Ahnef bin Kays

TÂbiînin meşhurlarından ve hadîs Âlimlerinden. İsmi, DehhÂk bin Husayn et-Temîmî es-Sa'dî'dir. Kunyesi Ebû Bahr, lakabı Ahnef'tir. Ayağının eğik olması yÂhut da ayaklarını arkası uzerine basarak yurumesinden dolayı Ahnef denilmiş ve bu lakab ile şohret bulmuştur. BÂzı kaynaklarda isminin Sahr olduğu kayıtlıdır. Babası, Kays Ebû MÂlik kunyesi ile tanınırdı. Annesi, bir rivÂyete gore Amr bin Sa'lebe'nin kızıdır. Basra'da doğdu. Doğum tÂrihi bilinmemektedir.

Ahnef bin Kays, Resûlullah efendimiz sallallahu aleyhi ve sellem zamÂnında musluman olduğu hÂlde, mubÂrek yuzlerini goremediği, gonullere şif olan sozlerini işitemediği icin sahÂbî olmakla şereflenemedi. Kavminin onde geleni idi. Kabilesinin musluman olmasına sebeb oldu. Cok hilm sÂhibi idi. Bu hususta pekcok şey anlatılmıştır.

Hasan-ı Basrî onun hakkında şoyle demiştir; "Ahnef bin Kays şerefli bir kimse olup, kavmi arasında ondan daha fazîletli bir kimse gormedim." Hazret-i Omer'den hazret-i Osman'dan hazret-i Ali'den, Sa'd ibni Mes'ûd'dan, Ebû Zer GıfÂrî'den ve diğer sahÂbîlerden hadîs-i şerîf rivÂyet etmiştir.

Kendisinden; Hasan-ı Basrî, Ebu'l-Al bin Şehîr, Talk bin Habîb hadîs-i şerîf nakletmişlerdir.

Ahnef bin Kays hazretleri şoyle anlatır:

"Hazret-i Osman zamÂnında KÂbe-i muazzamayı tavÂf ediyordum. Leys kabîlesinden biri elimden tutarak;

"Sana bir mujde vereyim mi?" dedi. "Evet" dediğimde; "Hani hatırlarsın, Resûlullah efendimiz beni İslÂma cağırmak icin sizin kabîleye gondermişti. Onlara İslÂmı anlatıp, dÂvette bulunuyordum. O zaman, sen; "En guzel, en iyi bir şeye, guzel huylara cağırıyorsun, kotu huylardan uzaklaştırıyorsun. Bunları hic duymamıştım." demiştin ve musluman olmuştun. Kabîlen arasında tutulan ilim, irfan sÂhibi, zekî bir kimse olduğun icin, tavsiyen uzerine kabîlenizin mensupları da muslumanlığı kabûl etmişlerdi. Butun bu durumları, Medîne'ye donunce Resûl aleyhisselÂma anlattım. Resûlullah senin icin; "Allah'ım! Ahnef'i bağışla!" buyurdu. Bunun uzerine; "Benim yanımda, Âhiretim icin Resûlullah'ın bu mubÂrek duÂsından daha umit verici bir şey yoktur." dedim ve cok sevindim.

Ahnef bin Kays, halîfe hazret-i Omer'i Medîne'de, Basra halkından bÂzı kimselerle birlikte ziyÂret etti. Halîfe herkesin halini hÂtırını sordu. O sırada Ahnef bin Kays, bir koşede abasına sarınmış bir hÂlde sessizce duruyordu. Hazret-i Omer;

"Senin bir ihtiyÂcın yok mu?" diye sorduğunda, o şoyle cevap verdi:

"Ey Mu'minlerin Emîri! Evet var. Hayır ve bereketin anahtarı Allahu teÂlÂdır. Diğer şehirlerin halkından olan kardeşlerimiz sulak ve verimli yerlere yerleştiler. Biz ise corak, rutûbetli, bir tarafı tuzlu deniz, bir tarafı cole cevrili bir yere mekÂn tuttuk. Ne ekin, ne hayvanımız var. Yiyeceklerimizi ve faydalanacağımız şeyleri cok zor şartlar altında elde ediyoruz. Zayıf bir insan, tatlı su alabilmek icin iki fersahlık yol gitmek zorunda. Eğer bizim en basit ihtiyaclarımızı karşılamaz ve fakirliğimizi gidermezsen, yok olup giden kavimler gibi olacağız." Bunun uzerine hazret-i Omer, Basra halkının cocuklarına Beyt-ul-mÂldan, maaş bağladı. VÂli Ebû Mûs el-Eş'arî'ye, Basra'ya kanalla su getirtmesi icin mektup yazdı.

