CezÂyir'de TilmsÂn şehrinde yetişen tasavvuf buyuklerinden. Hadîs, kelÂm, mantık ve kırÂat Âlimi. İsmi Muhammed, babasınınki Yûsuf'dur. Es-Senûsî, et-TilemsÂnî, El-Hasenî nisbeleri olup, kunyesi Ebû Abdullah ve Ebû Ya'kûb'dur. Şerîf olup, soyu hazret-i Hasan'a dolayısıyla Peygamber efendimize dayanmaktadır. Bunun icin Hasenî diye nisbet edilmiştir. Anne tarafından Senûs isimli şerefli bir kabîleye mensûb olup, buna nisbetle de Senûsî denilmiş ve bununla meşhûr olmuştur. 1428 (H.832) senesinde doğdu. 1490 (H.895) senesinde bir Pazar gunu TilemsÂn'da vefÂt etti.VefÂtında 55 yaşlarında olduğuna dÂir kayıtlara da rastlanmıştır.

Hayırlı, mubÂrek, fÂdıl ve sÂlih bir zÂt olarak yetişen Senûsî, ilk olarak babasından ders aldı. Sonra; Nasruddîn ez-ZevÂvî, AllÂme Muhammed bin Tûmert, Seyyîd Şerîf Ebu'l-HaccÂc Yûsuf bin Ebi'l-AbbÂs, Ebû Abdullah el-HabbÂk, Muhammed bin AbbÂs, Ebu'l-Hasan TÂlutî, Ebû Zeyd AbdurrahmÂn es-Se'Âlebî, İbrÂhimTÂzî, Ebû'l-Hasan KalsÂdî, Hasan er-RÂşidî ve daha başka Âlimlerden ilim oğrendi. Bu Âlimlerin yanlarında cok kalıp, onlardan istifÂde etti. Kendilerinden ilim oğrendiği hocalarını cok sever, hurmet ve hizmette kusûr etmezdi. İlim tahsîl etmekteki bu ustun gayret ve edebi sebebiyle, kısa zamanda yukselerek, zamÂnında bulunan Âlimlerin onde gelenlerinden oldu. Kendisine Şeyh-ul-allÂme denildi. Hakîkî İslÂm Âlimlerinin buyuklerinden, sÂlih, Âbid ve Ârif bir zÂt oldu.

İbn-i Sa'd, Ebu'l-KÂsım ez-ZevÂvî, İbn-i Ebû Midyen, Yahy bin Muhammed, İbn-ul-HÂc el-Beyderî, İbn-ul-AbbÂs es-Sagîr, Veliyyullah Muhammed el-Kal'î, İbrÂhim el-Vecdîcî ve fazîlet sÂhiplerinden nice yuksek zÂtlar ondan ilim oğrenmişlerdir. YÂni talebelerinin hemen hepsi de Âlim ve fÂzıl zÂtlar idi. Şerîf Muhammed bin Yûsuf Senûsî, yaptığı butun işlerin dînimizin hukumlerine uygun olmasına Âzamî gayret gosterirdi. Zuhd sÂhibi olup, dunyÂya duşkun değildi. Allahu teÂlÂnın muhabbeti ile ve bu muhabbetin elden gitmesi korkusu ile doluydu. FirÂseti kuvvetliydi. Yaptığı duÂlar kabûl olunurdu.

İlimde, hidÂyette, doğrulukta, guzel ahlÂkta, zuhd ve verÂda haram ve cirkin işleri yapmaktan sakınmakta ustun derece sÂhibiydi. ZÂhirî ilimlerde olduğu gibi, bÂtınî ilimlerde de de cok yuksekti. Din ve duny saÂdetine sebep olan ilimleri okuturdu. Her Ân Allahu teÂlÂyı tefekkur ederdi. Bu hÂl kendisini oyle kaplardı ki, sanki Âhireti goruyor gibi hareket ederdi. DevÂmlı huzunluydu, fakat asık suratlı ve catık kaşlı değildi.

