Osmanlı Âlimlerinin meşhûrlarından, buyuk velî. İsmi Muhammed, babasınınki Ali'dir. Lakabı Zeynuddîn'dir. 1521 (H.929) senesinde Balıkesir'de doğdu. 1573 (H.981)de Birgi'de vefÂt etti. Kabri, İzmir'in Birgi kasabasında bir tepe uzerindedir. İlimdeki yuksek derecesinden dolayı İmÂm-ı Birgivî ismiyle meşhûr olup, Turk Âlimlerinin baş tÂcıdır. Hanefî mezhebinden olup, asrının en meşhûr Âlimlerinden idi.

İmÂm-ı Birgivî'nin babası Âlim bir zÂt olup, muderris idi. Once babasından ilim oğrendi. Babasının derslerinde yetişip, akranlarını gecti. Sonra yuksek ilimleri oğrenmek uzere İstanbul'a gitti. İstanbul'da bulunan meşhûr SemÂniyye Medresesi muderrislerinden AhîzÂde Mehmed Efendiden, sonra da KÂdıasker AbdurrahmÂn Efendiden ders aldı. Buyuk bir şevk ve gayretle ilim oğrenip, SemÂniyye Medresesinden mezun oldu. Parlak bir başarı ile icÂzet imtihÂnını vererek, muderrislik rutbesini kazandı. Bundan sonra bir muddet İstanbul medreselerinde muderrislik yaptı. Bu vazîfesi sırasında BayrÂmiyye tarîkatının şeyhlerinden olan AbdurrahmÂn KaramÂnî'ye talebe olup, onun sohbetlerinde bulunarak tasavvufta yetişti. Daha sonra hocalarından AbdurrahmÂn Efendinin vÂsıtasıyla Edirne'de KassÂm-ı Askerî (MîrÂs taksîm eden kÂdılık) vazîfesi yaptı. Bir muddet sonra bu işten de ayrıldı. Sonra uzlete cekilmek yÂni duny işlerini tamÂmen bırakmak istemişse de, tasavvufta hocası AbdurrahmÂn KaramÂnî'nin ısrÂrı uzerine ders ve vÂz vermeye devÂm etti. İkinci Selîm Hanın hocası AtÂullah Efendi, Birgivî'nin ilimdeki kudretini takdir ederek kendisini, Birgi'de yaptırdığı medresenin muderrisliğine tÂyin etti. Bundan sonra orada, talebe yetiştirmek, vaz vermek ve kitap yazmakla omrunu gecirip, buyuk hizmetler yaptı. Yaşadığı bu yere nisbetle "Birgivî" adıyla meşhûr oldu.

Haramlardan sakınmanın onemini ve dunyÂnın fÂnîliğini cok iyi anladığından, dînin emirlerini asl tÂviz vermeden acıklardı. ZamÂnın Âlimleriyle, yazılı ve sozlu pek cok munÂzaralara girerdi. Hak bildiğini, ilmî delilleri ile soylemekten hic cekinmezdi. Birgi'den İstanbul'a gelerek, SadrÂzam Mehmed Paşaya nasîhatte bulunmuştur.

İmÂm-ı Birgivî hazretleri du ederken; "Ey yardımcıların en iyisi! Ey umitsizlerin sığınağı! Y ErhamerrÂhimîn! Ey gunÂhları orten merhÂmeti bol Allah'ım! Habîbin, sevgili Peygamberin hurmeti icin ve butun peygamberlerin, meleklerin, peygamberinin EshÂbının ve TÂbiînin hurmetleri icin, gunÂhı cok olan bizlere acı! Suclarımızı affeyle!" derdi.

Buyururdu ki:

Mal buyuk bir nîmettir. Malı isrÂf, Allahu teÂlÂnın nîmetini hakîr gormek, nîmete kıymet vermemek, nîmeti elden kacırmak, kısaca kufrÂn-ı nîmet etmek, yÂni şukur etmemek olur. Bu ise, nîmeti verenin duşman muÂmelesi yapmasına, azarlamasına ve azÂb etmesine sebeb olacak buyuk bir suctur. Nîmetin kıymeti bilinmeyince, hakkı gozetilmeyince elden gider. Şukur edilince ve hakkı gozetilince elde kalır ve artar. CenÂb-ı Hak, İbrÂhim sûresi, yedinci Âyetinde meÂlen; "Şukr ederseniz, verdiğim nîmetleri elbette arttırırım." buyuruyor.

