Tefsîr, hadîs, tÂrih ve Hanbelî mezhebi fıkıh Âlimi, buyuk velî. Kunyesi, Ebu'l-Ferec; ismi, AbdurrahmÂn; babasınınki Ali'dir. Nesebi hazret-i Ebû Bekr'e ulaşır. Ebu'l-Ferec, buyuk dedesi CÂfer-ul-Cevzî'ye Âit "El-Cevzî" lakabından dolayı, "İbn-i Cevzî" diye meşhûr oldu. El-Kuraşî, Et-Teymî, El-Bekrî, El-BağdÂdî nisbeti de kendisine isnÂd olunan sıfatlardandır.

İbn-i Cevzî'yi, İbn-i Teymiyye'nin talebesi olan İbn-i Kayyim el-Cevziyye ile karıştırmamalıdır. İbn-i Kayyim 1292-1350 (H.691-751) tÂrihleri arasında yaşamıştır. Aralarında bir bucuk asırlık bir zaman farkı vardır. Ayrıca îtikÂd ve fikrî bakımdan farklı şahsiyetlerdir. Ebu'l-Ferec Ehl-i sunnet, diğeri ise aşırı goruşleri dolayısıyla Ehl-i sunnetin başına ciddî gÂileler acmış bid'at ehli biridir.

İbn-i Cevzî hazretlerinin doğum tarihi ihtilaflıdır. Kendisi bir yazısında şoyle demektedir: "Doğum tarihimi araştırmadım. Ancak, babam 1120 (H.514) senesinde vefÂt etmişti. Annem, babamın vefÂtında benim uc yaşlarında olduğumu soyledi." Bu acıklamayla İbn-i Cevzî'nin doğumu 1117 (H.511) senesi olmaktadır.

İbn-i Cevzî BağdÂt'ın Habîb Sokağında dunyÂya geldi. Babası vefÂt ettiğinde, kendisi cok kucuktu. Ona annesi ve halası baktı. Beş yaşına basınca, halası, Ebu'l-Fadl bin NÂsır Mescidine goturdu. İbn-i Cevzî burada vÂz dinlemeye başladı. Kucuk yaşta Kur'Ân-ı kerîmi ezberledi.

Kendisi şoyle anlatır: "Hocam İbn-i NÂsır, beni kucukluğumde bircok Âlime goturdu. Onlardan ilim dinletti. Dinlediğim Âlimlerin hepsinden bana icÂzet (diploma) aldı. Hocalarımın buyukluklerini bilen, onların hÂllerine vÂkıf olan arkadaşlarıma, hocalarımın herbirinden bir soz soyledim. Ders aldığım hocalarımın sayısı seksen yediydi."

Ebu'l-Ferec, Ebû HÂkim NehrivÂnî'nin yanında yardımcıydı. İbn-us-Senihal'in yaptırdığı medresede Ebû HÂkim, Ebu'l-Ferec'e fıkıh ve ferÂiz okuttu. BÂb-ul-Ozc'de Ebû HÂkim'in ders verdiği bir medrese vardı. Daha sonra Ebû HÂkim, bu medresede ders vermeyi tamÂmen Ebu'l-Ferec'e bıraktı. Halîfe Mustadî, Ebu'l-Ferec'e cok hurmet ederdi. Ebu'l-Ferec halîfe icin El-Mesbah-ul-Mudî' fî Devlet-il-Mustadî adlı eseri yazdı. Ayrıca En-Nasru al Mısr adlı eseri de yazıp, halîfeye sundu. Bunun uzerine halîfe ona, BÂb-ı Bedr'de kendi huzûrunda vÂz etmesi icin, 1172 (H.568) senesinde izin verdi. Ayrıca pekcok hediye gonderdi.

Ebu'l-Ferec, daha sonra Darb-i DinÂr'da bir medrese yaptırdı. Orada ilk dersi 1174 (H.570) senesinde verdi. Medresenin acıldığı ilk gun, ceşitli ilimlerden on dort ders verdiği bildirildi. Aynı sene kursude Kur'Ân-ı kerîmi tefsîr etmesi son buldu. Binefşa'da bulunan medreseyi Ebû CÂfer bin SabbÂg'dan teslim aldı. Vakıf defterine şoyle yazdı: "Burası İmÂm-ı Ahmed bin Hanbel'in talebeleri icin vakfedilmişti. Şimdi bana teslim edildi."

Medresede ders verdiği zaman, KÂdı'l-KudÂt, Hacîb-ul-BÂb ve BağdÂt fukahÂsı hazır bulundu. Kendisine hilÂt giydirildi. Ebu'l-Ferec'in derslerini dinlemeye gelen halk, medresenin kapısında birikti. O da, usûl ve furû' hakkında bircok ders verdi. Anlatmasındaki guzellik, ikn etme ve senetleri ortaya koymadaki ustunluğu, bid'at ehli ve îtikÂdı bozuk olanların kalplerine buyuk bir uzuntu verdi.

