Velî, aklî ve naklî ilimlerde Âlim. Tasavvuf ehli olup, BayrÂmiyye yolundandır. Babası, Kuzey-batı Afrika şehzÂdelerinden, Seyyid Mehmed bin Abdullah (İbrÂhim) Efendi idi. İstanbul'a gelerek Sultan Ahmed devri sadrÂzamlarından olan, Halil Paşanın ağabeyi Rumeli beylerbeyi Mehmed Paşanın kızı ile evlenmiş, bu izdivactan da, 1584 (H.992) senesinde Abdullah Efendi dunyÂya gelmişti. Abdullah Efendi "Abdî" mahlası ve"Sarı" lakabıyla meşhûr oldu. 1660 (H.1071) senesinde İstanbul'da vefÂt edip, Topkapı'dan Maltepe'ye giden yolun kenarında, set ustune defnedildi.

Kucuk yaşta ilim ve fazîlet sÂhiplerinin arasında bulunan Abdullah Efendi,SadrÂzam Halîl Paşanın himÂyesinde buyudu. ZamÂnın meşhûr Âlimlerinin ilimlerinden istifÂde etti. Kucuk yaşlarda tasavvuf erbÂbıyla goruşmeye başladı. 14-15 yaşlarında iken, MelÂmî şeyhi Hacı Ali Rûmî (İdris-i Muhtef&#238 ile goruştu. Osman Emîr Efendi, YÂkûb HelvÂî Dede, Ramazan Efendi ve Merkez Efendi hulefÂsından Necmuddîn Hasan Efendi gibi zamÂnın meşhûr tasavvuf buyuklerinin sohbetlerinde bulundu. HÂmisi Halîl Paşanın tavsiyesi ile, Azîz Mahmûd HudÂyî hazretleriyle goruşup ondan feyz aldı. Bu arada Erzurum taraflarına da bir seyahatte bulundu. Dede Omer Rûşenî hazretlerinin talebelerinin halîfelerinden, Hacı Şeyh ile goruştu. Halîl Paşanın yanında ceşitli yerlere gitti. Gittiği yerlerin Âlim ve velîlerinden ders ve feyz alıp, ilmini yukseltmek icin gayret sarfeyledi. Halîl Paşanın divitdÂrlığını yaptı. Halîl Paşa, 1616 senesinde sadrÂzam olunca, şark serdarlığı verilerek doğu seferine cıktı.Halîl Paşanın bu birinci seferine ve ikinci sadrÂzamlığında, Abaza Paşa gÂilesini ortadan kaldırmak icin tÂyin edildiği ikinci şark seferine, Abdullah Efendi de katıldı.Bu son sefere tezkireci olarak katılan Abdullah Efendi, sefer esnÂsında 1627 senesinde vefÂt eden Mehmed Efendi, yerine ordu nişancısı oldu. Halîl Paşanın 1630 senesinde vefÂt etmesiyle hÂmisini kaybeden Abdullah Efendi, kendisini tamÂmen ilim ve ibÂdete verdi. Bir muddet resmî vazifelerden uzak kaldı. 1637 senesinde reîs-ul-kuttÂb kaymakamlığına tÂyin edildi. Sultan Dorduncu MurÂd HÂnın maiyyetinde BağdÂt seferine katıldı. İsmÂil Efendinin şehÂdeti uzerine reîs-ul-kuttÂblığa getirildi. Sefer donuşunde bu vazifeden alınıp, bir sene sonra reîs-ul-kuttÂb kaymakamlığı verildi. 1640 senesinde Anadolu muhÂsebeciliği ve bir ay sonra da Cizye muhÂsebeciliği verildi. 1650 yılında PiyÂde mukÂbeleciliğine (Askerî kayıt ve yoklama işleri), 1655 senesindeMensûh mukÂtaacılığına getirildi. Bu vazifede iken 1658'de memûriyetten cekildi.Bundan sonra vefÂtına kadar Kocamustafapaşa DergÂhı yanındaki evinde kitap yazmak ve ibÂdet etmekle vakit gecirdi.

Omru boyunca devletine hizmet, ilim ve ibÂdetle meşgûl olan Sarı Abdullah Efendinin ceşitli tasavvuf buyukleriyle munÂsebeti olmuş, kendi eserinde; aslen Bayramî, meşrebce Celvetî, terbiyece Mevlevî olduğunu belirtmiştir. Bayramîlerden; İdris-i Muhtefî ve talebesi Hacı Kabaî'den ve onun da talebesi Beşir Ağa'dan feyz aldı. Celvetîlerden Azîz Mahmûd HudÂyî ve Mevlevîlerden Mesnevî şÃ‚rihi Ankaravî'nin feyzinden istifÂde etti.

İlimdeki ustunluğu yanında hat sanatında da ustÂd olan Sarı Abdullah Efendinin, reîs-ul-kuttÂb iken yazdığı, Abdulmecîd SivÂsî DergÂhının Vakfiyesi, sanattaki ustunluğunun isbÂtıdır.

Resmî ve husûsî işlerinden arta kalan zamanlarında zihnini dinlendirmek arzusuyla cicek yetiştiren Sarı Abdullah Efendi, yedi ceşit yeni tur Zerrin lÂle yetiştirerek, Sultan İbrÂhim'in "Ser-şukûfeci" (Cicekcibaşılık) berÂtına mazhar olmuştur.

NeşÃ‚tî AhmedDede ve ŞÃ‚ir Cevrî gibi pekcok talebe yetiştiren ve bircok kıymetli eserin sÂhibi olan Sarı Abdullah Efendinin en meşhûr eseri, MevlÂn CelÂleddîn-i Rûmî'nin Mesnevî'sine yaptığı; CevÂhir-i BevÂhir-i Mesnevî adındaki Turkce şerhidir. Eser İstanbul'da basılmıştır.

