EvliyÂnın buyuklerinden. İsmi, Midyen bin Ahmed el-Eşmûnî olup, Mısır’da Nil nehrinin garb sÂhilinde bulunan Eşmûn beldesinde yetişti. Nesebi, Ebû Midyen Magribî hazretlerine dayanmaktadır. Doğum tÂrihi tesbit edilemiyen Midyen bin Ahmed, 1457 (H.862) senesinde vefÂt etti. VefÂt tÂrihinin 1446 (H.850) olduğu da rivÂyet edilmiştir.

ZamÂnında bulunan evliyÂnın onde gelenlerinden olan Eşmûnî, Ahmed ZÂhid hazretlerinin yuksek talebelerinden idi. Onun vefÂtından sonra Muhammed Hanefî’nin talebeleri arasına girip tasavvuf yolunda ilerlemeye calıştı. EvliyÂnın yukseklerinden oldu. Onun ilminden ise bircok kimse istifÂde etti. Ustunluğu, yuksekliği başka memleketlere kadar yayıldı. Bircok fazîletleri kendisinde toplamış idi.

Bir defÂsında dergÂhında bulunan mescide bir minÂre yapılmıştı. Ustalar minÂreyi yapıp bitirdikten sonra, minÂre bir tarafa doğru eğrildi. Herkes minÂrenin yıkılacağını, yakında bulunan evlere zarar vereceğini zannedip telÂşlandılar. Bu işten anlayan muhendisler oraya toplanıp incelediler ve nihÂyet minÂrenin yıkılmasına karar verdiler. Bu sırada oraya gelen Midyen Eşmûnî, sırtını minÂreye dayadı. Biraz yuklenince, minÂre yavaş yavaş doğruldu. Sonunda da tam duzgun hÂle geldi. Orada toplanan insanların hepsi, bu hÂli gorup hayretle seyrettiler. O minÂrede, daha sonra bir eğrilme hÂli gorulmedi. Hatt bu minÂrenin, gunumuze kadar durduğu bildirilmektedir.

RivÂyet edilir ki, yaşlı bir kadıncağız, Midyen Eşmûnî’ye gelerek dedi ki: “Efendim. Benim sÂdece otuz dînÂr altınım var. Bunları size veriyorum. Siz de benim Cennete girmeme kefil olunuz.” O da; “Boyle şey olur mu. Hem ben buna selÂhiyetli değilim.” buyurdu. Buna rağmen o kadın, otuz dînÂrı bırakıp gitti. O gunlerde de vefÂt etti. Kadının vÂrisleri Midyen Eşmûnî’ye gelip; “Onun size verdiği vekÂlet sahîh değildi. O hÂlde o altınları bize vermeniz lÂzımdır.” diyerek, altınları istediler. O da birkac gun sonra vereceğini bildirdi. VefÂt etmiş olan kadın, ruyÂda vÂrislerine gorunup, herbirine dedi ki: “Bana olan lutuf ve fadlından dolayı, benim nÂmıma Eşmûnî hazretlerine teşekkur ediniz. Ben o altınları, kendisinin ve talebelerinin ihtiyaclarını karşılamak uzere ona hediye etmiştim. Butun malım o altınlar idi. Hepsini, seve seve o zÂta hediye ettim. Allahu teÂlÂ, o buyuk zÂta olan hurmet ve muhabbetim sebebiyle bana rahmet etti ve Cennetini ihsÂn etti. Sakın altınları geri almak icin uğraşmayınız.” Aynı ruyÂyı goren vÂrislerin hepsi, Eşmûnî'den otuz altını istemekten vazgectiler. Durumu kendisine bildirdiler.