İsrÂf cok kotu bir huydur. Cirkinliği meydandadır. Kalbi, durmayıp karartan, kemiren, tehlikeli bir hastalıktır. TedÂvisi pek guctur. Bu sıfat kalbi kaplamadan once, gidermek ve bu felÂketten kurtulmak icin butun ilÂclarına baş vurup uğraşmalıdır. Kurtarması icin, cenÂb-ı Hakka yalvarmalı, du etmelidir. Allahu teÂlÂ, calışana, her gucluğu kolaylaştırır. O, sığınılacak, guvenilecek, biricik yardımcı ve kurtarıcıdır.

"Tasavvuf nedir?" diye sorulunca buyurdu ki:

"Tasavvuf; kalbi kotu huylardan temizlemek ve iyi huylar ile doldurmak demektir. Kalbi ıslÂh etmek, her şeyden daha onemlidir. Cunku kalp, bedende emrine itÂat edilen ve her hukmu yerine getirilen bir hukumdÂr gibidir. Vucûddaki uzuvlar onun emri altındaki hizmetcilerdir. Bunun icin Resûlullah efendimiz buyurdu ki: "İnsanın bedeninde bir et parcası vardır. Bu iyi olursa, butun uzuvlar iyi olur. Bu kotu olursa, butun organlar bozuk olur. Bu (et parcası) kalbdir." YÂni bu yurek denilen, et parcasındaki gonuldur. Bunun iyi olması, kotu ahlÂktan temizlenip iyi ahlÂk ile suslenmek demektir."

İmÂm-ı Birgivî, vefÂtı yaklaştığı sırada şoyle vasiyette bulundu:

Din kardeşlerime vasiyetim odur ki, hastalığım artınca, ziyÂretime geldiklerinde İhlÂs sûresini okumayı bana telkîn edip hatırlatsınlar. Allahu teÂlÂnın rahmetini, recÂya, umîd etmeye dÂir Âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfleri hatırlatsınlar. Kelime-i şehÂdeti soylemeyi telkîn etsinler. Yanımda; "L ilÂhe illallah Muhammedun resûlullah, eşhedu enl ilÂhe illallahu vahdehu l şerîkeleh ve eşhedu enne Muhammeden abduhu ve resûluhu." desinler. Soyle diye zorlamasınlar. Kelime-i tevhîdi soyledikten sonra başka bir şey konuşursam, yeniden telkîn etsinler. Soylemezsem o da yetişir. Tovbe etmeyi hatırlatsınlar. Olunce başımı kazımayı, koltuk ve kasık kıllarımı yolmayı, bıyık kırkmayı, sakalım traş olmamışsa, traş etmeyi, tırnak kesmeyi yapmasınlar. Cunku bunlar oldukten sonra yapılmaz. Mumkun ise gusl ettirsinler. Buna imkÂn yoksa, abdest aldırsınlar. Buna da imkÂn yoksa, teyemmum ettirsinler. Kıbleye dondurup sağ tarafıma yatırsınlar. YÂsîn sûresini okusunlar. Olurken yanıma kadın ve cocuk koymasınlar. Ağlayıp, inleyip, feryÂd etmesinler. SÂlih din kardeşlerim yanımda bulunsunlar. Kalbleriyle teveccuh edip, bu fakir icin selÂmet ve şeytanın şerrinden kurtulmamı dilesinler. Rûhum kabzolunca gozlerimi kapayıp, cenemi bağlasınlar. Bir kaba buhur koyup, uc-beş veya yedi kerre etrÂfımda dondursunler.