Hazret-i Omer, ona karşı olan sevgi ve muhabbetinden dolayı, bir sure yanında kalmasını istedi. Ahnef bin Kays bu istek uzerine bir sene Medîne-i munevverede kaldı. Sonra izin alıp Basra'ya dondu. Hazret-i Omer, Ebû Mûs el-Eş'arî'ye yazdığı mektubunda; "Ahnef bin Kays'ı kendine yakın tut. İşlerinde ona da danış ve sozlerine kulak ver." buyurmuştu.

İran imparatoru Yezdicurd, topraklarının buyuk kısmı muslumanların eline gecince, Merv şehrine gidip yerleşmişti. Yezdicurd buradan İran şehirlerine mektup yazarak, halkı isyÂn ettirdi ve andlaşmayı bozdurdu. Bunun uzerine hazret-i Omer, Ahnef bin Kays'a Horasan uzerine sefer duzenlemesi icin emir verdi. Bir orduyla yola cıkan Ahnef bin Kays, İran şehirlerindeki isyÂnı bastırdı ve Horasan'a yurudu. Once HerÂt'ı fethedip Merv eş-ŞehcÂn'a doğru ilerlerken, NişÃ‚bur'a Mutarrif bin Abdullah komutasında, Serahs'a da Hars bin HassÂn komutasında bir birlik gonderdi. Ahnef bin Kays, Merv eş-ŞehcÂn'a varınca, Yezdicurd, Merv er-Rûz'a kactı. Buradan, Turk sultÂnına ve Cin krallarına mektup yazıp yardım istedi. İslÂm ordusu Merv er-Rûz uzerine yuruyunce, Yezdicurd Belh'e gitti. Ahnef bin Kays, Merv er-Rûz'u ordu karargÂhı yaptı. Kûfelilerden meydana gelen bir birliği Belh'e Yezdicurd'un uzerine gonderdi. Yezdicurd'un askerleri ile İslÂm mucÂhidleri arasında şiddetli bir muhÂrebe oldu. Yezdicurd'un ordusu yenilerek kactı. Arkadan yetişen Ahnef bin Kays, Kûfelilerden meydana gelen oncu birliğe yardım etti ve Allahu teÂlÂnın izniyle Belh şehrini aldılar. İslÂm mucÂhidleri Belh'in hemen akabinde NişÃ‚bur ve ToharistÂn'ı da aldılar.

Ahnef bin Kays, bu fetihleri anlatan bir mektubu hazret-i Omer'e gonderince; "Keşke oraya ordu gondermeseydim. Keşke bizimle oranın arasında ateşten bir deniz olsaydı." buyurdu. Bu sozleri duyan hazret-i Ali; "Neden, ey mu'minlerin emîri!" diye sormaktan kendini alamadı. Bunun uzerine hazret-i Omer; "Cunku buranın halkı uc def yerlerinden dağılacaklar, ayrılacaklar. Ucuncusunde tamÂmen imh edilecekler. Boyle bir musîbet meydana gelecektir. Bu musîbet burayı fethettiğimizde, burada bulunacak muslumanlara geleceğine, fethedilmeyip buranın musluman olmayan halkının başına gelmesi daha iyidir, diye cevÂb verdi.

Hazret-i Omer daha sonra, Ahnef bin Kays'a, Ceyhun Nehrini gecmemesini bildiren bir mektup gonderdi. Bu sırada Yezdicurd, Turk hÂkÂnından aldığı yardımla geri dondu. (Turkler o asırda henuz musluman olmamışlardı.) Ahnef bin Kays, Yezdicurd'un aldığı yardım kuvvetiyle uzerine geldiğini oğrenince, fikirlerini oğrenmek icin, kıyÂfetini değiştirerek, gece askerleri arasında dolaşıp onları dinledi. MucÂhidlerden birisinin;

Eğer komutanımız bizi dağın eteklerine cekerse, nehir, duşmanla aramızda hendek vazifesi gorur. Sırtımızı da dağa dayamış olduğumuz icin duşman arkamızdan da saldıramaz. Biz de duşmanla bir cephede muhÂrebe yapardık. Umarım Allahu teÂl bize zafer ihsÂn eder dediğini duydu. Sabahleyin namazdan sonra; "Ey mucÂhidler! Biz azız, duşman ise kalabalık. Bu sizi korkutmasın. Nice az bir topluluk, pekcok duşmana Allahu teÂlÂnın izni ile gÂlip gelmiştir. Allahu teÂl sabredenlerle berÂberdir. Şimdi buradan ayrılın. Sırtınızı dağa verin. Dağ arkanızda, nehir ise bizimle duşman arasında kalsın. Duşmanla tek taraftan muhÂrebe edelim." dedi.

