Anadolu velîlerinin meşhurlarından. İsmi, Muhammed bin Ali'dir. Feyzullah lakabı ile meşhurdur. Şimdi Bulgaristan sınırları icinde bulunan Silistre'nin Sazlı koyunde 1805 (H.1220) senesinde doğdu. 1876 (H.1293)'de İstanbul'da vefÂt etti. FÂtih CÂmiinde kalabalık bir cemÂat tarafından cenÂze namazı kılınıp, Halıcılar semtindeki dergÂhına defnedildi.

Cocukluğunu ve tahsil hayÂtını kendisi şoyle anlatmıştır:

"Cocukluk zamÂnında yaşım îcÂbı olarak; oyun, eğlence gulup oynamak ve neşelenmek gibi şeylere asl rağbet etmezdim. Mektebe başlamadan once; (Rabbi yessir: Rabbim kolaylaştır) ile (Rabbi zidnî ilmen ve fehmen: Y Rabbî ilmimi ve anlayışımı artır) mubÂrek sozlerini cok soylerdim. Yine bir vÂizden namazı ozursuz terk etmenin cok buyuk gunÂh olduğunu işittikten sonra onun tesiri ile namazlarımı ve oruclarımı hic terk etmedim. Ayrıca nÂfile namazlar yanında gece teheccud namazı da kılardım.

Beş yaşına vardığımda bir gece şu ruyÂyı gordum: "NûrÂnî yuzlu yedi zÂt, buyuk bir sahrada buyuk bir gurzu alıp ileriye doğru atıyor ve duştuğu yerden kaldırıp, sonra geriye doğru atıyordu. Atma sırası bana gelip, orada idÂreci mevkiinde olan zÂt, gurzu alıp atmamı emredince, yaşımın kucukluğunden ve gurzun ağırlığından bahsederek, buna gucumun yetmeyeceğini soyledim. Bana Besmele-i şerîfeyi okuyup, kaldırıp atmam emredilince, besmele ile alıp attım. Sanki gurz, bir ok gibi havada ucarak hayli uzağa duştu. Peşinden gidip yine Besmele ile yerden alıp beri tarafa attığımda, oradaki zÂtların başı uzerinden uzak bir mesÂfeye duştu.Hazır bulunanlar, atışımı beğenip, arkamı sığadılar, musÂfeha edip, sarıldılar. Başkanları olan zÂt ise; "Bundan sonra bizim yol arkadaşımız, dostumuz oldunuz. Fakat gunduzleri oruc tutunuz, geceleri ibÂdet ediniz." buyurdular. Buna benzer daha nice mÂnevî yuksek hallere kavuştum. Zaman zaman Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem efendimizi gormekle şereflenirdim ve bana; "Sen benim en gayretli, izzetli en yakınlarımdansın." buyururdu.

Yedi yaşımda ve 1812 (H.1227) tÂrihinde mektebe başladım. Bir sene zarfında Kur'Ân-ı kerîmi hatmettim ve ikişer def tecvid ve ilmihÂl ve Birgivî kitaplarını okuyup yazdım. On sekiz yaşıma kadar sarf, nahiv, Farsca ve fıkh-ı şerîften cok kitap okudum. Bundan sonra her hÂlim Allah korkusu, duşuncem dÂim namaz, oruc, ibÂdet ve tÂat, Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem efendimizin sunnet-i seniyyesine uymaktı. İcimizde Allahu teÂlÂnın sevgisi ve hakîkat yolunun sevdÂsı parıldamakta olup, her zaman Âlimlerin tasavvuf ehli zÂtların meclislerine ve sohbetlerine devÂmla vakitlerimi gecirirdim.