Defin yapılmadan once, yakınım, velîm olan, helal kazanclı bir kimseden uc yuz akce borc alsın. TamahkÂr olmayan iki fakir kimse bulsunlar. Beni sevenlerden olması daha iyi olur. Bunları yalnız bir yere gotursunler. Ucunden başka orada kimse olmasın. O uc yuz akceyi (gumuş veya altını) hesap edip kac gunluk namaza karşılık olursa, Muhammed bin Pîr Ali'nin o kadar namaz iskÂtı icin sana şunu verdim desin. O da eline alıp, kabûl ettim desin. Gumuşu veya altını alana, aldığı paranın şer'an kendi mulku olduğunu bildirsinler. O fakir diğerine, Muhammed bin Pîr Ali'nin namaz iskÂtı icin şunu sana verdim desin. O da eline alıp, kabûl ettim desin. Kendi malı olduğunu bilsin. Lutfedip o da yanındakine, yukarıda bildirdiğimiz şekilde versin. Boylece devredip tamamlasınlar. Doğum tÂrihim hicrî dokuz yuz yirmi dokuz CemÂzil-evvel'inin onuncu gunudur. Olum tÂrihi ne zaman olursa, on iki yılını duşsunler. Ne kadar sene kalırsa, onun icin devr etsinler. Vitr namazını bile hesap etsinler. Bir vakit namaz icin beş yuz yirmi dirhem (2.4 kg) buğday hesÂb etsinler. Namaz iskÂtının devri tamam olunca, birkac devir de, verilmemiş zekÂtlar icin ve sadaka-ı fıtr icin, birkac devir de, kalmış kurbanlar ve adaklar icin ve kul hakları icin yapsınlar. Bundan sonra, gumuş veya altınlar hangi fakirde kalırsa, kendi guzel arzusu ile velî olan akrabÂma veya vasıyy-i muhtÂrıma, tÂyin ettiğim vÂsime hediye etsin. O da eline alıp, kabûl ettim desin. Sonra velî olan akrabÂm, yuz akcesini ayırıp, ellişer akce olmak uzere bu iki fakire versin. SevÂbını bu fakîre (bana) bağışlasın.

Bundan sonra iki kimse bulup, musluman mezarlığında, sÂlih bir kimsenin kabri yanında kabrimi kazdırsınlar. Kazmak icin, asıl maldan yirmi beşer akce versinler. Derinliği bir adam boyu, eni yarısı kadar olsun. Kabri kazıp tamamladıktan sonra, kıble tarafını kazsınlar. Bedenim sığacak kadar geniş ve derince olsun. Sonra kefen işine baksınlar. Orta bezden olup, israf etmesinler. Kefeni asıl maldan yapsınlar. Bundan sonra yıkamak uzere, yıkama tahtasına koysunlar. EtrÂfımda buhur gezdirsinler. Bir sÂlih kimse yıkasın. SÂlih biri de su doksun. Yanlarında başka kimse olmasın. Sunnet uzere yıkasınlar. Once abdest aldırsınlar. Ucer def yıkamaya dikkat etsinler. Suyu cok dokup isrÂf etmesinler. Sacımı ve sakalımı, hatmi ile, ısınmış su ile yıkasınlar. Uzerime son dokulen suya kÂfûr katsınlar. Yakın velîmiz lutfedip kalan akceden (paradan) yıkayana ve su dokene yirmi beşer akce versin. Sonra kefene sarsınlar. Bundan sonra cenÂze namazımı kılmaya hazırlansınlar. Dostlarıma haber versinler. Namazımda bulunan cemÂat uc safdan eksik olmasın, fazla olursa zararı yoktur. CenÂzem getirilince, yuksek sesle zikr etmesinler. Kabrin yanına gelince, dostlarımdan sÂlih bir kimse kabrime insin. Bu fakîri mezarın icine indirsinler. "Bismillahi ve al milleti Resûlillah" deyip lahdin icine koysunlar. Kıbleye cevirsinler. Sonra kerpic ile lahdin ağzını kapatsınlar ve "Y Rabbî! Bu oluyu kabir azÂbından koru!" desinler. Kerpic bulunmaz ise, kamış koysunlar. Ağac, kiremit, hasır ve tabut koymasınlar. Kuru toprak uzerine koyup, sonra cukuru doldursunlar. Balık sırtı gibi yapsınlar. Bir karıştan yuksek yapmasınlar. Defn işi bitince, uzerime bir testi su doksunler. Su dokmeğe baş tarafımdan başlayıp, ayaklarıma kadar devÂm etsinler. Din kardeşlerimden birisi mezarımın başında dursun ve; "Y Rabbî! Kabri yanlarına doğru geniş eyle. Bu olunun rûhuna yukseklik ve saÂdet ihsÂn eyle, ondan rÂzı ol!" desin. Bir kişi de; "İnn lillahi ve inn ileyhi rÂciûn." (Biz Allah'ın kuluyuz ve yine O'na doneceğiz) meÂlindeki Âyet-i kerîmeyi okusun ve; "Y Rabbî! Bu olu senin emrine rucû' etti, dondu. Sen kendisine rucû' edilenlerin hayırlısısın. Bu kimsenin etrÂfındaki yeri, iki tarafından geniş eyle ve bu olunun rûhuna gok kapılarını ac ve onu guzel bir kabûl ile kabûl eyle. Munker ve Nekir'in suÂllerine ve diğer suÂllere karşı dilini sağlam ve doğru soyleyici eyle. CevÂbını kolay eyle!" desin. Bundan sonra orada bulunanlara; "Kardeşiniz icin magfiret isteyiniz." desinler. Butun bu işlerden sonra, oturup Kur'Ân-ı kerîm okusunlar. TebÂreke ve yedi kerre İhlÂs sûresini, FÂtiha ve Muavvizeteyn ve bunlardan sonra tekrar on bir def İhlÂs sûresini okusunlar. Âyet-el-kursî, YÂsîn sûresi ve Bekara sûresini sonuna kadar okusunlar. Bu okuduğumuz Kur'Ân-ı kerîmi butun olulere bağışladık diye ağızdan soylesinler. Oruc, yemîn keffÂretleri, Kur'Ân-ı kerîm okuma ve du tamam olduktan sonra, yakın velîm lutfedip, kalmış olan yuz altmış akcenin altmış akcesini, altmış fakire versin. Bu fakîrin oruc keffÂretine niyet etsin. Yuz akcesini de yuz fakire versin. Yemîn keffÂretine niyet etsin.

