Meşhûr velî, hadîs, usûl, nahiv, edebiyÂt ve ŞÃ‚fiî fıkıh Âlimi. ŞÃ‚ir ve hatîb. İsmi, Muhammed, babasınınki Ali'dir. Ebu'l-Feth kunyesini almış, Kuşeyrî nisbet edilip, Takıyyuddîn lakabı verilmiştir. İbn-i Dakîk-ul-Îd nÂmıyla meşhûrdur. 1228 (H.625) senesinde Kızıldeniz'le HicÂz arasında bulunan Yenba şehrinde doğdu. 1302 (H.702) senesinde KÂhire'de vefÂt etti.

Takıyyuddîn ibni Dakîk-ul-Îd doğunca, babası onu Mekke-i mukerremeye goturdu. Kucağına alıp birlikte KÂ'be-i muazzamayı tavÂf eyledi. Daha sonra Allahu teÂlÂya munÂcaatta bulunup, cocuğunun "Âlim ve ilmiyle Âmil." olması icin yalvardı. DuÂsının kabûl olduğu kalbine ilhÂm olundu. Memleketine donup, evlÂdını en iyi şekilde yetiştirmek icin gayret etti. Kucuk yaştan îtibÂren ona Kur'Ân-ı kerîm oğretti. Arabcayı en iyi konuşan kabîleler arasına goturdu. Oğluna, dînin temel bilgilerini, hadîs ve MÂlikî mezhebi fıkıh ilmini oğretti. Kur'Ân-ı kerîm kırÂatinde cok ilerleyen İbn-i Dakîk-ul-Îd, hadîs-i şerîf oğrenmek icin Dımeşk, İskenderiyye ve daha başka yerlere gitti. Başta babasından olmak uzere bircok Âlimin ilminden istifÂde etti.

MÂlikî ve Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerinde ve usûl bilgilerinde soz sÂhibi oldu. TÂrih, Arabî bilgiler ve aklî ilimlerde cok ileriydi. ZamÂnındaki Âlimlerden bÂzıları onun muctehidlik makÂmına yukseldiğini soylediler.

İmÂm-ı Subkî, İbn-i Dakîk-ul-Îd'in her asırda gonderilen ve dîne karışan bid'atleri ayıklayan muceddidlerden olduğunu soyledi. O, hic şuphe ve tereddutsuz doğru yolun yolcusuydu. Her yonuyle ustun vasıflara, maddî mÂnevî guzelliklere sÂhipti. Dînî meseleleri hÂlletmekte, suÂllere uygun cevap bulmakta cok mÂhirdi. Bir meselenin icinden cıkamayana hemen yardım eder, sıkıntılarını giderirdi. Ortaya surduğu delîlleri, soylediği sozleri herkes tarafından hayret ve takdirle karşılanırdı.Cok az konuşurdu. Soylediklerini acık soyler, herkesin anlamasını isterdi. Kimse ile, hicbir şekilde munÂkaşa yapmaz, anlaşmazlık ve tereddutleri herkesi tatmin edecek bir şekilde hÂllederdi. MeşgÂlesi cok olmasına rağmen hicbir şekilde ilimden uzak kalmazdı. Hicbir işi onu ilimden alıkoyamazdı. Gece ve gunduz ilim ve tefekkurle meşgûl olmayı, zikretmeyi, kendisine aslî vazife kabûl etmişti.

Allahu teÂlÂya ulaştıran en sağlam yol olduğundan takvÂya, yÂni haram ve şuphelilerden sakınmada cok titizdi. ZamÂnının Âlimlerinden hicbirinin tÂkat getiremeyecekleri araştırma ve inceleme işini ustlendi. Elde ettiği mevki ve makamlarla oyalanmayı bırakarak ve cekişmelerden uzak kalarak, din ve ilim yolunda oldu. İlmi ve onunla amel etmeyi kendisine en ustun gorev bildi. Bundan dolayıdır ki, yuz sene sonra, bir buyuk zÂt onun hakkında şoyle buyurmuştur: "İnsanlar arasında onun gibisini gormedim. İlim, din ve nezÂket sÂhibi idi. Bundan dolayı da, kadri, makÂm ve unu buyuk oldu. Hakîkaten kim ilim ağacı ekerse, şeref meyvesi toplar. İşte bu zÂt, herkesin kabûl ettiği fazîletlerin hepsini kendisinde topladı."

