizin izinde gitmiş olurlar. Fakat onları duny ve mal sevgisi aldatıyor. Eğer hadîs-i şerîfte; "Biri hÂric hepsiCennet'e gidecek." denseydi biz o bir fırkada olmaktan korkardık. Halbuki; "Biri hÂric hepsi Cehennem'e gidecektir" denmektedir."

Buyuklerden birisi şoyle anlatıyor: Bir gun şeytanın havadan yere duştuğunu gordum."Ey Mel'ûn! Bu nasıl iştir?" diye sordum. "Şu anda Muhammed bin Eslem abdest alıyor, ondan korkup kacarken buraya duştum. Nerede ise ayağım kırılacaktı." dedi.

Muhammed bin Eslem, Musned ismindeki kitabına, "ÎmÂn; Allah'a, meleklerine, kitaplarına, Peygamberlerine, Âhiret gunune, hayır olsun şer olsun, kaderin hepsine (hepsinin, Allah'ın takdiri, dilemesi ve yaratması ile olduğuna) inanmaktır" hadîs-i şerîfini yazarak başladı ve "ÎmÂnın, Allah'a inanmak ile başlaması, O'nun fazlı, rahmeti ve kullarından dilediğine yaptığı bir ihsÂndır. Kulunun kalbine, kendisine îmÂn etmek nîmetini ihsÂn etmekle bir nûr sacar, bu nûrla kulunun kalbini aydınlatır. Goğsunu acar, genişletir. Kalbindeki îmÂnı arttırır ve onu ona sevdirir. Boyle olunca kalp, îmÂnın butun şartlarına inanır. Oldukten sonra dirilmeğe, hesÂba cekilmeğe, Cennet'e ve Cehennem'e, Allahu teÂlÂnın kalbine sactığı nûr sebebiyle, hepsine gorur gibi inanır. Kalbi inanınca, dili de buna uygun soyler, tasdîk ve şehÂdet eder ve her bir organ buna uygun amel işleyip, Allahu teÂlÂnın emrine itÂat eder. Farzları yapıp, haramlardan kacar. Bunu yapınca tam ve olgun musluman olur." Sonra meÂlen; "...Allahu teÂl size îmÂnı sevdirdi onu kalblerinizde guzelleştirdi. (HucurÂt sûresi 7)" ve "Allah'ın İslÂm nûru ile kalbine genişlik verdiği kimse, kalbi muhurlu nursuz gibi midir? Elbette o, Rabbinden bir hidÂyet uzeredir" (Zumer sûresi: 22) Âyet-i kerîmelerini yazdı.

Muhammed bin Eslem Tûsî hazretleri ilim ve guzel ahlÂk sÂhibiydi. Peygamber efendimizin; "ÎmÂnı kÂmil olanınız, ahlÂkı en guzel olanınızdır." hadîs-i şerîfini sık sık tekrar ederdi.Sevdiğini Allahu teÂlÂnın rızÂsı icin sever, buğz ettiğine Allah icin buğz eden Muhammed bin Eslem Tûsî şu hadîs-i şerîfi cok soylerdi:

"Şirk, karanlık gecede duz bir taş uzerinde yuruyen karıncanın ayak sesinden daha gizlidir. En aşağısı kotu bir şeye muhabbet ve iyi olan bir şeye buğz etmendir.Din Allah icin sevmek ve Allah icin buğz etmekten başka nedir?"Resûlullah efendimiz bundan sonra şu Âyet-i kerîmeyi okudu:"Ey Sevgili Peygamberim! Onlara de ki, eğer Allahu teÂlÂyı seviyorsanız ve Allahu teÂlÂnın da sizi sevmesini istiyorsanız, bana tÂbi olunuz! Allahu teÂl bana tÂbi olanları sever." (Âl-i İmrÂn sûresi: 31)

Allahu teÂlÂya cok ibÂdet eder ve O'nun ism-i şerîfini cok zikrederdi. Peygamber efendimizin şu hadîs-i şerîfini naklederdi:

"Bir kimse ihlÂs ile LÂ ilÂhe illallah derseCennet'e girer." EshÂb-ı kirÂm (radıyallahu anhum); "YÂ Resûlallah! Bunu ihlÂs ile soylememizin alÂmeti nedir?" diye sordular. "Sizi Allahu teÂlÂnın haram kıldığı şeylerden men etmesidir." buyurdu.