Abdullah Efendinin ikinci meşhûr eseri; SemerÂt-ul-FuÂd fil-Mebde'i vel-Me'Âd adlı Turkce eseridir. Eserde ilk peygamber ve ilk insan hazret-i Âdem aleyhisselÂmdan bugune gecen bÂzı hÂdiseler, tasavvuf ve tasavvuf buyukleri hakkında mÂlûmÂt verilmektedir.

Ayrıca; Sultan DorduncuMehmed HÂna takdim ettiği nasîhatnÂme tarzındaki Nasîhat-ul-Mulûk Tergîben li Hasen-is-Sulûk, Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin kerÂmetleri ve FutûhÂt-ı Mekkiyye'sinin acıklaması mÂhiyetindeki Mir'Ât-ul-Asfiy fî SıfÂt-ı MelÂmiyyet-il-AhfiyÂ, Osmanlı pÂdişÃ‚hlarının ceşitli yazılarını, nişÃ‚ncılığı zamÂnında kendisinin bizzat kaleme aldığı yazıları ve yabancı hukumdÂrlara gonderilen mektupları topladığı TevkîÂt-ı SelÂtin-i OsmÂniyye adlı Dustûr-ul-İnşÃ‚ kitabı ile RicÂl-ul-Gayb, Meslek-ul-UşşÃ‚k, Cevher-ul-BidÂye ve Durret-un-NihÂye, Tercume-i MekÂsıd-ıl-Ayniyye ve Tedbîr-un-Neş'eteyn ve İslah-un-Nushateyn adlı eserleri meşhûrdur.

Sarı Abdullah Efendi buyurdu ki:

Umûmiyetle insanlar uc ceşittir: Hayvanlara benzeyenler, meleklere benzeyenler, peygamberlere benzeyenler.

İnsanlardan bÂzıları dunyÂya duşkun olurlar, Âhireti hic duşunmezler. Bunların kalbleri katılaşmış, kabuk bağlamıştır. Duny malına Âşık olmuşlar, Âhireti duşunme hÂssasını kaybetmişlerdir. Sanki kalbleri muhurlenmiştir. Bir kısım insanlar da kÂfi mikdÂrda duny ile meşgûldurler. Bunlar Cennet'e gidecek muslumanlardır. BÂzıları da mukarrebûn olup Allahu teÂlÂya yakın olurlar. Bunlar Hak ve hakîkat yolunun yolcularıdırlar. Bunlar, Allahu teÂlÂnın rızÂsını esas alıp dunyevî keyf, zevk ve lezzetlere yaklaşmayan îmÂn ve vicdÂn sÂhipleridirler. Bunlar ilÂhî tecellilere, ilÂhî sırlara şÃ‚hid olurlar, onları muşÃ‚hede ederler. Bunlar oyle kimselerdir ki, Allahu teÂl yanında dereceleri cok yuksektir. Duny ile alÂkalarını kesmişler, yalnız Âhiret ile ilgilenir olmuşlardır. Allahu teÂlÂnın emri ve rızÂsı dÂhilinde, insanları irşÃ‚d edip doğru yola dÂvet ederler. Allahu teÂlÂnın varlığına ve birliğine kendileri kalbden inandıkları gibi, diğer insanları da inandırmaya calışırlar ve bu işlerinde muvaffak olurlar.

"Yuku hafifler kurtulur. Yuku ağır olanlar helÂk olur. Allahu teÂlÂ, dunyÂyı kendilerine verilmiş bir emÂnet bilip, o emÂneti sÂhibine teslim ederek yuklerini hafifletmiş olanları magfiret eder, kurtuluşa erdirir."

"Akıllı kimse dunyÂsının harÂb olmasına aldırmaz, Âhiretini mÂmûr etmenin yollarını arar. Akılsız kimse ise, Âhireti vîrÂn edip, dunyÂsını mÂmûr eder."

"Baban ile annen icin hazırladığın nîmetten bile mesûl olursun. Ama misÂfirler icin tedÂrik ettiğin nîmetten mesûl olmazsın. Hele o misÂfirler Allahu teÂlÂnın dostlarından ise, kazancın daha da cok olur."

"Ey benim Allah'ım! Nîmetine mazhar oldum, şukredemedim. BelÂlara mubtel kıldın, sabredemedim. Şukretmediğim icin nîmetini keseceğin yerde eksiltmedin. Sabırsızlığımı cezÂlandırmak icin bana bel vermedin. Y Rab! Bu sana mahsus kerem ve inÂyetten başka bir şey değildir."

1) Cevheret-ul-BidÂye, Millet KutuphÂnesi Ali Emîrî Kısmı, No: 858, vr. 21
2) Tuhfe-i HattÂtîn; s.280
3) Hadîkat-ul-CevÂmi'; c.2, s.202
4) SicilliOsmÂnî; c.3, s.367
5) OsmanlıMuellifleri; c.1, s.100
6) Tam İlmihÂl SeÂdet-iEbediyye; (49. Baskı) s.
7) VekÂyi-ul-FudÂlÂ, UniversiteKutuphÂnesiTurkceYazmalar No: 81, sh. 329
8) KÂmûs-ul-A'lÂm; c.4, s.2916
9) SemerÂt-ul-FuÂd, İstanbul 1288, muhtelif sahifeler
10) İslÂm ÂlimleriAnsiklopedisi; c.16, s.166
__________________