Midyen Eşmûnî bir gun dergÂhının yakınında bulunan bir dereden abdest alıyordu. Bir ara takunyasının birini cıkarıp, doğu tarafına doğru fırlattı. Takunyayı oyle şiddetli bir şekilde fırlattı ki, orada bulunanlar nereye duştuğunu anlıyamadılar ve hocalarının nicin boyle yaptığına bir mÂn veremeyip, bir hikmeti olduğunu duşunduler. Bu hÂdisenin uzerinden bir sene gecmişti ki, Midyen Eşmûnî'nin cok uzak doğu beldelerinden birinde bulunan bir talebesi, bir gun Eşmûnî’nin dergÂhına geldi. Elinde, Eşmûnî’nin bir sene once o tarafa doğru attığı takunyası vardı. O talebenin anlattığına gore, Eşmûnî hazretlerinin bulunduğu beldeden cok uzakta oturuyordu ve bir de kızı vardı. AhlÂkı bozuk bir kimse, ıssız bir yerde bu kıza musallat olmak istedi. Cok zor durumda kalan o kız da; “Ey babamın ustÂdı, hocası olan zÂt! Bu kimsenin bana bir kotuluk yapmasından beni koru. Bana yardım et!” diye imdÂd istedi. Tam bu sırada, Eşmûnî hazretlerinin bulunduğu beldenin tarafından bir takunya gelip, şiddetle o ahlÂkı bozuk kimseye carptı. Neye uğradığını anlayamayan o kimse, kacıp gitti. O kız da boylece kurtulmuş oldu. İşte, bir sene once atılan takunya bu idi.

İmÂm-ı Şa’rÂnî’nin bildirdiğine gore, Muhammed Harîfîş ed-Dunûşerî, Muhammed Gamrî’nin talebelerinin ileri gelenlerinden idi. Bu zÂt diyor ki: “Hocamız Muhammed Gamrî vefÂt edince, kime talebe olacağımızı birbirimize sorduk. Onun gibi bir zÂt bulabilmek cok zor idi. EvliyÂlık yolunda bulunanlardan bÂzılarına suÂl edip, kendileriyle istişÃ‚re ettim. Bana dediler ki: “Senin aradığın vasıfların kendisinde bulunduğu bir zÂt olarak Midyen Eşmûnî’yi tanıyoruz. Sen ona git.” Bundan sonra Eşmûnî’nin yanına gittim. Avluda abdest almakta olduğunu soylediler. Oraya gittim. Orada, sarığı ve cubbesi buyuk olan heybetli bir zÂt vardı. Ortada; bir ibrik, leğen ve elinde havlu ile bekleyen başka bir kimse duruyordu. O bekleyen kimseye; “Eşmûnî nerededir?” diye sordum. O heybetli zÂtı işÃ‚ret ederek; “İşte budur.” dedi. Ben o zÂtı, vefÂt etmiş olan hocam Gamrî’ye benzettim. O da buyuk bir sarık ve cubbe giyerdi. O da abdest aldıktan sonra bir havlu ile kurulanırdı. Bu zÂt, gorunuş îtibÂri ile hocama benziyor ama, evliyÂlık yolundaki derecesi acab nedir? KerÂmet sÂhibi bir velî midir? diye duşunerek, kalbimden bir beyti okudum. O beytin bir yerini bilerek yanlış okudum. Bundan sonra Midyen Eşmûnî bana donerek; “O beyti oyle değil, şu şekilde oku!” diyerek, o beyti duzgun olarak okudu. Sonra da; “Sen kalkıp uzak memleketten buraya kadar gelirsin. Sonra da, şu Âna kadar tam teslim olmamış bir kalb ile bizi imtihÂn etmeye mi kalkarsın?” dedi. Ben de; “Tovbe ettim.” deyip, ellerine sarıldım. Ona talebe oldum. Allahu teÂlÂnın izni ile, onun yanında cok faydalara kavuştum.