DunyÂya ve duny malına değer vermediği gibi, olumu cok hatırlardı. "Lezzetleri yıkan, eğlencelere son veren olumu cok hatırlayınız." hadîs-i şerîfini tekrar tekrar soylerdi.

Ebû Abdullah isminde bir zÂt şoyle anlatıyor; "VefÂtından dort gun once Muhammed bin Eslem'in yanına girdim. Bana dedi ki: "Ey Ebû Abdullah, Allahu teÂlÂnın bana yaptığı iyiliği sana mujdeleyeyim mi? Artık olumum yaklaştı. Allahu teÂl hesÂba tahammul edemeyecek derecede zayıf olduğumu bildiği icin, uzerimde hesÂbını vereceğim bir şey bırakmadı. VefÂt ettiğimde yıkayıp, kefenlendikten sonra, ustunde yattığım yaygıyı altıma serin. SeccÂdemi ustume ortun. Bunları, elbiselerimi ve abdest aldığım su kabını, namazını kılan bir fakire verin. Bu kesenin icinde otuz dirhem var, oğluma hediye ettim. HelÂl paradır. Bunları verdikten sonra geride bir şeyim kalmıyor. Kapıyı kapat. Ben vefÂt edinceye kadar iceriye kimse girmesin. Yalnız olmayı istiyorum. Ben babamın sulbunde, annemin karnında yalnızdım. DunyÂya yalnız başıma geldim. Rûhum yalnız olarak cıkacak. Kabre yapayalnız konulacağım. Yalnız iken Munker ve Nekir gelip suÂl soracaklar. Hayra da şerre de uğrasam, tek başımayım. Cennet'e veya Cehennem'e de gonderilsem, tek başıma yollanacağım. Kimse yanımda olmayacak. Orada beni yalnız bırakacak olan bu insanlarla, burada berÂber olmamın ne faydası var?" buyurdu. Dorduncu gun NişÃ‚bûr'da vefÂt etti. CenÂzesi goturulurken insanlar birbirlerine; "Ey insanlar! İşte bu, mirÂsı yanında olarak dunyÂdan cıkan Âlimdir. Bu, karınlarının kolesi gibi olan diğer insanlar gibi değildir. Muhammed bin Eslem (rahmetullahi aleyh), dunyÂnın kendisini aldatamadığı, kandıramadığı cok yuksek bir zÂt idi." dediler.

Muhammed bin Eslem'in (rahmetullahi aleyh) hastalığı sırasında komşularından birisi, bir gece ruyÂsında Muhammed binEslem'i gordu. "Elhamdulillah sıkıntıdan kurtuldum." diyordu. Sabah olunca, ruyÂyı goren komşu, hem kendisini ziyÂret etmek ve hem de ruyÂsını anlatmak icin yanına gitti, ama vefÂt ettiğini oğrendi.

EvliyÂnın buyuklerinden Ebû Alî FÂrmedî hazretleri, bir mescidde vÂz veriyordu. Bir ara kendisine; "Âlimler, Peygamberlerin vÂrisleridir." hadîs-i şerîfinde bildirilen Âlimler, kimleri işÃ‚ret ediyor?" diye sordular. CevÂbında; "Bu Âlimler cok az bulunur. Onlardan bir tÂnesi mescidin yanında yatmaktadır." deyip, Muhammed bin Eslem'in kabrini gosterdi.