Doğum yerim, Silistre eyÂletine bağlı HezÂrgrad kasabasına uc saat mesÂfede bulunan Sazlı koyudur. 1809 (H.1224) tÂrihinde o havÂliyi Rusya'nın istilÂsı, halkını esirlik pencesine duşurmuş. Babam, KulzÂde diye bilinen tanınmış bir Âileden Ali bin Hasan'dır. Babam butun Âile efrÂdı ve akrabÂsıyla Vidin'e hicret edip, orada uc sene kaldı. Ruslarla sulh yapılmasından sonra Vidin vÂlisi Molla İdris Paşa isyÂn etti. Vidin'den ayrılmayıp yerine tÂyin edilen Ali Paşayı şehre sokmadı. Şehrin kale kapılarını kapattı. Bunun uzerine Ali Paşa ile aralarında carpışma cıktı. Şehir topa tutuldu. Bu yuzden uzun muddet yer altında sığınakta yaşadık. Sonunda İdris Paşa devlet kuvveti karşısında dayanamayıp bir gece firar etti. Şehrin kapıları acılıp yeni vÂli şehre geldi. Uc ay sonra şehirde buyuk bir veba salgını oldu. Sonra Silistre'ye donduk. İki bucuk sene kadar kaldıktan sonra, 1816 (H.1232) senesinde tekrar Vidin'e gocup yerleştik. Babam ve iki birÂderimle kale neferliğine kaydolduk. Gunduz mektebe gidiyordum. O sırada AsÂkir-i Mansûre-i Muhammediyye ordusunun kurulması sebebiyle askerî eğitimlere katıldım."

Feyzullah Efendi, ceşitli vazîfeler yaptı. Butun bu vazîfeleri sırasında kendisine rehberlik edecek bir murşid, yol gosterici de aradı. Bu hususta şunları anlatmıştır:

"MevlÂn HÂlid-i BağdÂdî hazretlerinin halîfelerinden Muftî el-HÂc Huseyin VÂiz Efendinin huzûruna gidip talebeliğe kabûl edilmemi arzettim. Ancak sekiz ay gecmesine rağmen talebeliğe kabûl etmedi. Benim ise bu arzum gunden gune artıyordu ve asl incinmiyordum. Devamlı huzûruna gider sohbetlerini dinlerdim. NihÂyet benim icin saÂdet gunu olan bir gun bana bu iş icin istihÂre yapmamı emretti. Ben de istihÂre yaptım. İki gece hicbir şey gormedim. Cok uzgun ve mahzûn bir halde ucuncu gece de istihÂreye yattım. Ucuncu gece ruyÂmda Huseyin VÂiz hazretlerini ziyÂrete gitmek icin atıma bindim. Yolda şiddetli bir yağmura tutulup iyice ıslandım. Bu hal uzere huzûruna vardım. Bir cemÂatle yemek yiyorlardı. Beni de sofraya cağırdılar. Huseyin VÂiz hazretleri eliyle bana ekmek ve yemek verip yememi emretti. Yemek yenip kalkınca, benim doymadığımın farkına varıp yeniden yemek getirtti. Onları da yiyip bitirdim. Yine doymadım. Ucuncu def yemek getirildi. Bu nefis yemekleri de bitirdim. İştahım kesilmiyordu. Bu sefer kendim yemek istedim. Bunun uzerine; "Kalk artık bizde sizi doyuracak yemek kalmadı. Abdest al da namaza gidelim." buyurdu. Abdest aldım berÂberce mescide gittik. Namaz vaktinin girmesini beklemek uzere mescidin onunde durduk. Bu sırada başımı kaldırıp semÂya baktım. SemÂda, Allahu teÂlÂnın ism-i şerîfini gÂyet parlak ve buyuk bir şekilde yazılmış gordum. Kendimden gecip Allah, Allah, diye zikretmeye başladım ve bu hal uzere uykudan uyandım.

Sabahleyin hemen Huseyin VÂiz hazretlerinin huzûruna koştum. Gorduğum ruyÂyı anlattım. Bunun uzerine abdestli olarak karşısına oturtup beni bîat ettirdi. Tasavvufta yetiştirmek uzere talebeliğe kabûl etti. Bana gunde on beş bin defa soylemem icin verdiği zikir vazîfesini yapmaya başladım. Bir muddet tesirini goremedim. Beni tekrar huzûruna alıp ikinci def benimle ilgilendi. Kalbimin acılması icin teveccuh etti. Fakat yine bir tesiri gorulmedi. Bunun uzerine benim yuzume bakarak bir (Âh) cekti. Bu sırada nefesi yuzume dokunup ağzıma ve burnuma doldu. Ben de nefesini icime cekip, kalbim acılmadıkca bu nefesi salmayacağım diye duşunerek nefesimi tuttum. Olsem bile salmıyacağım diye niyet ettim ve salmadım. Bu halde iken birdenbire kalbim mÂnen acılıp genişleyiverdi. Bambaşka bir hÂle girdim. Tasavvufta tarîkat-ı aliyye-i Nakşibendiyye hallerine kavuşup, tattım.