Senûsî hazretleri sohbet edip bir şey anlattığı zaman, butun fehm, anlayış kapıları acılır, dinleyen herkes konuşulanları rahatlıkla anlıyabilirdi. Hadîs-i şerîflerde Peygamberlerin vÂrisleri oldukları bildirilen hakîkî Âlimlerdendi. Butun sozleri, her isteyene doğruyu gosteren kuvvetli bir olcu idi. Allah korkusunun şiddetiyle goğsunun (kalbinin) inlediği, yanında bulunanlar tarafından işitilirdi. BÂzan Allahu teÂlÂyı zikrederek kendinden gecer, boyle hÂllerde yanında bulunanları bile tanıyamazdı.

Guzel ahlÂk sÂhibi, gÂyet mutevÂzî ve yumuşak kalbli idi. İnsanlara, hatt her mahlûka karşı cok merhametliydi. Yanına gelenleri guler yuzle, karşılardı. Cocuklara cok iltifÂt edip kolaylık gostererek muÂmele eder, yolda yururken bile bu iltifÂtı gosterirdi. Buyuklere saygı gosterir, kucuklerle birlikte oturmaktan sıkılmazdı. İyilik, ikrÂm sÂhibi olup, zayıfları gozetir, yardımda bulunurdu. Hic kimseye îtirÂzda bulunmazdı. Gucu yettiği nisbette ihtiyac sÂhiplerine yardımcı olurdu. Sevdiklerinden birinin sultÂna bir işi duşse, bu işin kolayca halledilmesi icin sultÂna ricÂda bulunur, bu hususta sıkıntılara sabrederdi. Onu tanıyan herkesin kalbinde, onun buyukluğunu kabûl ve onun heybeti vardı. İnsanlar, bereketlenmek ve sohbetlerinden istifÂde etmek niyetiyle, kalabalık gruplar halinde onun ziyÂretine gelirlerdi. Onu cok sevenlerden birisi, tanıdıklarına şoyle soylemiştir: ZamÂnımızda Senûsî hazretleri gibi, zÂhirî ve bÂtınî ilimlerin tam bir şekilde kendisinde toplandığı ve bu ilimlerden bircok kimsenin faydalandığı cok yuksek bir Âlimin bulunması, teaccub olunacak, hayret edilecek bir hÂldir. Boyle bir Âlim ender bulunur. Her kim o buyuk zÂta kavuşursa, duny ve Âhiretine cok faydalı buyuk bir hazîneye kavuşmuş gibidir. Henuz sağ iken kendisinden ilim oğrenmekte ve istifÂde etmekte cok acele ediniz. Belki de yakın zaman sonra ondan mahrûm kalırsınız (o vefÂt eder) ve siz de bu zamanda, doğuda ve batıda onun gibi bir Âlimi belki de bulmazsınız."

Bir zaman, Senûsî hazretlerinin bulunduğu beldede kıtlık meydana gelmişti. ZamÂnın sultÂnı ona haber gonderip, Hasan EbrikÂn Medresesinde bulunan gıd maddelerinden istediği kadar alabileceğini bildirince, Senûsî hazretleri buyurdu ki: "Hakîkî velî o kimsedir ki, şÃ‚yet Cennet ve icinde bulunan sayısız nîmetler keşfolunup ona gosterilse, bunların hicbirine iltifat etmez. Allahu teÂlÂdan başka hicbir şeye meyl ve îtimÂd etmez. İşte bu hakîkî velinin hÂlidir." Boyle soyledi ve sultanın teklifini kabul etmedi. Kendisi de, boylece hakîkî velînin halini gostermiş oldu.

Ebû Abdullah Senûsî hazretleri, vÂz ve nasîhatlerinde hep Âlimlerden anlatır, onların sozlerini naklederdi. Kendinden hicbir şey soylemezdi. Sohbetleri cok bereketliydi. VÂzlarında herkesin arzu ettiği oyle guzel meseleleri anlatırdı ki, sohbette bulunan herkes; "SÂdece benim icin konuşuyor. Yalnız benim arzu ettiğim şeyleri anlatıyor." derdi. Sohbeti o kadar tesirliydi ki, sohbette bulunan herkes murÂkabe hÂline dalar ve kendisini Âhiret duşuncesi kaplardı. Onun vÂz meclisi hic boş kalmazdı. Herkese hÂline gore konuşur, o kimsenin istidÂdı ne ise, o nisbette anlatırdı. Sohbet olmadığı zaman, dudakları devamlı Allahu teÂlÂnın zikri ile hareket ederdi. "Hakîkî kulluk; tam bir gonul kırıklığı icinde, boynu bukuk olarak ve emirlere tam itÂat edip, yasak edilenlerden kacınmaktır." buyururdu.