Bundan sonra da telkîn icin sÂlih ve Âlim bir musluman, mezÂrımın yanında kalsın. Yuzume karşı ayakta dursun. Desin ki: "Ey Muhammed bin Meryem!" Bunu uc def soylesin. Sonra desin ki: "DunyÂdan şehÂdet getirerek cıktığın ahdi hatırla. İbÂdete, Allahu teÂlÂdan başka lÂyık ve mustehak kimse yoktur, deyip şehÂdet getirmeni hatırla. Allahu teÂl birdir, ortağı yoktur. Elbette Muhammed aleyhisselÂm Allahu teÂlÂnın resûludur. Elbette Cennet vardır. Cehennem ateşi de vardır. Allahu teÂlÂnın oluleri diriltip, mahşer yerinde toplaması muhakkak vardır ve olacaktır. Muhakkak ki, Allahu teÂl mezarlarda bulunan oluleri diriltir." Sonra uc kerre; "Y Muhammed bin Meryem! "L ilÂhe illallah" de." Sonra uc kerre; "Y Muhammed bin Meryem! De ki Rabbim Allahu teÂlÂdır. Dînim İslÂm dînidir. Peygamberim Muhammed aleyhisselÂmdır." desin. Lutfedip mÂnÂsını duşunerek yavaş yavaş okusun. Cabuk cabuk okuyup gitmesin. Sonra; "Y Rabbî! Sen bunu yalnız bırakma. Sen mÂliklerin hayırlısısın." desin. Sonra donup evlerine gitsinler. Uzerime bin yapmasınlar. Cadır kurmasınlar. Nobet tutmasınlar. Baş ucuma tanınması, hatırlanması ve duÂya sebeb olması icin buyukce bir taş diksinler. Kabrim yıkılacak olursa, tamir etsinler. Uzerime toprak dokup, balık sırtı gibi yapıp, yeni gibi yapsınlar. Bir karış yuksek yapsınlar. Bid'at olan şeylerden kacınsınlar.