Feyzullah Efendi, Huseyin VÂiz hazretleriyle tanışıp ondan feyz aldıktan sonra vazîfeli olarak bir muddet ceşitli memleketlere gitti. Vazîfesi icÂbı hanımı ve cocuklarıyla birlikte deniz yoluyla İskenderiyye'ye giderken hanımı hastalandı.

Yolculukları sırasında şiddetli bir ruzgÂr esiyor ve yağmur yağıyordu. Bu hava şartlarında cok tehlikeli ve sıkıntılı bir hÂle duştuler. Şoyle anlatır: "Şimşekler, yağmur ve şiddetli ruzgÂrdan ateş ve kandil yakmak imkÂnsız idi. Kaptan ve tayfalar hayatlarından umit kesmişlerdi. O gun o urpertici ve dehşetli havada, hasta hanımımın başında umitsiz duruyor ve uzgun uzgun etrÂfıma bakınıyordum. Bu sırada Peygamber efendimizin rûhÂniyeti gorundu; "Bu kızım FÂtımÂ'yı size emÂnet ettim, guzelce hizmetinde bulunun." buyurdu. Hanımım iyileşmeye başlayıp kısa zamanda tam sıhhatine kavuştu."

Feyzullah Efendi, daha once goruşup feyz aldığı hocası Huseyin VÂiz hazretleri vefÂt edince, başka bir rehber arıyordu. Şoyle anlatır: "Murşidimin vefÂtıyla muhtac olduğum bir rehber buluncaya kadar dunyÂnın her tarafını dolaşmak en buyuk arzumdu. Bu şekilde başıboş kalışım beni kahrediyordu ve yerimde duramıyordum. Ancak (işler vakitlerine bırakılır, zaman gelince olur) buyrulduğu gibi bir muddet sabırla bekledim. Bu hal uzere bir ay gecti. (Daha sonra verilen bir vazîfede dokuz ay daha calıştım.) Hakîkî maksadıma kavuşuncaya kadar gezip dolaşacaktım. İskenderiye'den Anadolu'ya giden bir gemiye binip yola cıktım. Yolda bir İngiliz korsan gemisi bizi esir aldı. Birkac gun sonra da serbest bıraktı. Bundan sonra denizde fırtına cıktı. Alaiye iskelesine guclukle geldik ve on beş gun kaldık. Bu sırada o memleketin insanlarından bÂzılarıyla goruşup konuştuk. Bu konuşmalarımız sırasında Konya'da buyuk bir Âlim ve meşhûr bir velî olan Muhammed Kudsî Efendiden bahsettiler. Onun buyukluğunu ve ustunluğunu anlattılar. O zÂta karşı kalbimde bir muhabbet ve meyl hÂsıl oldu. Derhal Âilemin bulunduğu yere gidip onlara; "Ben aradığımı buldum! Hazırlanın yarın Konya'ya gideceğiz." dedim. Onlar hazırlıklarını yaptılar ve ertesi gun yola cıktık. Meğer Muhammed Kudsî hazretleri Konya'da değil, Bozkır'ın Hoca koyunde imiş. Yola cıkışımızın dorduncu yÂni Cum gunu o koye ulaştık. Koye yaklaşınca, koyun yakınında akan bir caydan gecerken ayakkabımın teki suya duştu. Bulmak mumkun olmadı. Atımdan indim, uzerimde kıymetli elbise, bir ayağımda ayakkabı ve bir ayağımda da mest olduğu halde yuruyordum. Arkamdan da hanımım, cocuklarım ve hizmetcilerim geliyordu. EşyÂlarımızla yuklu bir halde pazar yerinden gecerken bize bakıp birbirlerine; "Acaba nereye gidiyorlar?" diyorlardı. Hava soğuk ve kar yağmıştı. Once bir evde misÂfir olduk. Sonra hemen bir ev kirÂlayıp yerleştik.