Senûsî hazretleri, zamÂnının en cok ver sÂhibi olanıydı. DunyÂya duşkun olanlarla berÂber bulunmayı, onlarla goruşmeyi ve onlara yakın olmayı hic sevmezdi. Bir defÂsında talebelerinden birkacı ile birlikte bir yerden geciyordu. Suslu elbiseler giyinip, suslu atlara binmiş bÂzı kimselerin oradan gectiklerini gordu. "Bunlar da kim?" dedi. "Bunlar, Âhireti akıllarına getirmeyen dunyÂlık kimselerdir." dediler. Boyle hÂllere duşmekten Allahu teÂlÂya sığındı ve yoluna başka bir yerden devÂm etti. Yine bir zaman aynı kimselerle karşılaştı. Bu sefer yolunu değiştirmek imkÂnı yoktu. Bunun icin, hemen bir duvarın arkasına gecti ve oraya gizlendi. Onlar gecip gidinceye kadar cıkmadı.

DunyÂya duşkun olanlarla goruşmediği gibi, onlardan bir hediye gelecek olsa, onu da kabûl etmezdi. FevkalÂde hay sÂhibi idi. En fazla Allahu teÂlÂdan hay ederdi. Bunca nîmetleri ihsÂn eden Allahu teÂlÂya karşı, O'nun rÂzı olmadığı, hatt yasak ettiği bir işi işlemekten cok korkardı. İnsanların uygunsuz hÂllerini gorunce, hic dayanamaz; "Nasıl boyle yapabiliyorlar?" diye teaccub ederdi. Bu sebeple talebelerinden birine birgun; "Ey evlÂdım! Vallahi, şÃ‚yet mumkun olsaydı, ne kimse ile goruşurdum, ne de kimsenin beni gormesine rÂzı olurdum. Hep kendi hÂlimde, Rabbime ibÂdet ve tÂat ile meşgûl olurdum. LÂkin insanlar, dînî bakımdan kendilerine faydalı olabilmem icin yanıma gelirler. Bu sebeble, ben de onları men edemem." buyurmuştur.

Yumuşak huylu ve cok sabırlı bir zÂt idi. Başkalarından, kendisini uzecek, incitecek bir soz duysa, buna kızmadığı ve gucenmediği gibi, yuzunu bile ekşitmezdi. Tebessum ederek, guzel konuşmaya devÂm ederdi.Hicbir kimseye kin tutmazdı. İtikÂdı bozuk ve ceşitli uygunsuz hÂlleri sebebiyle sevmediği bir kimse ile karşılaşsa, bunu ona belli etmez, yine yumuşak ve neşeli konuşurdu. Hatt o kimse; "Bu zÂt beni cok seviyor." zannederdi.

Mahlûklara karşı cok merhametli idi. Bir defÂsında bir yerden gecerken, avcıların ve av kopeklerinin bir kurdun peşinde olduklarını gordu. Kopekler, kurdu yakalayıp, yere yıktılar ve kanlar icerisinde bıraktılar. Mahlûklara olan merhametinin fazlalığından bu hÂle cok uzuldu ve; "LÂ ilÂhe illallah. Vicdan buna nasıl dayanır?" diyerek ağlamaya başladı.

"İnsanın, yururken bile yumuşak ve mulÂyim olması, onune bakarak yurumesi, karınca gibi, yerde bulunabilecek ufak bir canlıya bile zarar vermemek icin dikkatli olması gerekir." buyururdu. Bir defÂ, bir kimsenin merkebini dovduğunu gordu, cok uzuldu; "Ey mubÂrek! Yumuşak huylu ol!" diyerek, onu dovmekten men etti. Mektepteki muallimlere, cocukları terbiye ederken onları dovmemelerini tenbih ederdi.

Senûsî hazretleri, hicbir zaman, hicbir kimseye beddu etmemişti. Ancak bir defÂsında, bir evde cirkin fiillerin işlendiğini haber alınca buna sabredemedi. Cok celÂllendi ve o evde bulunanlara beddu etti. Kısa zaman sonra da ev boşaltıldı.