KÂdılığı esnÂsında verdiği kararlarla cok iyi bir ornek olmuştu. Bu hayırlı işlerinden bir tÂnesi şoyle idi: O zamanda hÂkimler, mahkemeye uzerlerine bir şal alarak cıkarlardı. KÂdı Takıyyuddîn, uzerine yunden yapılmış bir kumaş alarak cıktı. Bu hÂl, ondan sonra kÂdılar tarafından devÂm ettirildi. ZamÂnının idÂrecilerine mektup yazarak, onlara nasîhat eder kotuluklerden sakındırır, Allahu teÂlÂnın emir ve yasaklarına uymalarını tavsiye ederdi. İhmîm şehri kÂdısı Muhlis Behnisî'ye yazdığı mektubu meşhûrdur. Hakkı ve hakîkati her yerde kabûl ederdi. İnsÂf sÂhibi bir kimse olup, muhÂtabının kendisine ustunluğunu hic cekinmeden soyler, onu takdîr ederdi. Devlet adamlarına da ziyÂretlerde bulunur, onlara Allahu teÂlÂnın emir ve yasaklarını bildirirdi. Bir gun Mısır sultÂnını ziyÂrete gitti. Mısır SultÂnı LÂcin, kendisini makÂmında bekliyordu. Şeyh hazretlerinin yavaş yavaş yurumesi uzerine, gorevliler, sultÂnın beklemekte olduğunu, acele etmesini soylediler. O da; "Hızlı yurumek borcum mu?" dedi ve sultÂnın yanına varınca, doğruca sultanın oturduğu tahta oturdu. HÂlbuki o tahta sultandan başkası oturamazdı. Sonra kalkıp oradan indi. Ustunu sildi ve ellerini yıkadı. Sultan ellerini optu. Şeyh hazretleri, bunun uzerine sultana buyurdu ki: "Bu hareketinin, Âlimlere karşı olan tevÂzûunun bereketini gorursun." buyurup, SultÂna hayır duÂda bulundu.

İbn-i Dakîk-ul-Îd, geceleri uyumazdı. BÂzan sabahlara kadar aynı Âyetleri okuyarak, Allahu teÂlÂnın buyukluğunu tefekkur ederdi. Hatt bir gun Mu'minûn sûresini okurken, bu sûrenin 101'inci Âyetini guneş doğuncaya kadar dilinden duşurmemişti. İbn-ul-KettÂnî anlatır: "Bir gun huzûruna cıkmıştım. Bana cildli bir kitap verdi ve; "Gectiğimiz gece mutÂlaası ile meşgûl olduğum kitaptır." buyurdu."

Kitaplarında zikrettiği garib olaylar, değişik yorumlar ve nakiller, başka kitaplarda bulunmaz. Araştırma ve incelemesi yuksek ve genişti. Bu konuda kendisine denk hicbir araştırıcı yoktu. Bunu, kendisini sevmeyenler, kusûr bulanlar da kabûl etmiştir.

BurhÂneddîn el-Mısrî anlatır: "Kûs şehrinde uzun zaman ikÂmet ettim. Bir vakfın mutevellîsi idim. Takıyyuddîn'in kardeşi Şemseddîn, bunu elimden alıp bir başkasına verdi. Bu olay benim bir hayli ağırıma gitti. Şeyh Takıyyuddîn hakkında bir hiciv yazdım. Bir defÂsında arkasında gidiyordum, birden bana dondu ve; "Ey fakîh! Bana gelen haberlere gore, beni hicvetmişsin." dedi. Bunun uzerine bir muddet sustum. O devÂm ederek; "Hicvini oku!" dedi ve ısrÂr etti. Ben de; "Yazıklar olsun, zuhd senden tamÂmen gitmiş. Anladım ki, sen gorunduğun gibi değilsin. DunyÂya yoneldin, duny adamları ile oturup kalkıyorsun. Eğer bunda cebr olsaydı, o zaman mÂzur olurdun." dedim. Bu hicvi dinledikten sonra bir muddet sustu. Sonra; "Seni boyle soylemeye teşvik eden nedir?" dedi. Ben de; "Ben fakir bir adamım. Bir vakfın işlerini yurutuyordum. Bunu benden falan kişi aldı." dedim. "Bu durumu bilmiyordum. Sen yine eski işindesin." dedi. Ben de eski işime yine bir muddet devÂm ettim. Bu esnÂda hacca gitmeyi arzu ettim. İzin istemek icin yanına gittim. Arkasında durdum. Bana donerek; "Başka hicivlerin var mı?" buyurdu. Ben de; "Yok, yalnız hacca gitmek istiyorum. MusÂadenizi almak icin geldim." dedim. "SelÂmetle git. Sana kızgın değiliz." buyurdu.

Cok comert bir zat idi. Değişik vakitlerde, ceşit ceşit mal ve parayı sadaka verirdi.