Yirmi bin kadar olan İslÂm ordusu bu emri yerine getirdi. Turk askerlerinden birisi meydana cıkıp er istedi. Derhal Ahnef bin Kays ortaya cıktı, onunla carpıştı. Turk suvÂrisi oldu. Bunun uzerine arkasından sırayla iki asker daha cıktı. Ahnef bin Kays bunları da oldurdu. Turkler, o zaman savaş Âdeti olarak, uc suvÂri cıkıp karşı taraftan uc kişiyle carpışıncaya kadar yerlerinden ayrılmazlar, ordu hucûma gecmezdi. Uc suvÂrileri de oldurulunce, durumu hÂkanlarına bildirdiler. O da bu durum hayra alÂmet değil deyip, ordusunu geri cekti.

Turk hÂkÂnını muslumanlarla karşı karşıya bırakan Yezdicurd, fırsattan istifÂde ile, muslumanların elinde bulunan Merv eş-ŞehcÂn'a gitmişti. Orada bulunan HÂrise bin Nu'mÂn komutasındaki kucuk mucÂhid birliği, kalabalık duşman askerinden korunmak ve vakit kazanmak icin, kaleye kapandı. Merv eş-ŞehcÂn yakınlarında bir mağarada sakladığı hazînesini cıkartan Yezdicurd, Turk hÂkÂnının yanına donerken, İranlılardan bir kısmı;

"Ne yapmak istiyorsun?" diye sordular. O da; "Turk hÂkÂnının yanına gidiyorum. Oradan da Cin ulkesine gitmeyi duşunuyorum" deyince, onlar;

"Bu cok kotu bir duşuncedir. Bizimle birlikte muslumanlarla sulh yap. Cunku onlar dindÂr, sozlerine sÂdık ve bize yumuşak davranıyorlar. Muhakkak ki, bizi memleketimizde boyle insanların idÂre etmesi, dinsiz ve vefÂsız kimselerin memleketine gidip, onların idÂresi altında yaşamaktan daha iyidir" dediler. Onların bu tekliflerini reddedince; "O zaman hazînelerini bırak. Biz onların yonetiminde memleketimizde yaşıyalım." dediler.

Yezdicurd bunu da kabûl etmeyince, halk onu azledip, hazînelerine el koydular. Yezdicurd de, Turk hÂkÂnının yanına gitti ve Turk illerinde ikÂmet etti. İranlılar hazîneleri Ahnef bin Kays'a getirip teslim ettiler. Onunla andlaşma yaptılar. Kendi ulkelerinde mallarına sÂhib olarak muslumanların idÂresinde, kisrÂlar doneminden daha rahat bir şekilde yaşadılar.

Ahnef bin Kays tarafından gonderilen fetih haberi ve ganîmetler hazret-i Omer'e ulaştığında, muminleri cÂmide toplayıp, gelen mektubu herkesin huzûrunda okuttu. Sonra, şu hutbeyi îrÂd etti:

"Allahu teÂl Kur'Ân-ı kerîmde Resûlunu hak din ile gonderdiğini, O'na tÂbi olanların duny ve Âhiret hayırlarına kavuşacaklarını vÂd etti ve meÂlen şoyle buyurdu: "O Allahu teÂl peygamberini, muşrikler istemese de butun dinlere gÂlip kılmak icin, hidÂyetle (Kur'Ân-ı kerîmle) ve hak dinle (İslÂmiyet'le) gonderdi."(Tevbe sûresi: 33). Bu vÂdini yerine getiren ve İslÂm ordusunu muzaffer kılan Allahu teÂlÂya hamdolsun. Şunu iyi bilin ki, mecûsî devleti yıkılmış, mahvolmuştur. Artık onlar muslumanlara zarar verebilecek bir karış toprağa bile sÂhip değillerdir. Muhakkak ki, Allahu teÂl sizin nasıl hareket edeceğinizi gormek, sizi imtihÂn etmek icin onların mallarını, mulklerini ve halkını sizin emrinize vermiştir. Allahu teÂl vÂdini yerine getirir. Sakın hÂlinizi değiştirmeyin. Yoksa Allahu teÂl sizin yerinize başkalarını getirir. Şuphesiz ben bu ummet hakkında, arasında cıkacak fitneden korkarım."