Hemen o gun Muhammed Kudsî hazretlerinin huzûruna gittim. MubÂrek yuzunu gorunce, ben de tam bir aşk ve muhabbet hÂsıl oldu. İcimden bu buyuk zÂt beni talebeliğe kabûl etse diye gecerken, bana; "Soyun da gel!" buyurdu. DunyÂlık nÂmına neyim varsa her şeyimi bırakmamı işÃ‚ret ettiğini farkettim. Hemen kirÂladığım eve gidip butun Âile efrÂdımı yanıma cağırdım. Butun altın kıymetli mucevherÂt ve silah sandıklarını acıp bunları taksim edip dağıttım. Sonra da hizmetcilerimin tamÂmını serbest bıraktım. Onlara; "Ey evladlarım! Kucukluğumden beri cÂn u gonulden aradığım murşid-i kÂmili ve murebbi-i mukemmili Allahu teÂlÂya hamdolsun ki bugun buldum. Yıkayıcının elindeki olu gibi ona teslim ve tÂbi oldum. "Bana soyun da gel!" buyurdu. Artık benim duny ile işim kalmadı. Siz beni oldu kabûl ediniz! İşte sizi Allah icin serbest ve hur bırakıyorum. Serbestsiniz." dedim. Sonra oğullarım TÂhir ve SÂdık'a ve hanımıma donerek; "İşte yaptığımız muÂmeleyi gordunuz ve anladınız. İsterseniz sizi buradan Vidin'e gondereyim. Orada oturunuz. Nasîbimizde var ise bir gun yine kavuşuruz. Eğer burada kalmayı isterseniz sabır ve tahammul gostermeniz îcÂb eder. Hocam ne zaman izin verirse o zaman gelip sizinle goruşurum." dedim. Hanımım ve oğullarım tam bir teslîmiyetle; "Sacının bir teline bin can ve baş fed olsun." diyerek orada kalmayı istediler. Feyzullah Efendi onların bu samîmi teslîmiyeti uzerine onları kirÂladığı evde bırakıp Muhammed Kudsî hazretlerinin huzûruna gitti. Hocası onu hemen halvete soktu. Kırk gun bir yerde yalnız ibÂdet ve tÂatla meşgûl oldu. Daha bu vazîfeye başladığı sıralarda idi. Bir gun bir Âh cektiğinde yanında bulunan arkadaşlarının suratle yanından kacıştıklarını gorup nicin kactıklarını sordu. Onlar: "Sen Âh cektiğin zaman ağzından ateş cıkıyordu. Biz bu ateşten korkup kactık." dediler.

Kendisi şoyle anlatır: "Bir sabah vakti Muhammed Kudsî hazretlerinin sohbet meclisinde en on saftan bir adım ileri oturmuştum. İceri teşrif ettiklerinde safların duzeltilmesi ile vazîfeli olan CelÂl Efendi ile birlikte yanıma gelip kalabalık bir cemÂat onunde kolumdan tutarak beni en arka safa gecirdi. Bunun bir hikmetinin ve nefsimin kusuru sebebiyle olduğunu duşunerek dışarı atılmadığıma şukrettim."

Feyzullah Efendi, Muhammed Kudsî hazretlerinin yanında yedi ay muddetle tasavvufta cok sıkı bir şekilde calıştı. Meşakkatli riyÂzetler cekti. Yedi ay sonra ona tasavvufta icÂzet ve hilÂfet verdi. Kendisi şoyle anlatmıştır: "H.1257 senesi Rebî'ulevvel ayının başında bir Cum gunu, Cum namazından sonra Muhammed Kudsî hazretleri cÂmiden cıktığı sırada pazar halkı buyuk bir kalabalık hÂlinde saf saf dizilmiş bekler bir halde idi. Hocam halka selÂm verdikten sonra ellerini acıp onlara du etti. Buyuk kalabalık da; "Âmîn!" dedi. Bu duÂdan sonra beni medresenin bir odasına goturup, daha onceden benim icin yazdığı icÂzetnÂmeyi cıkarıp actı ve okudu. Sonra bana verdi ve beni irşÃ‚d vazîfesi yapmakla vazîfelendirdi. Hemen o gun Malatya'ya gitmemi emretti. Hazırlanıp vedÂlaşarak yola cıktım. Kırk beş gunde Malatya'ya ulaştım. Burada insanları terbiye etmek ve talebe yetiştirmekle meşgul oldum.