İshÂk bin RÂheveyh buyuruyor ki: "CÂhiller "sevÂd-ı Âzam" deyince, insanların cemÂati "ehl-i cemÂat" diye anlarlar. Halbuki, SevÂd-ı Âzam, Peygamber efendimizin izinde ve yolunda giden, O'na tÂbi olan ve O'nunla berÂber olan Âlimlerin cemÂatidir. Bunlara muhÂlif olan, cemÂati terk etmiş olur. Bu buyuk Âlimlerden birisi de Muhammed bin Eslem'dir.

Muhammed bin Eslem Tûsî'nin hadîs ilmine dÂir El-Musned ve El-Erbeûn isimli eserleri ve Tefsîr-ul-Kur'Ân, El-ÎmÂn vel-A'mÂl (sapık fırkalardan KerrÂmiyye ve Cuhemiyyeye reddiye) isimli eserleri vardır.

AZÂB COK CETİN

Muhammed bin Eslem ki, evliyÂyı kirÂmdan,
Pek ziyÂde kacardı, şupheli ve haramdan.

RiyÂdan da cok fazla, sakınırdı kendini,
Hep gizli yapıyordu, gece ibÂdetini.

Allah icin ağlayıp, yaş dokerdi gozunden,
Rabbinden cok korktuğu, okunurdu yuzunden.

Yemezdi başka bir şey, arpa ekmeği hÂric,
Devamlı huzunluydu, kahkaha etmezdi hic.

NişÃ‚bur’a gelmişti, bir işini gormeğe,
Koşuştu herkes ondan, bir şeyler dinlemeye.

Sohbetini dinleyen, insanlardan nihÂyet,
Tam elli bin kişiye, nasîb oldu hidÂyet.

Abdullah bin TÂhir ki, Horasan vÂlisiydi,
Cok guzel, yakışıklı, nûr yuzlu birisiydi,

Bir ara Horasan’dan, gelmişti NişÃ‚bur’a,
Halk onu gormek icin, dokulmuştu yollara.

Bu mubÂrek vÂliyle, goruştu hep ahÂli,
Sonunda bir husûsu, merak etti bu vÂli.

Dedi: “Beni gormeye, bu gelenlerden hÂric,
Tanınmış kimselerden, gelmeyen kaldı mı hic?”

Dediler ki: “Gelmeyen, iki zÂt kaldı ki hem,
Ahmed ibni Harb ile, Muhammed ibni Eslem.”

“Ne icin gelmediler?” diye sordu o vÂli,
Dediler: "Bu ikisi, Âlimdir hem de velî,

Allah adamıdırlar, ibÂdet ederler hep,
Rablerinden gayriyi, etmezler asl talep,

Halk ile ilgileri, olmuyor pek o kadar,
Duny adamlarıyla, olmazlar alÂkadar.”

VÂli dedi: “Oyleyse, biz gidelim onlara.”
Gittiler berÂberce, İbn-i Harb’e evvelÂ.

O, vÂliyi gorunce, buyurdu ki: “Evet, siz,
İşittiğimizden de, daha guzelmişsiniz.

Duymuştum sîmanızın, cok guzel olduğunu,
Şimdi de hakkul-yakîn gordum ve bildim bunu.

Şimdi size yakışan, şudur ki, guzelsiniz,
Bunu, gunah kiriyle, sakın kirletmeyiniz!

Nice guzel yuzluler, vardır ki boyle işte,
Gunahı sebebiyle, yanacaktır ateşte.”

Abdullah bin TÂhir’e, İbn-i Harb’ın sozleri,
Oyle tesir etti ki, yaşla doldu gozleri.

Oradan da Muhammed bin Eslem’in evine,
Gittiyse de o kapı, acılmadı kendine.

Dedi ki: “YÂ İlÂhî, ben gunahkar bir kulum,
O ise cok sevdiğin, bir zÂttır, biliyorum.

Biz, dunyÂya bulaştık, o, dunyadan kactı hep,
Onun yukselmesine, bu oldu zÂten sebep.

Ben onu, senin icin, seviyorum pek fazla,
Hizmetcisi olmaya, lÂyık değilim aslÂ.

Onun hurmeti icin, y Rabbî affet beni,
Nasîb et, işiteyim, tek bir nasîhatini.”