Coluk-cocuğuma vasiyetim olsun ki, uzerime sesli ağlamasınlar. Allahu teÂlÂdan magfiret ve rahmet istemelidir. Olduğum gunde, yedisinde, kırkında ve sene-i devriyesinde yemek pişirip ziyÂfet vermesinler. Fakat sevÂbını rûhuma hediye etmek uzere sadaka versinler. Cok ihsÂnda bulunsunlar. Allahu teÂl kabûl eylesin. Paraları yoksa; ekmek, pirinc, yağ, tuz, soğan versinler ve ne yapabilirlerse, az olsun cok olsun, Allahu teÂl icin verip, sevÂbını, kalpleriyle ve dilleriyle bu fakîre bağışlasınlar. Du ederken beni hatırlasınlar, unutup gitmesinler. Yine cocuklarıma vasiyetimdir ki; dunyÂya duşkun olmayalar, mal ve mevki, makam peşinde koşmayalar. Allahu teÂlÂya tevekkul edip, faydalı ilimleri oğrenmeye ve bunları yaymaya calışsınlar. SÂlih ameller işlesinler ve takv uzere olsunlar, haramlardan sakınsınlar. MeÂlen; "Allahu teÂlÂdan korkanı, Allahu teÂl dunyÂda ve Âhirette her darlıktan kurtarır. Ona duşunmediği yerden rızık verir. Allahu teÂlÂya tevekkul edene Allahu teÂl yetişir. İhtiyÂcını ihsÂn eder, başkasına muhtac etmez." (Talak sûresi: 3-4) buyrulan Âyet-i kerîmeyi duşunerek okusunlar."

İmÂm-ı Birgivî hazretleri, kıymetli eserler yazmış olup, en meşhûr eserleri şunlardır: 1) Tarîkat-ı Muhammediyye: Arapca kıymetli bir eser olup, Ehl-i sunnet Âlimleri arasında buyuk bir îtibÂr gormuştur. Bircok Âlim tarafından şerhedilmiştir. 2) VasıyetnÂme, Birgivî VasıyetnÂmesi adıyla meşhûr olmuştur. Asırlardan beri okuna gelmiş, cok cok kıymetli ve faydalı bir eserdir. 3) Zuhr-ul-Muteehhilîn: Bu eseri, kadınların hayz hÂllerini bildiren bir kitap olup, cok kıymetlidir. Bu şerh, İhlÂs Vakfı tarafından bastırılmıştır. 4) RavdÂt-ul-CennÂt fî Usûl-il-ÎtikÂd, 5) RisÂletun fî beyÂnı Rusûm-il-MesÂhif-il-OsmÂniyye, 6) Şerhu el-Hadîs-ul-Erbe'în, 7) EtfÂl-ul-Muslimîn, 8) ZiyÂret-ul-Kubûr, 9) Nûr-ul-AhyÂ, 10) CilÂ-ul-Kulûb, 11) Muaddil-us-SalÂt, 12) ÎkÂz-un-NÂimîn, 13) Ed-Durr-ul-Yetîm fî İlm-it-Tecvîd, 14) HÂşiye-i HidÂye, 15) İmtihÂn-ul-EzkiyÂ, 16) RisÂletun fî Usûl-il-Hadîs, 17) Ta'lîkÂt ales-Sadr-iş-Şerî'a, 18) RisÂletun minel ÂdÂb, 19) Ulûm-ı Âliyye'den bahseden manzûm bir risÂle, 20) RisÂletun fî Hurmet-it-Tegannî ve Vucûbi İstimÂ-il-Hutab, 21) SihÂh-ı Acemiyye (Farscadır), 22) Tefsîru Sûret-il-Bekara: Bekara sûresinin yarısına kadar yaptığı tefsîrdir, 23) ÎkÂz-ul-HÂlikîn, 24) Şerhu LubÂb-ul-ElbÂb fî İlm-il-I'rÂb lil-BeydÂvî, 25) DÂfiat-ul-Mubtediîn ve KÂşifetu ButlÂn-il-Mulhidîn, 26) AvÂmil: Nahiv ilmiyle ilgili cok meşhûr bir eseridir. 27) İzhÂr: Bu eseri de nahiv ilminde meşhûr bir kitaptır. Asırlardan beri Arabca oğrenen talebelere okutulmuştur. 28) Emsile-i Fadliye: Sarf ilmine dÂir olup, oğlu Fazlullah Efendiye izÂfeten bu adı vermiştir. 29) KifÂyet-ul-Mubtedî fis-Sarf; Ermenekli SuleymÂn Sırrı Efendi bu esere bir şerh yazmıştır.

