Hindistan'da yetişen Ceştiyye yolunun buyuk velîlerinden. İsmi Mahmûd, lakabı Nasîruddîn'dir. SulÂlesi Horasan'dan gelip Hindistan'a yerleşmişti. BÂzı kaynaklara gore İmÂm-ı Huseyin'in bÂzı kaynaklara gore de hazret-i Omer bin HattÂb'ın neslinden olduğu bildirilmektedir. Doğum yeri hakkında değişik rivÂyetler vardır. Hindistan'ın Uttar Pradeş eyÂletindeki Ayodin veya Bane Banki'de doğduğu zannedilmektedir. Doğum tÂrihi belli değildir.

Cırağ-ı Mahmûd, dokuz yaşında iken babasını kaybetti. Yetiştirilmesini annesi uzerine aldı. Kucuk yaşta mÂnevî ilimlere ve dînî vecîbelere ilgi duyar, namazlarını cemÂatle vaktinde kılmaya titizlikle dikkat ederdi.KÂdı Muhyiddîn KÂşÃ‚nî'den Bezûdî adlı eseri,AllÂme Kerîm ŞirvÂnî'den ise HidÂye'yi okudu. AllÂme Kerîm ŞirvÂnî'nin vefÂtından sonra MevlÂn İftihÂruddîn Muhammed GeylÂnî'den ilim oğrendi. 25 yaşında duny ile alÂkasını kesti. Avaz ormanlarında sekiz yıl berÂberce uzlet cektikleri akadaşı ile nefsine karşı cetin mucÂdele yaptı. Bu zaman zarfında gunduzleri oruc tuttu ve iftarını ormandaki otlarla actı. 40 yaşında Dehli'ye gitti ve NizÂmuddîn Evliy hazretlerinin talebeleri arasına katıldı. Bir gun NizÂmuddîn EvliyÂ, dergÂhının ust katındaki odasından inerken, bir ağac golgesinde, umitsiz bir vaziyette duran Nasîruddîn Mahmûd'u fark etti. Yanına cağırtıp, hÂl ve hatırını sordu. Kendini tanıttıktan sonra, Nasîruddîn Mahmûd; "Efendim, buraya sÂlihlerin ve velîlerin ayakkabılarını tÂmir etmek icin geldim." dedi. Bu tek cumle, onun mutevÂzî karakterini ve mÂnevî yukselmeye musÂid olmasını ortaya koyduğu gibi, NizÂmuddîn EvliyÂ'nın himmetini kazanmasına yetti. NizÂmuddîn EvliyÂ, kendi hocası ile arasında gecen bir olayı hatırladı ve ona bunu şoyle anlattı: "Ben, hocam Ferîduddîn Genc-i Şeker'in yanında iken, bir gun ders arkadaşlarımdan biri bana geldi ve beni, yamalı, eski bir elbiseyle gorunce; "NizÂmuddîn, sen buraya geleli ne kadar oldu ki bu haldesin? Bu şehirde ilim okutsan, dunyÂlık bakımından bir sıkıntın olmaz." dedi. Ben, onun bu sozune hic cevap vermedim ve oradan ayrılarak, doğruca hocamın huzûruna gittim. Hocam bana; "NizÂmuddîn! Eğer arkadaşlarından bir kimse gelir ve sana; "Senin bu hÂlin nedir? Rahatlık ve bolluk temin eden ilim oğretmeyi nicin terk eyledin?" derse, ne cevap verirsin." buyurdu. Ben de; "Siz ne emrederseniz, onu soylerim." dedim. Bunun uzerine şoyle buyurdu:

Gittiğim yoldan git demen, arkadaşlık değildir.
Mutluluk sana olsun, benim boynum eğiktir.

Sonra yemek hazırlanmasını emir buyurdu. Yemek hazırlanınca bana; "NizÂmuddîn! Bu sofrayı başına al, o arkadaşının olduğu yere gotur." buyurdu. Ben de soylenileni yaptım. O arkadaşım bu hÂle şaşırarak; "Bu sohbet ve bu hal sana mubÂrek olsun." dedi.