Cum namazı icin, cıkar cıkmaz evinden,
Kapıda bekliyordu, optu iki elinden.

Buyurdu ki: “Ey vÂli, oleceksin sen dahî,
Hic gunah işleme ki, azÂb cetin vallahi.

Her ne ki işledinse, dunyÂda sevap, gunah,
Hepsinin hesÂbını, soracak senden Allah.

Bakmazlar Âhirette, senin vÂliliğine,
Hesabı veremezsen, yazık olur hÂline.”

VÂLİNİN HURMETİ

Bir zÂlim, Kur'Ân-ı kerîmin mahlûk olduğunu soylemesi icin Muhammed bin Eslem hazretlerini zorladı ise de, soylemeyip, zindana atıldı ve orada iki sene kadar kaldı. Bu zaman zarfında, her Cum gunu gusledip, seccÂdesini alır ve Cum namazını cÂmide kılabilmek icin zindanın kapısına gelirdi.CÂmiye gitmesine izin verilmeyince geri doner ve; "Y Rabbî! Ben Cum namazını cemÂatle cÂmide kılabilmek icin cıkmak istiyorum. Fakat izin verilmediğini sen goruyorsun. Elimden gelen bir şey yok. HÂlim sana mÂlûmdur" derdi. NihÂyet zindandan kurtuldu. O sırada, HorasanvÂlisi Abdullah bin TÂhir, NişÃ‚bûr'a gelmişti.Halk kendisini karşılamak icin yollara dokuldu. Tanışma merasimi uc gun surdu. Ucuncu gun akşam, Abdullah bin TÂhir; "Tanınmış kimselerden bu merÂsime gelmeyen kaldı mı?" diye sordu. "EvliyÂdan Ahmed bin Harb ile Muhammed bin Eslem Tûsî var" dediler. "Nicin gelmediler?" deyince; "Bunlar iki buyuk zÂttır ki, hep kendi hÂllerinde; Allahu teÂlÂya ibÂdet eder ve her an O'nu hatırlamakla meşgûl olur. İnsanlarla pek alÂkadar olmazlar." dediler. "Oyle ise bizim onlara gitmemiz lÂzımdır." deyip, onceAhmed bin Harb'in yanına geldi. Ahmed bin Harb, Abdullah'ı gorunce, "SimÂnızın cok guzel olduğunu duymuştum. Goruyorum ki, yakışıklılığınız duyduğumdan da fazla imiş. Şimdi size yakışan odur ki, bu guzel yuzu, Allahu teÂlÂnın emirlerine itÂat etmek ve ceşitli gunahları işlememek sûretiyle cirkin ve kara olmaktan koruyasınız." buyurdu. Abdullah bin TÂhir, bundan sonra Muhammed bin Eslem Tûsî'nin yanına gitti. Fakat eve giremedi. Kapıda, "Y Rabbî!Ben cok kotu bir kimse olduğum icin, belki benden nefret ediyor. Fakat, o senin sevgili kullarından olduğu icin, onu senin rızÂn icin cok seviyorum ve biliyorum ki, ben onun hizmetcisi bile olmaya lÂyık değilim. Bana lutfeyle. O mubÂrek zÂt hurmetine bu kotu kulunu affeyle." diye du etti. O gun Cum idi. Dışarıda bekleyip, namaz vaktinde nasıl olsa dışarı cıkar, o zaman kendisi ile goruşurum diye duşundu. Namaz vakti gelip, Muhammed bin Eslem rahmetullahi aleyh dışarı cıkınca VÂli buyuk bir hurmetle, kendisinden du istirhÂm etti.

1) Hilyet-ul-EvliyÂ; c.9, s.238
2) El-A'lÂm; c.6, s.34
3) Tezkiret-ul-EvliyÂ; s.152
4) TabakÂt-ul-KubrÂ; c.1, s.63
5) SıfÂt-us-Safve; c.4, s.113
6) İslÂm Âlimleri Ansiklopedisi; c.3, s.267
__________________