VASİYETİMDİR!

"Kardeşlerime, evlÂdıma ve Âhiret yolcularına vasiyetimdir ki, Allahu teÂlÂnın emrettiği şeyleri yapınız. KazÂya kalmış namazlarınızı kılınız, kalmış zekÂtlarınızı veriniz. Oruclarınızı tutunuz. Uzerinize farz oluyorsa hac yapınız. Her muslumanın oğrenmesi farz-ı ayn olan ilmihÂl bilgilerini oğreniniz. Âlimlerin sohbetine devÂm ediniz. Guvenilir ve sağlam Âlimlerin fetvÂsıyla amel ediniz. Herkesin fetvÂsıyla amel etmemelidir. Tegannî dinlememelidir. Allahu teÂlÂnın ismi anıldığı zaman "TeÂl ve TebÂreke" veya "Azze ve Celle", "SubhÂnallah", "CellecelÂluh" diyerek tÂzim ediniz. Resûlullah'ın ve diğer Peygamberlerin isimleri anıldığı zaman salevÂt getirmelidir. Yazarken de bunları acık yazmalıdır. Diğer Âlimler ve meşÃ‚yıh anıldığı zaman, (rahmetullahi aleyh) demelidir. Hocasına da hurmet gostermelidir. Yol gostermek hÂric, hocanın onunden yurumemelidir. Ondan once soze başlamamalı ve yanında cok konuşmamalıdır. Hizmetini severek yapmalıdır. Her yerde hocanın rızÂsını gozetmelidir. ÎtirÂz etmemeli, dovse veya bağırsa nasîhat bilmeli, incinmemelidir. Hocasının yakınlarına da hurmet gostermelidir. AkrabÂyı ziyÂret etmeli, sıla-i rahmi, akrab ziyÂretini terketmemelidir. Anne ve babanın da haklarını gozetmeli, onlara karşı yuksek sesle konuşmamalı ve kızgın bakmamalı, gunah olmayan emirlerini yapmalıdır. Dovmesine ve bağırmasına sabretmelidir. Karşılık vermemelidir. Komşuların haklarını da gozetmeli, kokulu bir yemek pişirince, bir mikdÂrını komşulara vermelidir. Mumkun olduğu kadar komşuların ihtiyacını gormeli ve zarara uğrarlarsa yardım etmeli ve iyilik gelirse sevinmelidir. Diğer din kardeşlerini de sevmelidir. Kusurlarını mumkun mertebe affetmelidir. MudÂhene etmemeli, dunyÂlık ele gecirmek icin dîni vermemeli. Gerekirse mudÂr etmeli, dîni ve dunyÂyı korumak icin dunyÂlık vermelidir. MudÂr zararı gidermek icin olur. Cok gulmekten, faydasız konuşmaktan sakınmalıdır. Alış verişte dînin emirlerine uymalı ve cemÂate devÂm etmelidir. Bid'atlerden sakınmalı. MisvÂk kullanmaya devÂm etmeli. DuÂya, Allahu teÂlÂya hamd ve sen ile ve Resûlune salÂt ve selÂm ile başlamalıdır. Du ederken butun muminlere du etmeli, anneyi, babayı ve iyilik gorduğu kimseleri de duÂlarında anmalıdır. Yalvararak ve gizli du etmelidir. Yalnız iken Allahu teÂlÂya yalvararak du etmeli, Âcizliğini ve gunahlarını duşunerek ağlamalıdır. Allahu teÂlÂdan istikÂmet, af, Âfiyet, rızÂsını ve muvaffakiyet istemelidir. ÎmÂnın gitmesinden korkup, dÂim husn-i hÂtime(son nefeste îmÂn ile gitmeyi) istemeli, İslÂm nîmetine her zaman şukretmelidir. Coluk-cocuğuna ilmihÂlini (lÂzım olan din bilgilerini) oğretip, İslÂmiyete uymayan şeylerden korumalı ve sakındırmalıdır. Cocukları yedi yaşında namaza başlatmalı, on yaşına girdiklerinde namaz kılmazlarsa doverek kıldırmalıdır. DÂim istigfÂr etmelidir.
__________________