1842 (H.1258) senesinde hacca gitmek uzere yola cıktım. Şam'a kadar atla, Maan'a kadar merkeble, Maan'dan on sekiz saat yuruyerek yol aldıktan sonra bir nargileci katırı kiraladım. Kendimden gecmiş bir halde aşk ve şevk icinde Medîne-i munevvereye ulaştım. Uc gun Medîne'de kalıp Resûlullah efendimizin turbesini ziyÂret ettim. Sonra bir deve kiralayıp Mekke-i mukerremeye gittim. Arafat'taki Cebel-i Rahmeye yuruyerek cıkıp indim. Hac farîzasını yerine getirdikten sonraCidde'den bir gemiye binerek kısa yoldan donerkenAkabe-i Resi Muhammed denilen korfez onunden Berr-ul-Acem denilen tarafa yoneldiğimiz sırada şiddetli bir ruzgÂr cıktı. Gemimizin direği kırıldı. Dalgaların şiddetle carpmasıyla gemi su ile doldu. Herkes geminin batmak uzere olduğunu gorerek feryÂda başladı. Ben Allahu teÂlÂya tevekkul ederek sessiz bir halde duruyordum. Bu sırada gemideki hacılar benim sÂkin hÂlime bakıp yanıma toplandılar. "Bu dehşet verici halden kurtulmamız icin bildiğiniz duÂları okumanızı istirham ediyoruz." dediler. Bunun uzerine BehÂeddîn Nakşibend BuhÂrî hazretlerini hatırlayarak; "Y ŞÃ‚h-ı Nakşibend yetiş, yardım et, bizi Allahu teÂlÂnın izni ile kurtar!" diye nid ettim. Bu sırada BehÂeddîn BuhÂrî hazretleri Allahu teÂlÂnın izni ile geminin gerisinde deniz uzerinde gozuktu. Batmak uzere olan gemimizi tutup doğrultarak yoluna koydu. Himmet ve yardımlarıyla gemimiz tehlikeyi atlattı. Butun yolcular sevincle gemiden karaya indiler. Bu işin farkında olanlar yanıma toplanıp bizim kurtuluşumuza vesîle oldunuz diye teşekkur ettiler.

Kasîr'den Kana ve Saîd yoluyla Mısır'a İskenderiyye'ye ve bir yelkenli gemiyle Beyrut'a vardığımızda yolcuları karantinaya aldılar. Beni yol arkadaşlarımdan ayırıp; "Sende altın vardır." diyerek insanlar arasında uzerimi aradılar. Bende altın olmadığını gorduklerinde, karantina işlerine bakan kimse uygunsuz sozler soyleyerek hakÂret etti. Sonra da; "Alın bunu, hapisteki frenk gavurunun odasına koyun." dedi. Beni bir frenkin hapsedilmiş olduğu odaya goturup, yanına koydular. Hapsedildiğim odada ben namaz kılıyordum. Frenk ise kendi Âleminde idi. Kufur ve hezeyÂn dolu sozler soylerdi. Tam on beş gun orada hapsedildim. Muddet dolunca, cıkardılar. Oradan Şam'a gittim. Şam'da MevlÂn HÂlid-i BağdÂdî hazretlerinin kabr-i şerîfini ziyÂret ettim. ZiyÂretimi yapıp Beyrut'a dondum. Beyrut'tan bir gemi ile Trablus ve Lazkiye'ye, sonra Antakya'ya, oradan da Kilis'e ve Anteb'e gectim. Anteb'de ilk murşidim Huseyin VÂiz hazretlerinin kabrini ziyÂret ettim. Sonra Malatya'ya geldim. Altı ay kadar Malatya'da kaldıktan sonra, Hicaz'dan aldığım bÂzı hediyeler ile hocam Muhammed Kudsî hazretlerini ziyÂret icin yola cıktım. Sivas'a varınca atımın ayağı sakatlandı. Zile'ye kadar yaya yurudum. Oradan başka bir hayvan bulup, Yozgat uzerinden yoluma devÂm ettim. Konya-Bozkır'a gelip hocamı ziyÂret ettim. Tekrar Malatya'ya dondum.