NizÂmuddîn EvliyÂ, hocası ile arasında gecen olayı anlattıktan sonra, ona, riyÂzet ve mucÂhedede bulunmasını emretti. Nasîruddîn Mahmûd bundan sonra gunlerce bir şey yemedi. Ekseriyetle, arzu ve istekleri fazlalaştığında, meyve suyu icerdi.

Nasîruddîn Mahmûd hocasına cok bağlıydı. Bir gun HÂce BehÂuddîn ZekeriyyÂ'nın talebelerinden HÂce Muhammed KÂzerûnî, NizÂmuddîn EvliyÂ'nın dergÂhında musÂfir olarak bulunuyordu. Bir gece Muhammed KÂzerûnî teheccud namazı icin uyanmış ve paltosunu mescide bırakıp, abdest almaya gitmişti. Fakat donuşte paltosunu yerinde bulamadı. Kızgınlıkla bağırmaya başladı. Nasîruddîn Mahmûd bu gurultuden şaşkına donup, gecenin bu ilerlemiş saatinde NizÂmuddîn EvliyÂ'nın bu seslerden rahatsız olacağını duşunerek, Muhammed KÂzerûnî'nin kızgınlığının gecmesi icin, hemen paltosunu cıkarıp ona verdi. Ertesi sabah, olup bitenler NizÂmuddîn EvliyÂ'ya anlatılınca, Nasîruddîn Mahmûd'u yanına cağırdı ve ona yeni bir elbise hediye ederek, du etti.

Nasîruddîn Mahmûd, bir sure hocasının yanında kaldıktan sonra, izin alıp annesinin yanına gitti. Fakat halkın, sohbetlerine cok rağbet etmesi sebebiyle, fazla meşgûl edildiğinden, gunluk husûsî vazîfelerini yapamaz hÂle geldi. Bu durumu ve izin verirlerse gonul huzûru ile ibÂdetle meşgûl olmak icin sahrÂlara gitmek istediğini NizÂmuddîn Evliy ile cok yakınlığı bulunan Emir Husrev vÂsıtasıyla hocasına arz etti. Emir Husrev, her gun yatsıdan sonra NizÂmuddîn EvliyÂ'nın huzûruna gider, o gun herhangi bir durum olduysa onu arz ederdi. İşte bu sırada, Nasîruddîn Mahmûd'un isteğini arz etmişti. Bunun uzerine NizÂmuddîn Evliy ona şu haberi gonderdi: "Allahu teÂlÂnın kulları arasında kalmalı ve onların sıkıntılarına sabır ve musÂmaha gostermelisin. Bunun mukÂfÂtını goreceksin. Her insan, bir işe uygun olarak yaratılmıştır. O yuzden, talebelerimin bÂzısının sessiz oturmalarını, kapılarını dunyÂya kapamalarını oğretirken, bÂzılarının dunyÂya duşkun insanlar arasında kalmalarını, sıkıntılarına tahammul etmelerini, onlarla iyi gecinmelerini tavsiye ederim. Zîr bu, peygamberlerin ve velîlerin yoludur." Nasîruddîn Mahmûd, bu emir uzerine Avaz'da insanlar arasında kalmaya devÂm etti. Zaman zaman hocasını ziyÂrete ve ondan feyz almaya Dehli'ye giderdi. Annesinin vefÂtından sonra Avaz'dan ayrıldı ve hocasının dergÂhında kalmaya başladı. Hocası NizÂmuddîn EvliyÂ'nın vefÂtından sonra ise, bugun kabrinin bulunduğu ve CırÂğ-ı Dehli olarak bilinen mahalle yerleşti. NizÂmuddîn EvliyÂnın halîfelerinin en buyuğu ve mÂnevî hallerin vÂrisiydi. NizÂmuddîn EvliyÂ'nın vefÂtından sonra insanları Allahu teÂlÂnın rÂzı olduğu yolda hizmet ve rehberlik vazîfesi ona gecti. Hocasına cok bağlıydı. NizÂmuddîn Evliy gibi onun yolu da; fakirlik, sabır, Allahu teÂlÂdan gelene rız gosterip hoşnûd olmak ve teslimiyetti.