Hazret-i Omer'in şehÂdetinden sonra, mecûsîler, Yezdicurd'un kışkırtmasıyla yaptıkları andlaşmayı bozdular. Hazret-iOsman bunun uzerine, Horasan bolgesine İbn-i Âmir komutasında bir ordu gonderdi. İbn-i Âmir, bolgeyi tanıdığı icin Ahnef bin Kays'ı oncu birliklerin komutanı yaptı. İslÂm ordusu kısa zamanda isyÂnı bastırdı ve fethedilmeyen diğer yerleri de ele gecirdi.

Ahnef bin Kays, 686 (H.67) senesinde Kûfe'de vefÂt etti. CenÂze namazını Mus'ab bin Zubeyr kıldırdı. Kûfe sırtlarındaki Seviyye semtine ZiyÂd bin Ebîh'in kabri yanına defnedildi. Defin esnÂsında orada bulunan AbdurrahmÂn bin Ukbe şoyle anlatır: "Ahnef bin Kays'ın Kûfe'deki cenÂzesinde bulundum. Kabre ben de indim. Kabri duzelttiğim zaman, alabildiğine genişlediğini gordum. Bu durumu arkadaşlarıma haber verdim. Fakat onlar benim gorduğumu gormediler."

Ahnef bin Kays buyurdu ki:

"Ben şu hususlara cok dikkat ederim. Bunları, istifade edeceklere soylerim. Başkasına değil. Birincisi; beni aralarına almak istemeyenlerin aralarına girmem. İkincisi; beni cağırmayan makam ve mevki sahiplerinin kapısına gitmem. İnsanların muhtÂc oldukları şeyi bana bağışlamalarını uygun gormem."

"Size, sıkıntısı ve zorluğu olmayan, ovulecek bir şey soyleyeyim mi? Guzel ahlÂk, cirkin ve beğenilmeyen şeyi terk etmek. En kotu hastalık da; alcak ve duşuk ahlÂk, cirkin sozleri soylemekdir."

"Şerefli ve asil kimse, sozunde durur. Akıllı olan, yalan soylemez. Mumin olan, gıybet etmez."

"Edep ve fazîlet sahiplerine gore; babalar, coluk cocuğuna, oluler dirilere, sırf Allahu teÂlÂnın rızÂsı icin, iyi ve faydalı şeyler hazırlamaktan daha ustun bir şey bırakmamıştır."

"Cok gulmek, heybeti; cok şaka, vakar ve şahsiyeti giderir. İnsan ne ile beraberse, onunla bilinir. Mesel bir kimse cok guler ve şaka yaparsa, hafîf olarak bilinir."

"Bizim bulunduğumuz yerde kadınlardan, yiyecek ve iceceklerden konuşmayınız. Cunku, en sevmediğimiz kimse, avret yerlerinden ve yiyip ictiğinden bahsedenlerdir."

"Kişinin, sevdiği yemeği terkedebilmesi, ağırbaşlılık ve şahsiyet yuksekliğindendir."

Ahnef bin Kays'a hilmin ne olduğunu sordular. Cevap olarak;

"Alcak gonullu ve sabırlı olmak." buyurdu.

"Bir kimse bana duşmanlık etse, ben ona şu uc halden biriyle karşılık veririm. Bu kimse benden yaşlı ise ona saygı duyar, karşılık vermem. Benden kucuk ise onun icin kotu muÂmele yapmaya tenezzul etmem. Akranım ise ona af ve iyilikle muÂmele ederim."

"Bir soze sabretmeyen cok soz işitir."

"Hasetci kimse icin rahat yoktur."

"Muruvvet; guzel dostluk, doğru konuşmak, her yerde ve her an Allahu teÂlÂyı hatırlamaktır."

"Nice kınanan kimse vardır ki, gunahsızdır."

"Edebin başı akıllıca hareket etmektir. Yapılmayan, yerine getirilmeyen sozde hayır yoktur. Comertlik olmayınca malın, vef olmayınca arkadaşın hayrı yoktur."

"Hilm, yumuşaklık bana insanlardan daha cok yardımcıdır."

"İdrÂr yolundan akıp gelen insan, nasıl kibirli olur, şaşıyorum."

"Aranızdaki duşuk ve bayağı kimselere ikrÂm ediniz, onlara hediyede bulununuz. Cunku onlar, sizi dunyÂda ve Âhirette, utanacak duruma duşmekten ve ateşten alıkoymaktadırlar. İnsan, utanılacak ve Âteşe duşmeye sebep olan şeyleri onlarda gorerek, bunlardan kendisini korur."