Bir ara EshÂb-ı kirÂm duşmanlığı coğaldı. Mahzen sÂhibi (Hazîne bakanı) halîfeye mektup yazdı. Mektupta; "Eğer sen İbn-i Cevzî'den yardım istemezsen, EshÂb-ı kirÂm duşmanlarıyla mucÂdele edemezsin." diye bildirdi. Halîfe de İbn-i Cevzî hazretlerine yardım etmesi icin mektup yazınca, o da vÂz kursusunden insanlara şoyle hitÂb etti. "Emîr-ul-Mu'minîn'e EshÂb-ı kirÂm duşmanlarının coğaldığı haberi ulaşmış. Bid'at ehli olanları yok etmek icin fermÂn cıkardı. Size soyluyorum. Halktan SahÂbeye dil uzatanları duyarsanız bana haber verin. Onun evini başına yıkayım. Omur boyu hapse attırayım. Eğer vÂizlerden birisi de SahÂbeyi zemmederse, onlara da aynı şekilde zemmetmeyi yasaklıyorum." Bu vÂzın tesiri buyuk oldu.Halk, EshÂb-ı kirÂm duşmanlarından uzaklaştı.

1178 (H.574) senesi Âşûre gunu, İbn-i Cevzî, halîfenin de hazır bulunduğu bir cemÂate vÂz verdi. VÂz esnÂsında halîfeye hitÂben "Allahu teÂl seni insanların başına Âmir olarak vazifelendirdi. Birinin sana teşekkur eden olmasını istemez misin?" deyip, hapistekilerin durumunu im edince, halîfe butun tutukluları serbest bıraktı.

Ebu'l-Ferec beş medresede ders verdi. Yuz binden fazla kişi onun vÂzları sebebiyle tovbe etti. Binlerce kişi EshÂb-ı kirÂma duşmanlığı bıraktı. VÂzlarında o kadar insan toplanırdı ki, başka hicbir Âlimin vÂzında boyle kalabalığa rastlanmazdı. VÂz meclislerinde halîfe, vezîr, sahib-ul-mahzen (hazîne bakanı) ve buyuk Âlimler bulunurdu. Ebu'l-Ferec ibni Cevzî'nin vÂz meclislerinin benzeri yoktu. Onun verdiği vÂzlar buyuk faydalar sağladı. GÂfilleri uyandırdı. CÂhiller onun sozlerinden cok şeyler oğrendiler. GunahkÂrlar onun meclisinde tovbe ettiler. Bircok muşrik, orada musluman oldu.

İbn-i Cevzî hazretleri, her yedi gunde bir, Kur'Ân-ı kerîmi hatm ederdi.Cum namazı ve vÂz vermek hÂric, evinden hic cıkmazdı. Asl kimse ile şaka yapmazdı. HelÂl olduğu kesin olarak bilinmeyen şeyi yemezdi. Bu Âdetini omrunun sonuna kadar devÂm ettirdi.

İbn-i Cevzî'nin sûreti latîf, gorunuşu tatlı, sesi yumuşak, hareketleri olculu, latîfeleri cok guzel idi. Zamanını boşa gecirmezdi. Bir gunde dort forma yazardı. Bir senede elli veya altmış cild kitap ortaya cıkardı. Her ilimden bilgisi vardı. Fakat tefsîrde a'yÂndan (buyuklerden), hadîste hÂfızlardan, tÂrihte geniş bilgisi olanlardandı. Hanbelî fıkıh ilminde imÂmdı. VÂzlarında cok guzel kÂfiye yapması, kendisine has bir alışkanlığıydı. Kitaba bakmadan konuşursa cok guzel, rivÂyetle konuşursa cok edebli idi. Sıhhatini korumağı gozetirdi. Mizacı latîf idi. Aklında kuvvet, zihninde keskinlik ifÂdesi vardı. Daha cok pilic yerdi. Meyve yerini tutan iceceklerden icerdi. Kıymetli elbiseler giyerdi. Elbiseleri, beyaz yumuşak kumaştan ve guzel kokuluydu. Yetim olarak buyudu. Hazır cevap olan İbn-i Cevzî, tatlı espiriler yapardı."

İbn-i Cevzî, Rukn AbdusselÂm isminde bir zÂtın iftirÂsıyla VÂli tarafından hapse atıldı ve bir gemi ile VÂsıt'a getirildi. VÂli, İbn-i Cevzî icin Derb-i DinÂr'da bir hucre ayırttırdı ve oraya hapsettirdi. İbn-i Cevzî, bu hucrede beş sene mahbus kaldı. Ona inanan halktan bir kısmı hucresine gelir, ondan vÂz dinlerlerdi. İbn-i Cevzî onlara bÂzı şeyleri yazdırırdı.