Senûsî'nin sozlerini anlıyamadıkları icin, az da olsa ona îtirÂz edenler oldu ise de, coğu vazgecip tovbe etmişlerdir. Senûsî olum hastalığında iken, daha once kendisine îtirÂzda bulunanlardan bir Âlim gelerek ozur diledi ve affını istedi. O da o Âlimi affedip, du etti. Senûsî vefÂt edince, o Âlim cok ağladı ve cok uzuldu. O buyuk zÂtın yuksekliğini anlıyabilmekte cok geciktiğini duşunerek cok uzulur, ne zaman Senûsî'nin ismi gecse hemen ağlardı.

Senûsî hazretleri, birbirine hasım olanların aralarını bulur, onları barıştırır, muhtacların ihtiyaclarını giderirdi. Birisi kendisine bir iş havÂle etse, onu geri cevirmez ve gormeye calışırdı. Bir defÂsında, bir gunde, hic ara vermeden otuz mektup yazdı. Bu kadar sıkıntıya girip, kedisini nicin yorduğu suÂl edildiğinde; "Bir kimse benden bu işi yapmamı istedi. Ben de onu kıramadım." buyurdu.

Kul hakkına girmekten cok sakınırdı. Yanına bir kimse gelse, ayrılıncaya kadar onunla ilgilenir, ilgisiz kalmazdı. Kendisine bir iş havÂle edilince, o işi yapma muddeti bitmeden evvel mutlaka o işi tamamlardı.

MuhtÂc olanlara cok sadaka verirdi. Evinde bulunanlara da, her zaman ve bilhassa aclık ve kıtlık zamanlarında cok sadaka vermelerini sık sık tenbih ederdi. "Cennet nîmetlerine kavuşmayı arzu edenler, bilhassa pahalılık ve kıtlık zamanlarında cok sadaka versinler." buyururdu.

Her Ân Allahu teÂlÂyı tefekkur ederdi. "İnsanlarla birlikte guluyor gorunup, kalbi Rabbinin korkusuyla ağlayan kac kişi vardır." buyurarak, asıl maksadın Allahu teÂlÂdan gÂfil olmamak, O'nu unutmamak olduğunu bildirirdi. İşte bu hÂl, Âriflerin, evliyÂnın hÂlidir.

Senûsî, Allah korkusunun fazlalığı, devamlı murÂkabe hÂli ve her Ân tefekkur etmesi sebebiyle, dunyÂda sanki hapiste gibiydi.DÂvûd aleyhisselÂmın yaptığı gibi, bir gun oruclu, bir gun orucsuz olurdu. Az bir yemek ile iftar ederdi. Oruclu olmadığı gunlerde de yiyecek bir şey istemezdi. BÂzan uc gun ve daha ziyÂde, hicbir şey yemeyip icmediği olurdu. Kendisine bir yemek verilse yer, yoksa boyle devÂm ederdi. Yiyecek bir şeyler istemezdi. Oruclu olduğu bÂzı gunlerde; "Bugun oruclu musunuz, yoksa oruclu değil misiniz?" diye suÂl edilince; "Ne orucluyum. Ne de oruclu değilim." derdi. Oruca niyetli olduğu icin ve aynı zamanda kendisini hakîkî oruc tutanlardan saymadığı icin boyle soylerdi. "Oruclu olup olmadığınızı bilemiyor musunuz?" diyenlere de cevap vermez, sÂdece tebessum ederdi.

Senûsî hazretlerinin talebeleri derler ki: "Biz, ondan daha guzel huylu birini gormedik. Kimseye kızıp sinirlenmediği gibi, yuksek sesle bile konuşmazdı. Kendisine mahsus olan, onunla tanındığı bir elbisesi yoktu. GÂyet sÂde bir şekilde giyinirdi."

Senûsî hazretlerinin geceki hÂlini, hanımı şoyle anlatır: "Gecenin ilk kısmında bir mikdÂr uyuyup, sonra kalkar, yuzunu semÂya donerek kendi kendine sitem eder ve; "Hem Cehennem azÂbından korkuyorsun, hem de Cennet'e gideceği kendisine haber verilmiş bir kimse gibi uyuyorsun. Bu nasıl hÂldir?" derdi. Sonra da fecre, sabaha kadar ibÂdet ve tÂat ile meşgûl olurdu.