Nasîruddîn Mahmûd'a Cırağ lakabının verilmesi şoyle anlatılır: NizÂmuddîn EvliyÂ'nın dergÂhında, bircok ileri gelen Âlim toplanmıştı. Nasîruddîn Mahmûd, toplantıya biraz gec gelmişti. NizÂmuddîn Evliy ona yer gostererek, oturmasını soyledi. Nasîruddîn Mahmûd ise; "Efendim, oturursam, bu muhterem cemÂate sırtımı donmuş olurum." dedi. Bunun uzerine NizÂmuddîn EvliyÂ; "Cırağın ve kandilin onu, ardı yoktur." buyurdu. YÂni lambanın ne yuzu, ne de arkası vardır. O, ışıklarını her yone sacar, ondan sonra Nasîruddîn Mahmûd butun talebeler arasında "Cırağ" adıyla anıldı ve bu lakab ile meşhûr oldu.

Diğer bir rivÂyet ise şoyledir: "NizÂmuddîn EvliyÂ'nın dergÂhının su ihtiyÂcını karşılayacak bir sarnıc inşÃ‚ edilmekte idi. Gece yapılan bu işi aksatmak icin, Sultan GıyÂsuddîn Tuğluk, yağ gonderilmesini durdurdu. Bunun uzerine NizÂmuddîn EvliyÂ'nın emri ile Nasîruddîn Mahmûd dereden su getirip, kandillere koydu. Su, yağ gibi yandı. Bundan sonra ona Cırağ lakabı verildi."

Nasîruddîn Mahmûd, fakirlik icinde yaşardı. Ust uste hicbir şey yemeden, iki gun oruc tuttuğu olurdu. Kendisini ziyÂrete gelen olursa; hocasının kıymetli cubbesini giyer, onları oyle karşılardı. Onlar gidince cubbeyi cıkarır, eski elbiselerini tekrar giyerdi. HÂli vakti iyi olduğu zamanlarda, kendisi her gun oruclu olur, musÂfirleri ile talebelerine lezzetli yemekler ikrÂm ederdi. MusÂfirlerine bizzÂt hizmet etmekten zevk duyar ve onlar yerken tatlı tatlı anlatırdı. Bir gun sofrada şoyle buyurdu: "Yemek sırasında insan, Allahu teÂlÂnın kendisini gorduğunu duşunmeli, O'nun rızÂsı icin yemeli ve yemekten aldığı enerjiyi, Allahu teÂlÂnın rızÂsına hasretmelidir."

Bir gun yine Nasîruddîn Mahmûd, lezzetli yemeklerle bir ziyÂfet veriyordu. Bu ziyÂfet sırasında şu hikÂyeyi anlattı: "Derviş'in biri, Şeyh Ebû Saîd hazretlerini gormeye gitmişti. Şeyhin debdebeli cadırını, ipekten iplerini, altından kazıklarını goren derviş şaşkına dondu. Şeyh Ebû Saîd gibi buyuk bir velînin, bu luksunu anlayamadı. Ebû Saîd hazretleri, dervişin aklından gecenleri anlayıp, durumu şoyle acıkladı: "Ey derviş, cadırımızın bu altın cubuklarını kalbimize cakmadık, onları yere caktık. Bu dunyÂ, senin golgene benzer, yuzunu guneşe donersen, golgen arkada kalır. Eğer sırtını guneşe donersen, guneş arkada kalır."

