Osmanlı Devletinin ilk vezir ve kÂdılarından. Hanefî mezhebi fıkıh Âlimi ve meşhûr velî. İsmi Halil bin Ali'dir. Bugun Eskişehir'e bağlı Sivrihisar'ın Cendere koyunde dunyÂya geldi. Bu sebeple Cenderî ve Candarlı diye nispet edildi. Doğum tÂrihi bilinmemektedir. 1787 (H.789) tÂrihinde Serez'de vefÂt etti.

Candarlı Kara Halil, kucuk yaştan îtibÂren devrin ulemÂsından dersler almaya başladı. Ancak onun Bilecik ve İznik kÂdılıklarına tÂyinine kadar gecen zaman hakkında mÂlûmat, bilgi yok denecek kadar azdır. Yalnız onun Osmanlı Beyliğinin kuruluşunda muhim rolu olan ahî teşkîlatı icinde yer aldığı ve Osman GÂzi'nin kayınpederi ahî reislerinden Şeyh EdebÂlî'nin akrabÂsından olduğu bilinmektedir.

Candarlı Kara Halil, İznik'te Orhan GÂzi tarafından acılan OrhÂniye Medresesi talebeleri arasında idi. Orhan GÂzi, 1331 yılında İznik'i fethedince, orada bir medrese yapıp, bir imÂret inşÃ‚ etti. İmÂrette ilk olarak bizzat kendisi aş dağıtıp, kandil yaktı. ZamÂnın buyuk Âlimlerini medresede ders vermeye dÂvet etti. İlk once DÂvûd-i Kayserî'yi baş muderris tÂyin etti. Sonra TÂcuddîn Kurdî baş muderris oldu.Ucuncu olarak baş muderris olan AlÂuddîn Esved Ali bin Omer isminde, Kara Hoca diye bilinen bir mubÂrek zÂt idi. Candarlı Kara Halil, bu medresede ilim oğrenip, zamÂnın din ve fen bilgilerine sÂhib oldu.

Sultan Orhan GÂzi, Âlimleri, evliyÂyı gorup gozeten bir buyuk bey idi. O mubÂrek kimse, bir gun AlÂuddîn-i Esved hazretlerini ziyÂrete gitti. Bu sırada AlÂuddîn-i Esved hazretleri nÂfile namaz kılmakta idi. Orhan GÂzi, avluda bekledi. Bu sırada farz namaz vakti geldi. Orhan GÂzi ve orada bulunan AlÂuddîn-i Esved'in talebeleri namaz icin hazırlandılar. Namazın sunnetini kıldılar. İkÂmet okununca, talebeler arasında bulunan Kara Halil imÂmete gecti.Hazır olan cemÂate namaz kıldırdı. AlÂuddîn-i Esved de odasından cıkıp geldi. Bir muddet sohbet ettiler. Orhan GÂzi edeple dinledikten sonra başını kaldırıp; "Seferde ve hazerde, ahÂli arasında vÂki olacak hÂdiselerde hukmedip, hak ile bÂtılı ayırmak, şer'î, dînî hukumleri beyÂn etmek icin bir hoca efendi, Âlim lÂzımdır. Talebenizden birini benimle sefere gitmek icin tÂyin etseniz." deyip, arzu ve isteğini arzetti. AlÂuddîn-i Esved hazretleri Orhan GÂzi'nin bu arzusunu kabûl ettikten sonra, talebelerine baktı. Her birinin; "Ne olur beni gonderme!" diye yalvarır bir hÂli vardı. Cunku onlar, sultanla berÂber olan ulemÂyı, dunyÂya duşkun biliyorlardı. Sultanın kotuluklerine ulemÂnın ilimlerini Âlet etmelerinden korkuyorlardı. Ancak Sultan Orhan, oyle bir kimse değildi. Yanına ulemÂyı emretmek icin değil, Allahu teÂlÂnın emirlerini onun ağzından dinlemek icin, kendisini Allahu teÂlÂnın yasaklarına kaymaktan sakındırması icin istiyordu. Kendisine kul değil, başına sultan arıyordu. Devlet sultansız, sultan ulemÂsız olmuyordu. Devletin bekÂsı icin sultana, sultanın yanlış yola sapmaması icin ulemÂya ihtiyac vardı. AlÂuddîn-i Esved namlı Kara Hocanın talebelerinden birinin de bu işi yapması lÂzımdı. İş başa duşmuştu. Kara Hoca da en gozde talebesi Candarlı Kara Halil'i, Sultan Orhan GÂziye verdi. Kara Halil de; "Memur mÂzurdur." hukmunce, hocasının emrine tÂbi olup, Orhan GÂzi ile birlikte gitti. Seferde ve hazerde, sultana muşÃ‚virlik, anlaşmazlıklarda hÂkimlik yaptı. Yanlış yola sapanları terbiye edip, dîn-i İslÂmın emir ve yasaklarının tatbîkinin, Devlet-i aliyye-i OsmÂniye icerisinde Ehl-i sunnet Âlimlerinin bildirdiği şekilde icrÂsına, yapılmasına gayret eyledi.