1845 (H.1262) senesinde ucuncu def huzûruna gittim. Daha sonra izin alıp memleketim Vidin'e ziyÂrete gittim. Uc ay Vidin'de kaldım. KÂbiliyetli kimselerden, Âlimlerden, sÂlihlerden pekcok kimsenin tasavvufta yolumuza girmesine vesîle oldum. Daha sonra Vidin'den ayrılıp İstanbul uzerinden Malatya'ya dondum. Malatya ahÂlisi bize cok yakın alÂka ve muhabbet gosterdi. Fakat eyÂletin merkezi olan Harput ahÂlisi tasavvuf ehlini sevmiyor, kendilerini irşÃ‚d icin giden dervişleri kovuyorlardı. Oraya da hizmet etmek icin gittim. Harput'ta halka on ayak olup tasavvuf ehline duşmanlık ettiren muftî, benim Harput'a vardığım gun olmuştu. Yine halkı kışkırtanlardan ileri gelen biri de bir sebeple başka yere surgun edilmişti. Bir hafta kadar Harput'ta kaldım halk alÂka gosterdi. Onlara rehberlik etmesi icin birini yerime vekil bıraktım. Bir muddet sonra ikinci def Harput'a gittim. Bu gidişimde halk buyuk alÂka gosterip, pekcok kimse tasavvufta bizim yolumuza girdi. Bunun uzerine orada yerime bir halîfe bıraktım. Boylece yolumuz o havÂlide her tarafa yayıldı."

Feyzullah Efendi, 1847 (H.1264) senesinde İstanbul'a gidip insanları irşÃ‚d, doğru yolu gosterme ile meşgûl oldu. Hocası Muhammed Kudsî Efendi ona daha onceden; "İstanbul'un bir koşesinde yerleşip, nice zaman tanınmazsın. Yalnızlık Âleminde gizli kalırsın!" buyurmuştu. İşÃ‚ret edildiği gibi İstanbul'da sekiz sene talebeleri ve cocuklarıyla kendi halleri uzere bir evde kaldılar. Sessiz sedÂsız insanları irşÃ‚d ile meşgûl oldu. Daha sonra ismi duyulup tanındı. Sohbetleri cok kıymetli idi. Uzunca boylu, buğday benizli, guler yuzlu, yumuşak sozlu, kalbi feyz sacan buyuk bir velî ve rehberdi. EtrÂfına ilim ve feyz sacmaya başladı. Âlimler, tasavvuf ehli zÂtlar, devletin ileri gelenleri ve halk buyuk kalabalıklar hÂlinde sohbetlerinde toplandı. Boylece pekcok kimse onun rehberliği ile saÂdete kavuştu. Talebeleri gÂyet iyi yetişip Âlim, sÂlih ve fazîlet sÂhibi oldular.

Bir zamanlar Konya vÂlisi olan Ali KemÂl Paşa şoyle anlatır: "İstanbul'da bulunan bÂzı fitne ve fesÂd zumreleri, Feyzullah Efendinin hizmetlerine, ilim ve evliyÂlık yolunda cok talebe yetiştirmesine tahammul edemediler. O zaman ben Midilli'de vÂli idim. Tevkif edilmek, zindana atılmak gibi şeyler onun icin umurunda değildi ve hizmetine devÂm ediyordu. Cin tÂifesinden altı bin kişiyi irşad edip yetiştirdiğini biliyorum."

KerÂmetleri coktur. Bunlardan biri, Resûlullah efendimizin onun icin; "Dostum Hacı Feyzullah Efendi." buyurmasıdır. Şoyle ki: SÂlihlerden Mustafa Efendi isminde bir zÂta ruyÂsında, Resûlullah efendimiz; "Sen İstanbul'da dostum Hacı Feyzullah Efendiye git." buyurmuştur. O da gelerek Feyzullah Efendinin sohbetlerine katılmış ve cok istifÂde etmiştir.

1) Şems-uş-Şumûs; s.116
__________________