Hadîs oğrettiği talebelerinden Muhammed bin HavÂsibî anlatır: "Hocam bana her zaman bir şeyler verirdi. Bir gun hicbir şeyim kalmamıştı. Bunun uzerine bir kağıda; "Hizmetciniz Muhammed el-Kûsî cok ihtiyac icinde kalmıştır." diye yazdım. Kendisine gonderdim. O da benim icin bir şey yazdı. Sonra ikinci gunu ben tekrar; "Hizmetciniz İbn-ul-HavÂsibî." diye yazdım. O da benim icin bir şey yazdı. Sonra ucuncu gun oldu, ben tekrar; "Hizmetciniz Muhammed." diye yazdım. Bunun uzerine beni cağırıp; "İbn-ul-HavÂsibî kimdir?" dedi. "Bendenizim." diye cevap verdim. O, tekrar; "Kûsî kimdir?" diye sordu. Ben de yine; "Bendenizim." dedim. Bunun uzerine; "Farklı isim kullanmak sûretiyle beni kandırmış oluyorsun?" buyurdu. Ben de; "Zarûret durumu efendim." dedim. Bu cevÂbıma tebessum etti ve yine bir şeyler verdi. Sonra; "Benden bir şey istemenin usûlu şudur: İstemek, dînimizin musÂadesi dÂhilinde olursa; ben cimri olamam." buyurdu."

Buyuklerin hÂlini anlamayan bir kimse, Takıyyuddîn ibni Dakîk-ul-Îd'e karşı edepsizlik yaptı. Uygun olmayan sozler soyledi. Takıyyuddîn onun fazla yaşamayıp, uc gun sonra vefÂt edeceğini soyledi ve yanındakileri teskîn etti. Dediği gibi, o edepsiz kimse, uc gun sonra vefÂt etti.

İbn-i Dakîk-ul-Îd'in kardeşine eziyet edildi. Takıyyuddîn, bu hÂdiseyi duyunca cok uzuldu. GÂibden bir ses, o kotuluğu yapan kimsenin helÂk olacağını soyledi. Cok gecmeden o kimse vefÂt etti.

Bir kimse, Takıyyuddîn'den para istemeye gelmişti. Takıyyuddîn kendisinde para kalmadığını, bittiğini soyleyince, o şahıs; "Sen insan kayırıyorsun. Eğer senin şehrinden, Kûs halkından olsaydım, bana istediğim parayı verirdin." dedi. Takıyyuddîn, onun sozune cok uzuldu. Biraz sonra o şahsın katırı, tekmesiyle sÂhibinin olumune sebep oldu.

Gece sabahlara kadar ibÂdet etmek, Kur'Ân-ı kerîm okumak ve kitap mutÂlaa etmekle meşgûl olan İbn-i Dakîk-ul-Îd, gecede bir veya iki cild kitabı mutÂlaa ederdi. Omru boyunca bircok kitap yazdı. İslÂm Âleminde meşhûr olmuş kitaplara, pek faydalı şerhler ve ilÂveler yaptı. Şiir ve nesrin her dalında eser yazdı. Eserlerinden bÂzıları şunlardır: İhkÂm-ul-AhkÂm, El-İlmÂm bi-EhÂdîs-il-AhkÂm, El-İmÂm fî Şerh-il-İlmÂm, El-İktirÂh fî BeyÂn-il-IstılÂh, Tuhfet-ul-Lebîb fî Şerh-ıt-Takrîb, Şerh-ul-Erba'în Hadîsen lin-Nevevî, Şerh-i MukaddimÂt-il-Matrizî, Şerh-i Muhtasar li-İbn-i HÂcib. AkÂide dÂir bir kitabı ve daha bircok kitap ve hutbeleri vardır. Bilhassa hadîs-i şerîflerle ilgili tamamlanmamış yirmi cildlik bir eser olan İlmÂm bi-EhÂdîs-il-AhkÂm adlı kitabı, İslÂm Âleminde cok takdir toplamıştır.

1) TabakÂt-uş-ŞÃ‚fiiyye; (Subkî c.9, s.209
2) TabakÂt-uş-ŞÃ‚fiiyye (Esnevî c.2, s.227
3) Ed-Durer-ul-KÂmine; c.4, s.91
4) FevÂt-ul-VefeyÂt; c.3, s.442
5) Tezkiret-ul-HuffÂz; c.4, s.1481
6) MiftÂh-us-Se'Âde; c.2, s.219
7) Husn-ul-MuhÂdara; c.4, s.317
8) Ed-DîbÂc-ul-Muzehheb; s.324
9) Mu'cem-ul-Muellifîn; c.11, s.80
10) CÂmiu KerÂmÂt-il-EvliyÂ; c.1, s.136
11) İhkÂm-ul-AhkÂm Şerhi Umdet-ul-AhkÂm, KÂhire 1953
12) Tam İlmihÂl SeÂdet-i Ebediyye; (51. Baskı) s.578
13) FÂideli Bilgiler; s.145
14) İslÂm Âlimleri Ansiklopedisi; c.10, s.170
__________________