Eşmûnî’ye bir fıkhî mesele suÂl edilse, cevap vermez, suÂl edene; ``Îs ed-Darîr’in yanına gidip ona sormasını soylerdi.``Îs ed-Darîr, Midyen Eşmûnî’nin dergÂhında bulunan ummî bir zÂt idi. Yine birgun birkac kişi gelerek, Midyen Eşmûnî’ye bÂzı fıkhî meseleleri suÂl ettiler. Fakat bunların maksadları, suÂlin cevÂbını oğrenmek değil, Midyen Eşmûnî’yi imtihÂn etmek idi. Midyen Eşmûnî bunlara da aynı şekilde, ``Îs ed-Darîr’e gitmelerini, suÂllerini ona sormalarını soyledi. Onlar ise; “Biz bu suÂlimizin cevÂbını senden başka kimseden istemeyiz.” dediler. Midyen Eşmûnî bunların suÂli kendisini imtihÂn etmek maksadıyla sorduklarını kalb gozuyle anlayıp, o kimselere buyurdu ki: “Bu suÂlin cevÂbı falan kitaptadır. O kitap sizde mevcuttur. O kitap, kutuphÂnenizde raf uzerindedir. O kitabın onuncu sayfasının yedinci satırında, suÂlinizin cevÂbı vardır.” Bu sozleri hayretle dinleyen o kimseler, geri gidip baktılar; aynen Midyen Eşmûnî'nin tÂrif ettiği yerde suÂllerinin cevÂbını buldular. Bundan, o zÂtın kerÂmet sÂhibi, buyuk bir velî olduğunu anlayıp cok pişmÂn oldular. Yaptıklarına tovbe ettiler.

Eşmûnî hazretlerinin dergÂhına yakın bir yerde, yahûdî bir doktor vardı. Bu doktor, zaman zaman dergÂha gelip, orada bulunanları ucretsiz olarak muÂyene ederdi. Etraftan bÂzı kimseler de “Bu yahûdî doktoru dergÂhına niye sokuyor?” diye Midyen Eşmûnî’yi ayıplarlardı. Hatt bir gun, bu duşuncelerini ona soylediler. O da bunlara; “Siz o doktoru yahûdî zannedersiniz. Fakat birkac gun daha sabredin, bakalım ne goreceksiniz?” dedi. Bu hÂdiseden az bir zaman gecmişti ki, o yahûdî doktor musluman oldu. Boylece Eşmûnî’nin, bu doktora nicin iltifÂt ettiği anlaşılmış oldu.

Midyen Eşmûnî hazretlerinin dergÂhında, yazı işlerine bakan kÂtip; “Hocamız bize her neyi haber verdi ise, o şey, Allahu teÂlÂnın izniyle, aynen soylediği şekilde mutlaka meydana gelmiştir.” dedi.

BUNDA BİR HİKMET VARDIR

Midyen Eşmûnî’nin, uzak bir yerden gelmiş bir talebesi vardı. Bu talebe bir gun hocasına gelerek dedi ki: “Efendim, siz de munÂsip gorurseniz, ben memleketime gidip oradaki mallarımı satmayı, orası ile alÂkayı kesip, burada tamÂmen sizin yanınıza yerleşmeyi istiyorum.” Onun bu fikrini munÂsip goren hocası, izin verdi. O da memleketine gitmek uzere yola cıktı. Memleketine vardığında, ineğini ve satılabilecek mallarını sattı. Bunların ucreti olan altınları bir keseye koyup, onu da sarığının arasına bağladı. Bundan sonra, hocasının yanına gitmek uzere yola cıktı. Bir gemiye bindi. Bir gun kadar gittikten sonra bir fırtına cıktı. Cok şiddetli esiyordu. Bu esnÂda, o talebenin sarığı, şiddetli ruzgÂr sebebiyle başından ucup suya duştu. Boylece altınlar da gitmiş oldu. O talebe, bunda da bir hikmet bulunduğunu duşunerek yola devÂm etti.

Hocasının yanına geldiğinde, başından gecenleri ona anlattı. Bunları dikkatle dinleyen hocası, tebessum edip, uzerinde oturmakta olduğu seccÂdenin bir koşesini kaldırdı. Oradan talebenin duşurduğu kesesini cıkarıp, talebeye verdi. Bunun gemiden nehre duşurduğu kesesi olduğunu ve hÂl ondan sular damlamakta olduğunu goren talebe hayretler icinde kalıp, bu hÂlin, hocasının bir kerÂmeti olduğunu anladı.