İbn-i Cevzî hapisteyken elbisesini kendi yıkar, yemeğini kendi pişirirdi. Suyu kuyudan kendisi cekerdi. Hamama gitmeye veya başka bir şey icin yanında bekci olduğu hÂlde dışarı cıkmasına izin verilmezdi. Yaşı sekseni gecmişti. Hapiste zamanını Kur'Ân-ı kerîm okuyarak ve Allahu teÂlÂya ibÂdet ederek gecirirdi. Akşam ile yatsı arasında uc-dort cuz Kur'Ân-ı kerîm okurdu.

İbn-i Cevzî'nin cok sevdiği oğlu Yûsuf, o hapisteyken buyudu ve vÂz vermeye başladı. Babası gibi cok guzel vÂz veriyordu. VÂzlarının guzelliğini halîfe NÂsır'ın annesi de duydu. Kendinin de bulunacağı bir mecliste vÂz vermesini, İbn-i Cevzî'nin oğlundan istedi. O da; "Babam, oğlunuz halîfe NÂsır tarafından hapsettirildi. Eğer onu serbest bıraktırırsanız, biz de sizin isteğinizi yerine getiririz." diye halîfenin annesine haber gonderdi. Bunun uzerine halîfenin annesi, halîfe NÂsır'dan İbn-i Cevzî'yi serbest bırakmasını istedi. O da İbn-i Cevzî'nin serbest bırakılmasını emretti. İbn-i Cevzî, hapisten kurtulunca BağdÂt'a dondu. BağdÂt halkı onu buyuk bir sevinc icinde karşıladı. Cumartesi gunu Ummul Halîfe Turbesinin yanında vÂz vereceği halka duyruldu. Halk Cum namazından sonra turbenin etrÂfında yer tutmaya başladı. O gece cok yağmur yağdı. Yollar su ile doldu. Halk, gece yağmur dinince hemen yerleri temizlediler. Kirec ve toprak serpip, yaygılar yaydılar. İbn-i Cevzî hazretleri, sabah erkenden vÂz kursusune cıktı. Medreselerde ders veren Âlimler ve buyuk evliy da orada hazır bulundular. İbn-i Cevzî'nin sesi Allahu teÂlÂnın bir lutfu olarak kalabalığın en sonundakine kadar gidiyordu.

İbn-i Cevzî, 1201 (H.597) senesi RamazÂn-ı şerîf ayının yedisinde Cumartesi gunu, Ummul Halîfe Turbesinin yanında son vÂzını verdi. Bu vÂzdan sonra beş gun hasta yattı. Cum gecesi akşam ile yatsı arasında evinde vefÂt etti. İbn-i Cevzî'yi ZiyÂeddîn bin Sekîne ve ZiyÂeddîn bin el-Cubeyr seher vaktinde yıkadılar. Sabahleyin, butun BağdÂt halkı evin onune toplandı. DukkÂnların hepsi kapatıldı. TÂbutu vÂz verdiği yer olan Ummul Halîfe Turbesinin altına goturuldu. Oğlu İbn-i KÂsım namazını kıldırdı.

Sonra Mensûr CÂmiine goturuldu. Burada da cenÂze namazı kılındı. Cok kalabalık vardı. Gorulmemiş bir gundu. Ahmed ibni Hanbel'in kabrinin yanında kazılmış mezara, ancak Cum namazı vakti ulaşıldı. O sene Ramazan ayı Temmuz'a rastladığı icin cok sıcaktı. İbn-i Cevzî'nin vefÂtına insanlar cok uzuldu ve ağladılar. Ramazan ayı boyunca kabri yanında hatimler okuyarak geceleyenler oldu.

Pegamber efendimizin hadîs-i şerîflerini yazdığı kalemleri acarken cıkan kucuk yonga parcacıklarını topladı ve kendisi: "Ben olunce, beni yıkayacağınız suyu bunlarla ısıtınız." diye vasiyet etti. İbn-i Cevzî hazretlerinin vasiyeti yerine getirildi. Yonga parcacıkları suyun ısınmasına yettiği gibi, bir mikdÂr da arttı."

İbn-i Cevzî buyurdu ki: "Kim kanÂat ederse, gecimi iyi olur. Kim tama' ederse (duny lezzetlerini haram yollardan ararsa), gecim sıkıntısı ceker."

"HÂin korkak, sÂlih cesur olur."

"İyi niyetle mal kazanmak, mal kazanmamaktan iyidir."

"Duny arzuları olmayan kimsenin sultanlarla goruşmesinde zarar yoktur."

"DunyÂ, Allahu teÂlÂnın evidir. sÂhibinin izni olmadan bu evde tasarrufta bulunan hırsızdır."