HÂce KıvÂmuddîn, Nasîruddîn Mahmûd'un talebelerinden idi. SultÂnın hizmetinde bulunuyordu. Bir muddet sonra sebepsiz yere saraydaki vazîfesinden atıldı. İşsiz kalınca, arkadaşları, akrabÂları ve yakınları ondan yuz cevirdiler. Pazara eşyÂsını satmaya cıktığında, kimse alıcı olmadı. Sonunda cÂresiz kalıp, yardım istemek icin hocasına gitti. Daha sıkıntısını dile getirmeden, Nasîruddîn Mahmûd cevap olarak şu kıt'ayı okudu:

"Duny fÂnidir, ondan vazgecmek iyidir.
Az veya cok, rızkın ne ise, yaradandan gelir.
Malını almıyorlarsa, satmamak daha iyidir.
Eğer seni dinlemezlerse susmak daha iyidir."

Sultan Tuğluk, ilim sÂhibi bir zÂt olmasına rağmen Nasîruddîn Mahmûd'a eziyet ederdi. Sefer ve yolculuklarında onu da berÂber gotururdu. Bir kere onu kendi elbiselerine bekci yapmıştı. Nasîruddîn Mahmûd butun bunlara, hocasının sabır tavsiyesine uyarak tahammul edip katlanıyordu. Yine bir gun Sultan Tuğluk, Cırağ-ı Dehli'ye altın ve gumuş kaplar icerisinde yemek gonderdi. Bu şekilde yemek gondermesi, şeyhe eziyet ve sıkıntı vermek maksadı ile idi. Cunku, eğer gonderdiğim yemeği yemezse ona eziyet ederim. Yerse altın ve gumuş kaptan yedin bu sebeple dînin emrine uymadın derim, duşuncesindeydi. Nasîruddîn Cırağ yemek gelince bir şey demedi. Et bulunan altın kÂseden biraz alıp once eline koydu. Sonra elinden alıp yedi. Boylece hem sultanın emrine muhÂlefet edip kendisini tehlikeye atmamış, hem de dînin emrine uymayan haram bir işi yapmamış oldu. Bu sûretle sultanın kotu plÂnı Allahu teÂlÂnın izniyle bozuldu.

Sultan Tuğluk'un olumunden sonra Fîrûz Şahın başa gecmesi sırasında Cırağ-ı Dehli ondan tebeasına Âdil davranması konusunda soz vermesini istedi. Yoksa Allahu teÂlÂya, millete başka Âdil bir sultan vermesi icin du edeceğini soyledi. Fîrûz Şahın Âdil davranmaya soz vermesi uzerine Nasîruddîn Cırağ; "Eğer halkına sevgi ve adÂletle davranırsan, biz de Allahu teÂlÂdan sana 40 yıllık bir hukumdÂrlık nasîb etmesini du ederiz. Gercekten de hukumdarlığı 40 sene surdu.

Bir gun Dehli'deki Cahri pazarına tÂyin olan mufettiş, Nasîruddîn Mahmûd'un talebesiydi. Vazîfeye başlamasından sonra hocası; "Senin bir seyyid olman sebebiyle, ozellikle Peygamber efendimize uyman ve o yolda bulunman uygundur. Peygamber efendimiz ve Allahu teÂl tarafından yasak edilenlerden kacınmalısın. Alış-verişte yalan soylememelisin. Eğer bir malı 5 dînara satın almışsan, satarken muşteriye 6 dînara satın aldım diye soylememelisin. Boyle şeylerle rahata erişilmez. Doğruluk hic zarar vermez. Az bir kÂra rız gosteren kimsenin zenginliği artar. O da nasıl arttığına şaşıp kalır." buyurdu.

Bir ciftci; Cırağ-ı Dehlevî'yi ziyÂrete gelmişti. Onun bu ziyÂretinden cok memnun olan Nasîruddîn Cırağ; "Ciftcilik saygı değer bir meslektir ve pekcok Allah adamı bu meslekle hayÂtını kazanmaktadır." dedikten sonra şoyle nasîhatta bulundu: "Tarlayı surerken, kalple ve dille Allahu teÂlÂyı hatırla. Bu senin tohumdan iyi hasat almanı sağlayacaktır. İyi niyet olmadan, hic bir işe başlamamalıdır. Eğer bir kimse, başkaları namaz kılıyor diye, namaz kılarsa, kulların beğenmesi icin kılınan namazı Allahu teÂl kabûl etmez."
__________________