Namaz kılmak ve Kur'Ân-ı kerîm okumak niyetiyle hep mescidde kalmak ister, hic cıkmak istemezdi. Olum hastalığında mescide gidemez oldu. Yatağından cıkamıyacak durumda olduğu zaman bile namazını terketmedi. On gun hasta kaldı. Hastalığı ağırlaştığında kızı; "Gidiyorsun ve beni terkediyorsun." deyince; "İnşÃ‚allahu teÂl yakın zamanda Cennet'te buluşuruz." buyurdu. VefÂt ederken de buyurdu ki: "Hak subhÂnehu ve teÂl bizlere ve bizleri sevenlere, vefÂt ederken Kelime-i şehÂdeti soylemeyi nasîb etsin. O'ndan bunu dileriz." Bundan sonra vefÂt etti.VefÂtından sonra etrÂfa misk kokusu yayıldı ve insanlar bu guzel kokuyu hissettiler.

Senûsî hazretlerinin pekcok kerÂmetleri gorulmuştur. Talebelerine, kendisine muhabbeti olanlara; "Bir yerde daralıp, zor durumda kaldığınızda, bizden yardım isteyin. Allahu teÂlÂnın izni ile sizin o isteğiniz bize ulaşır ve bi-iznillÂh yardım ederiz." buyurdu.

Bir defÂsında,Senûsî'yi sevenlerden bir zÂt, evini kilitleyip bir yere gitmişti. Anahtarını kaybetti. Her ne kadar aradı ise de bulamadı. Evine gelip, elini kapalı kilidin uzerine koyarak; "YÂ Muhammed bin Yûsuf Senûsî bana yardım et. Seni vesîle ederekAllahu teÂlÂdan yardım istiyorum." dedi. Daha sozunu bitirmeden, kapalı kilit acılıverdi.

Senûsî hazretlerinin Âdeti şoyle idi ki, mescidinde sabah namazını kıldırdıktan sonra bir mikdÂr zikir ile meşgûl olur, sonra talebelere ilim oğretirdi. Sonra evinden cıkıp, sohbet icin toplanmış olanlarla bir muddet sohbet eder, daha sonra da iceri girip duh namazını kılardı. SÂdece duh namazında Kur'Ân-ı kerîmden on hizb, elli sayfa okurdu. Oğle namazı vaktine kadar kitap mutÂlaa eder (okur), sonra namazı kıldırırdı. BÂzan duh namazından sonra odasına girer, akşama kadar hic cıkmazdı. Yatsı namazından sonra bir muddet uyur, sonra kalkıp abdest alır, fecr vaktine kadar namaz kılmakla veya Allahu teÂlÂyı zikretmekle meşgûl olurdu.

Senûsî hazretlerinin yazdığı kıymetli eserlerden bÂzılarının isimleri şunlardır: Umm-ul-BerÂhîn (AkÂid), Şerhu Umm-ul-BerÂhîn (Bu kitap, bir once zikredilen kitabın şerhidir.), Tevhîdu Ehl-il-İrfÂn, Ikd-ul-Ferîd fî Halli MuşkilÂt-it-tevhîd, Akîdetu Ehl-it-Tevhîd, Umdetu Ehl-it-Tevhîd vet-Tesdîd fî ŞerhiAkîdetu Ehl-it-Tevhîd, KitÂb-ul-HakÂik, Menhec-us-Sedîd, Nusret-ul-Fakîr, Mukarreb-ul-Mustevfî, Şerhû EsmÂ-il-HusnÂ, Şerh-ut-Tesbîh, Şerhu İsagûcî, Şerhu MuşkilÂt-il-BuhÂrî, Şerh-uş-ŞÃ‚tıbiyyet-il-KubrÂ, Muhtasarı Ravd-ul-Unf, Şerhu CevÂhir-il-Ulûm, Tefsîr-ul-Kur'Ân.