"Bir sıkıntımı ve başıma gelen bir musîbeti, gozleri gormeyen Âm birisine şikÂyet ettim. Bu durumu ona sitem ettim. Bunun uzerine beni uc def susturdu. Dedi ki:

"Ey Ahnef bin Kays! Başına gelen musîbeti hicbir kula şikÂyet etme. Cunku şikÂyet ettiğin kişi, bunu soylemekle kendisini uzeceğin bir dost veya kendisini sevindireceğin bir duşmanın olabilir."

"Allah'ım! Eğer beni bağışlarsan. Sen buna zÂten lÂyıksın. Eğer azÂb edersen ben de buna zÂten lÂyıkım."

Ona; "Ey Ahnef bin Kays! Sen cok yavaşsın." denildi. Buyurdu ki:

"Fakat uc şeyde acele ediyorum. Namaz vakti geldiğinde, hemen vaktinde kılarım. CenÂzem var ise, zamÂnında defnederim. Kızımı dengi isteyince, onunla evlendiririm."

"Arkadaşlık cok ince bir şeydir. Onu korumazsan zarar gelebilir. DÂim kızgınlığın zamÂnında kendine sÂhip olarak onu koru ki, sana haksızlık eden gelip, senden ozur dilesin. Olan ile yetin. Fazlasını arama. Akadaşının kusuruna bakma."

Hazret-i MuÂviye, Ahnef bin Kays'ı yanına cağırdı. Gelince;

"Ey Ebu'l-Bahr! Cocuklar hakkında ne dersin?" diye sordu. Ahnef bin Kays hazretleri; "Onlar gonlumuzun meyveleridir. Onlara her turlu şefkat ve kolaylığı gosteriniz. Onların sevgi dolu hareketlerinden memnun ol. Onlara bir şeyi zorlaştırma. Bu yuzden onları hayatlarından bezdirip, usandırma!" buyurdu.

"Şu uc hususa tahammul etmek, arkadaşlık haklarındandır: Kızıldığında, azarlandığında, dil surcmelerinde."

BU KAVİM, BU İNANCLA DAĞLARI DEVİRİR

Yezdicurd, Ahnef bin Kays'a mağlûb olup, hÂkanla Turk ulkesine geri donerken, Cin hukumdÂrına bir elci gonderdi. Elci, mektûbunu ve hediyelerini Cin hukumdÂrına sundu. Cin hukumdÂrı elciye;

"HukumdÂrların birbirlerine yardımda bulunması karşılıklı vazifeleridir. Ancak sen bana, sizi memleketinizden cıkaran kimselerin ahvÂlini anlat. Goruyorum ki, sen sayı bakımından onların az, sizin ise cok olduğunuzu soyluyorsun. Az olmalarına rağmen size gÂlip gelmeleri, onlarda, sizde bulunmayan bir takım iyi hasletlerin bulunduğunu gostermektedir." deyince, elci;

"Siz onlar hakkında soracağınız şeyleri sorun, ben de cevap vereyim." dedi. İmparator;

"Bu insanlar ahde vef gosteriyorlar mı?" diye sorunca, elci;

"Evet" cevÂbını verdi. "Sizinle savaşmadan once, size ne teklif ediyorlar?" diye sorduğunda;

"Bizi şu uc şeyden birisine dÂvet edip, istediğimizi kabûl etmekte serbest bırakıyorlar. Ya dinlerini kabûl etmek, ya cizye vermek veya savaşa rÂzı olmak." dedi. İmparator yine;

"Onların komutanlarına itÂatleri nasıldır?" diye sorduğunda;

"Onlar komutanlarına son derece itÂat ederler ve bağlılık gosterirler." diye cevap verdi. "Onlar neyi haram, neyi helÂl kılıyorlar? Kendilerine helÂl edileni haram, haram edileni de helÂl kılıyorlar mı?" diye sordu. Elci;

"Hayır" cevÂbını verince, imparator;

"İşte bu insanlar, kendilerine haram kılınanı helÂl, helÂl kılınanı da haram kılmadıkca hic bir şey onları mağlûb edemez." dedikten sonra, Yezdicurd'e şu mektubu yazdı:

"ŞÃ‚yet elcinden bÂzı bilgiler oğrenmemiş olsaydım, sana Merv'den Cin'e kadar uzanan bir ordu gonderirdim. Fakat elcinin anlattığı bu kavim, bu halleriyle dağlar uzerine hucûm etseler, dağları devirirler. Onlardaki îmÂn gucunu kimse yenemez. Eğer benim uzerime gelseler, beni de yok ederler. Sana tavsiyem, onlarla sulh yapman ve ulkende kalman, kesinlikle onları tahrik etmemendir."
__________________