Bir gun munÂcÂtında buyurdu ki: "Y İlÂhî! Senden haber veren dile azÂb etme! Sana delÂlet eden ilimlere bakan goze de azÂb etme! Senin hizmetinde yuruyen ayağa, Resûlunun hadîslerini yazan ele de azÂb etme! İzzetin hakkı icin beni Cehennem'e atma! Cehennem ehli de, duny da biliyordu ki, ben senin dînini muhafaza etmeğe calıştım.

YÂ Rabbî! Senin icin dokulen goz yaşlarına rahmet et! Sana kavuşamadığı icin yanan ciğere rahmet et! Sana karşı Âcizim, yalvarırım."

İbn-i Cevzî'nin bir hayli eseri vardır. Kendisi, uc yuz kırktan fazla olduğunu soylemektedir. Hadîs ve hadîsin bolumlerine dÂir yazdığı kitaplar gibi kimse tasnif yapmamıştır. Bir eser yazarken, kitÂbın tertîbini, bÂblara ayrılmasını guzel yapardı. Toplama ve yazma konusunda cok kÂbiliyetliydi.

Kendisi "İlk tasnif ve telif ettiğim eser, on uc yaşındayken Kur'Ân-ı kerîm ilimleri ve Kur'Ân-ı kerîm ilimleriyle ilgili tasniflerin tesbiti kitabıdır." demektedir.

Bilinen eserlerinin bazıları şunlardır:

1) ZÂd-ul-Mesîr fî İlm-it-Tefsîr: Dort cildlik bir eserdir. 2) Teysîr-ul-BeyÂn fî Tefsîr-il-Kur'Ân, 3) Teysîr-ul-BeyÂn fî Tefsîr-il-Garîh, 4) Garîb-ul-Garîb, 5) Nuzhet-ul-Uyûn, 6) El-İşÃ‚retu ilel KırÂat-il-MuhtÂre, 7) Tezkiret-ul-Muntebihi fî Uyûn-il-Muştebeh, 8) Funûn-ul-EfnÂn fî Uyûni Ulûm-il-Kur'Ân, 9) Vird-ul-EgsÂn fî Funûn-il-EfnÂn, 10) Umdet-ur-RÂsih fî Ma'rifet-il-Mensûh ven-NÂsih, 11) El-MusaffÂ, 12) Sebt-ut-TesÂnif fî Usûl-id-Dîn, 13) MuntekÂd-ul-Mu'temed, 14) MinhÂc-ul-Vusûl il İlm-il-Usûl, 15) BeyÂn-u Gaflet-ul-KÂil bi Kademi Ef'Âlil İbÂd, 16) GavÂmid-il-İlÂhiyyÂt, 17) Meslek-ul-Akl, 18) MinhÂc-u Ehl-i İsÂbe, 19) Es-Sirr-ul-Masûn, 20) Def'u Şubhe-tit-Teşbîh, 21) Er-Reddu alel Muteassıbil Anîd, 22) Telbîs-ul-İblîs, 23) El-Mugnî, 24) El-VefÂ.

KIZI O'NUN NİKAHI ALTINDA BULUNANDIR

BağdÂt'ta Ehl-i sunnet ile bid'at fırkaları arasında mucÂdele cıktı. Hangi tarafın haklı olduğu hakkındaki konuşma uzadı. İki taraf da İbn-i Cevzî'nin cevÂbına rÂzı olup, hukmunu, gecmişi kapatacak bir belge olarak kabûl edeceklerdi. İclerinden birisi İbn-i Cevzî'ye; "Âlemlere rahmet olarak gonderilen Resûlullah efendimizden sonra, insanların, yÂni ummetin en ustunu kimdir?" diye sordu. İbn-i Cevzî hic duşunmeden; "Kızı, O'nun nikÂhı altında bulunandır." dedi. İki taraf da bu soze rÂzı oldular. Cunku hazret-i Ebû Bekr'in kızı, Peygamber efendimizin nikÂhı altında ve Resûlullah efendimizin kızı da hazret-i Ali'nin nikÂhı altında idi. Bu cevÂbı her iki taraf da kendilerine cektiler.

1) Mu'cem-ul-Muellifîn; c.5, s.157
2) Zeylu TabakÂt-ıHanÂbile; c.1, s.399
3) Tezkiret-ul-HuffÂz; c.4, s.1342
4) MiftÂh-us-Se'Âde; c.1, s.254
5) VefeyÂt-ul-A'yÂn; c.3, s.140
6) TabakÂt-ul-Mufessirîn; (DÂvûdî c.1, s.270
7) TabakÂt-ul-Mufessirîn (Suyûtî s.17
8) Tam İlmihÂl SeÂdet-i Ebediyye; (49. Baskı) s.1089
9) İslÂm Âlimleri Ansiklopedisi; c.6, s.180
__________________