Âlimlerden birinin bir yakını vefÂt etmişti. O Âlim zÂt, vefÂt eden bu yakınını ruyÂsında gorup hÂlini sordu. O da şoyle cevap verdi: "Elhamdulillah, Cennet'e girdim. Cennet'te, İbrÂhim aleyhisselÂmın, kucuk cocuklara Senûsî'nin Akîde isimli kitabını okuttuğunu, o kitabı levhalara yazdıklarını ve sesli olarak (acıktan) okuduklarını gordum." Bu yakınının soylediklerini hayretle dinleyen o Âlim zÂtın, Senûsî hazretlerine ve kitaplarına olan muhabbet ve îtimÂdı daha da arttı.

KORKULU HÂLLER

Talebelerinden birisi Senûsî hazretlerine; "Efendim! Nicin bu kadar cok korkulu hÂlde bulunuyorsunuz? Devamlı Cehennem azÂbından bahsediyorsunuz? Devamlı yuzunuz sararmış bir hÂlde?" diye sordu. Senûsî bu talebesine, bu suÂle verdiği cevÂbı kimseye anlatmaması şartıyla cevap verebileceğini soyledi. Talebe de kabûl edip, hocasının sağlığında kimseye anlatmamak uzere soz verdi. Bunun uzerine Senûsî hazretleri buyurdu ki: "Allahu teÂlÂ, beni Cehennem'e muttalî kıldı. Cehennem'i ve icinde ne varsa hepsini gosterdi. Cehennem'den Allahu teÂlÂya sığınırız. İşte o zaman yuzumun rengi değişti. Cehennem'in dehşetiyle bana mahzunluk coktu. O zamandan bu Âna kadar yuzumun rengi değişmiş olarak duruyor. Cehennem'i goren, ona muttalî olan kimsenin hÂli nasıl olur? Onu gormuş olan kimse gulebilir mi? Doyuncaya kadar yemek yiyebilir mi? İşte bende bulunan ve senin suÂl ettiğin hÂlin sebebi budur." O talebe bundan sonra hocasına daha cok bağlandı ve yaşadığı muddetce bunu kimseye anlatmadı.

BİR MİKDÂR ET

RivÂyet edilir ki, sıcak bir yaz gunu, bir kimse carşıdan bir mikdÂr et alıp evine gotururken, Senûsî hazretlerinin mescidinin yanından geciyordu. Bu sırada cemÂat namaza durmak uzere idi. İkÂmet okunuyordu. O kimse, burada namazı kılıp, ondan sonra gitmek istedi. Sonra, etin kaybolma veya bozulma ihtimÂli bulunduğunu duşunup, tereddut etti. O kimse bu tereddut icinde iken, namazın bir rekati kılındı. NihÂyet o kimse cemÂate uydu ve namazdan sonra eti alıp gitti. Etin uzerindeki kanlar duruyordu ve hicbir bozulma işÃ‚reti gorulmemişti. Eve gelince pişirmek istediler. Tencereye koyup yatsı namazına kadar kaynattıkları hÂlde, ette bir değişiklik gorulmuyordu. Hatt uzerindeki kanlar bile aynen duruyordu. Et, aynen Senûsî'nin mescidine girerken bıraktığı hÂlde duruyor, hic bir değişme olmuyordu. O kimse bunda bir hikmet olduğunu duşunerek, Senûsî'nin yanına geldi ve durumu anlattı. O da buyurdu ki: "Yavrucuğum, benAllahu teÂlÂdan umîd ediyorum ki, bana tÂbî olup arkamda namaz kılanın etini ateşte yakmaz. Bu et bu sebeble yanmıyor (pişmiyor) olabilir. LÂkin sen bu hÂli gizle. Hickimseye anlatma." O daSenûsî hayatta iken bu hÂdiseyi hic kimseye anlatmadı.

1) Ta'rif-ul-Halef; c.1, s.179
2) Mu'cem-ul-Muellifîn; c.12, s.132
3) EsmÂ-ul-Muellifîn; c.2, s.216
4) El-A'lÂm; c.7, s.154
5) ÎzÂh-ul-Meknûn; c.2, s.109, 448, 651
6) El-BustÂn; s.237
7) Neyl-ul-İbtihÂc; s.325
8) Keşf-uz-Zunûn; s.170,1157,1158, 1501, 1539,1626
9) İslÂm Âlimleri Ansiklopedisi; c.13, s.13
__________________