Bu arada sırasıyla Bilecik, İznik ve Bursa kÂdılıklarında bulundu. Hocası TÂceddîn Kurdî'nin kızı ile evlendi. Orhan GÂzinin vefÂtı ile MurÂd-ı HudÂvendigÂr sultan olunca, Osmanlılarda ilk olarak kÂdıaskerlik makÂmını ihdÂs edip, Kara Halil'i de ilk kazasker olarak tÂyin etti. Kara Halil Efendi bundan sonra butun bilgi ve tecrubesini, genc Osmanlı devletinin teşkilÂtlanmasında seferber etti. O, Orhan Bey zamÂnında, ilk muntazam askerî teşkilÂtın teşkilinde muhim vazîfeler gormuş, yaya ve musellem adları ile musluman Turk cengÂverlerinden piyÂde ve suvÂri kuvvetlerini teşkilatlandırmıştı. Bu ocak, daha sonra, yine Kara Halil'in himmet ve gayreti ile Birinci MurÂd zamÂnındaYeniceri ocağının kurulmasına kadar Osmanlı Devletinin yegÂne muntazam ordusu olarak kaldı.

Candarlı Kara Halil Hayreddîn Paşa yine Molla Rustem ile birlikte bir devlet hazînesi ve devletin mÂlî teşkilÂtını kurup, ceşitli duzenlemeler yaptı. Daha sonra HalilHayreddîn Paşa unvÂnıyla vezîr oldu. Candarlı'ya kadar, Osmanlılarda vezîrler, yalnız idÂrî ve mÂlî işlere bakarlardı. Candarlı'ya, bunlar yanında askerî kumandanlık da verildi. Devletin butun idÂrî, mÂlî ve askerî işlerini elinde topladı. 1385 yılında ordunun başında Rumeli'ye sefere cıktı. Karaferye, Serez ve SelÂnik'i aldı. Tesalya ve Manastır'a girdi. Arnavutluk iclerine kadar ilerledi. Ordusu ile berÂber Vardar Yenicesi'nde fetih hareketlerine devÂm etmekte iken hastalanıp, Serez'e nakledildi. 1387 (H.789) yılında orada vefÂt etti. VefÂtı sırasında yanında; Ali, İlyÂs ve İbrÂhim adlarında uc oğlu vardı. Oğlu Ali Paşa, babasının yerine vezir oldu. Yaklaşık yuz elli sene, Candarlı soyundan gelen kimseler, Osmanlı Devletine en ust seviyede hizmet ettiler.

Candarlı Halil Hayreddîn Paşa, ilim ve amelde eşsiz, ver ve takvÂda nÂdirdi. Devlet idÂresinde muktedir, kumandanlıkta ustundu. TevÂzu ve comertlik sÂhibi bir kimse olup, işlerini yalnız Allahu teÂlÂnın rızÂsı icin yapardı. DunyÂya duşkun değildi. Duny malına bağlılığı zarûret mikdÂrı idi. O, yalnız Âhireti kazanmanın yollarını arar, duny işleri ile cok az ilgilenirdi. Butun fakir fukarÂnın yuku onun uzerinde idi. Yolda ağlayan bir cocuk, cenkte tokezleyen bir at ondan sorulurdu. Âhiret gunu bunların hesÂbını nasıl vereceğini duşunur, elinden geldiğince hat yapmamaya, kimsenin kalbini kırmamaya calışırdı. Nitekim, kendisine sultÂnın emrine girmesi teklif edilince geri durmuş, ancak hocası emredince, itÂat etmişti. SultÂnın hizmetine de, Allahu teÂlÂnın dînine hizmet edip, O'nun rızÂsını kazanabilmek arzusuyla hocasının emriyle girmişti. Butun omru boyunca bu niyetle hizmet ve gayret etti. Sultan Orhan ve MurÂd Hanların takdirlerini kazandı ve duÂlarını aldı.

Candarlı Kara Halil Hayreddîn Paşa, Serez'de bir cÂmi ile İznik'te Yeşil CÂmi, Gelibolu'da Eski CÂmi, İznik'te Eski ve YeniimÂreti yaptırdı. Bunca hizmetleri arasında, ilm-i belÂgatta CelÂleddîn-i Kazvînî'nin Telhîs-ul-MiftÂh adlı eserini şerhetti.

MÂDEMKİ ALLAHU TEÂLÂNIN EMRİDİR

MurÂd Han doneminde yeniceri ocağının kuruluşuna ilk adım olmak uzere tÂrihlerde şu vak'a anlatılmaktadır: "Sultan MurÂd GÂzi, Edirne'de tahta gecup oturdu. Bir gun Kara Rustem derlerdi, Karaman vilÂyetinden bir dÂnişmend geldi. Halil Hayreddîn Paşa ol vakitde kÂdıasker idi. Kara Rustem; Efendi! Bunca sultanlık malı nicun zÂyi edersiniz, deyince, KÂdıasker; nice mal zÂyi etmişiz, diye sordu. Kara Rustem, bu gÂziler ki gazÂlarda esir cıkarırlar, cenÂb-ı Hakk'ın emriyle beşde biri hunkÂrındır, dedi. Candarlı Halil Hayreddîn bunu hemen MurÂd Hana nakletti. Sultan: MÂdemki Allahu teÂlÂnın emr-i şerîfidir şimden sonra alın, dedi... Bundan sonra GÂzi Evrenuz ve Lala ŞÃ‚hin'e ısmarladılar ki akınlarda cıkan esirden beş başda birin pÂdişÃ‚h icin alalar. Bu usûl uzere hayli oğlanlar toplayıp MurÂd GÂziye geturduler. Halil Hayreddîn Paşa; bunları Turk'e verelum hem musluman olsunlar, dedi. Kabul edilip bunlar evvelen Turk koylusunun yanına verildiler. Hem Turkce oğrenip ve hem de musluman oldular. Ondan sonra saray kapısına girup, ak bork giydirip adını yeniceri koydular."
__________________