HÂLİS DUÂ

Midyen ibni Ahmed ki, doğdu Mısır ilinde,
Eşmûnî lakabıyle, tanındı halk icinde.

Tasavvufta o kadar, yukseldi ki bu velî,
İlminden istifÂde, edenler coktu hayli.

DergÂhının yanında, bir dere akıyordu,
O bir gun bu dereden, abdest tazeliyordu.

Henuz bitmemişti ki, abdesti, durdu bir Ân,
NÂlininin tekini, cıkarıp ayağından,

Hiddet ve şiddet ile, fırlattı ileriye,
Şaşırdı talebeler, “Acaba n’oldu?” diye.

Bu hÂdiseden sonra, bir yıl gecti aradan,
Geldi bir talebesi, cok uzak bir diyÂrdan.

Elinde bir tek nÂlin, dedi ki: “Ey efendim,
Ben filan memlekette, ikamet etmekteyim,

Takrîben bir yıl once, oldu ki bir hÂdise,
Geldim ki arz edeyim, onu hazretimize.

Kızım bir gun ıssız bir, mahalleden gelirken,
Terbiyesiz biriyle, karşılaşmış Âniden,

Uygunsuz lÂflar edip, dokunmak isteyince,
Sizi vesîle edip, du etmiş hemence:

“YÂ İlÂhî, babamın, ustÂdı kimse eğer,
O velîyi şu Ânda bana imdÂda gonder.”

Kızım, bu duÂsını, henuz bitirmemişken,
Ve henuz onun eli, kızıma değmemişken,

Havadan hızla gelen bir nÂlin birden bire,
Suratına carparak, devirmiş onu yere.

Kızım onu gorunce, kurtulup cok sevinmiş,
O nÂlini alarak, acele eve gelmiş.”

“Bahsettiğim o nÂlin, işte budur” dedi ve,
Bıraktı o nÂlini ustadının onune.

Eşmûnî hazretleri, buyurdu ki o zÂta,
“Kızın teslîmiyeti, demek tammış ustÂda.

Erişirse birine, bir belÂ, bir musîbet,
O dahî hic kimseden, beklemezse bir medet,

Rabbine sığınarak, sırf O’na guvenerek,
O’na du ederse, tam tevekkul ederek,

O zaman Hak teÂlÂ, kÂfi gelir kuluna,
Oyle imdÂd eder ki, o dahî şaşar buna.”

HAKÎKÎ SULTAN KİMDİR?

RivÂyet edilir ki, Sultan Cakmak bir ara mÂlî bakımdan cok zayıflamış, askerin yiyeceğini te’min etmekte bile zorluk cekmeye başlamıştı. Midyen Eşmûnî’nin yanına bir adamını gonderen Sultan Cakmak, onun duÂsını ve bu zor durumda ondan yardım istediklerini bildirdi. O gelen kimseye buyuk bir taş direk veren Midyen Eşmûnî, taşıyıcılar ile o taş sutunu sultÂna gonderdi. Sultan o sutunu gorduğunde, Allahu teÂlÂnın izni ile ve Midyen Eşmûnî hazretlerinin duÂsı bereketi ile onun altın hÂline donduğunu hayretle muşÃ‚hede etti. O mÂdeni satıp, parasını beytulmÂla koydu. Bu sebeple mÂlî durumları duzeldi. Midyen Eşmûnî’nin bereketi ile rahatladılar ve ona cok du ettiler. Hurmet ve bağlılıkları da daha cok arttı. Buyuk bir darlıktan boylece kurtulmuş olan Sultan Cakmak; “İşte hakîkî sultan bu buyuklerdir” dedi.

1) TabakÂt-ul-KubrÂ; c.2, s.101
2) CÂmiu KerÂmÂt il-EvliyÂ; c.2, s.249
3) İslÂm Âlimleri Ansiklopedisi; c.12, s.271
__________________