Anadolu evliyÂsının buyuklerinden. Şah-ı Nakşibend BehÂeddîn-i BuhÂrî hazretlerinin yolunu BuhÂrÂ'da Ubeydullah-i AhrÂr'dan alarak Anadolu'ya ilk olarak getirip yayan Âlim. Germiyanoğulları beyliğinin sınırları dÂhilinde olan Kutahya'nın Simav kasabası civÂrında bir koyde doğdu. 1491 (H.897) yılında Rumeli'nde Vardar Yenicesi'nde vefat ederek oraya defnedildi.

İlk tahsîlini Simav'da tamamladıktan sonra İstanbul'a gitti. Zeyrek Medresesinde buyuk Âlim AlÂeddîn Tûsî'nin talebesi oldu. Zahirî ilimlerde ilerledi. Hocası AlÂeddîn Tûsî, HocazÂde ile yaptığı munazara netîcesinde İran'daKirman taraflarına gitti. En cok sevip takdir ettiği talebesi Abdullah-ı İlÂhî'yi de yanında goturdu. Abdullah-ı İlÂhî, Kirman'da da bir muddet ilim tahsîl etti. Fakat bir turlu tatmin olmadı. ZÂhirî ilimleri bırakıp bÂtınî ilimlerle uğraşmayı arzu etti. Hatt butun kitaplarını yakmak veya suya atmak gibi bir duşunceyle karşı karşıya kaldı. Yanına gelen evliyÂdan bir zÂtın tavsiyesi ile ihtiyÂcı olmayan kitapları satıp parasını fakirlere dağıttı. Bilahare Semerkant'a gitti. Bu sırada Semerkant'ta YÂkub-ı Cerhî hazretlerinin talebesi ve halîfesi HÂce Ubeydullah-ı AhrÂr, HÂce Nakşibend BehÂeddîn-i BuhÂrî'nin yolunu yaymak ve insanlara İslÂm ahlÂkını anlatmakla meşgûldu. Binlerce talebe etrafında feyz almak, Allahu teÂlÂnın rÂzı olduğu yolu oğrenmek icin cırpınıyordu. Abdullah-ı İlÂhî de, bu secilmişlerin halkasına dÂhil oldu. Ubeydullah-ı AhrÂr hazretlerinin talebelerinin Ehl-i sunnet îtikÂdına bağlılığını, Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellemin sunnet-i şerîfine uymaktaki gayretlerini gorup hayran kaldı. Yıllarca Semerkant'ta kalıp Ubeydullah-ı AhrÂr hazretlerinin hizmetinde bulundu. Feyzlerinden istifÂde etti. Hocasının emriyle BuhÂrÂ'ya gidip BehÂeddîn-i BuhÂrî hazretlerinin kabrini ziyÂret etti. Orada bir yıl insanlardan uzak kalarak yalnız ibÂdetle meşgûl oldu. BehÂeddîn-i BuhÂrî hazretlerinin rûhÂniyetinden feyz aldı. Cok zaman BehÂeddin-i BuhÂrî'nin kabri yarılarak dışarı cıkar, ruyalarını yorumlar, ceşitli iltifatlarda bulunurdu. ZÂhirde hocası Ubeydullah-ı AhrÂr olmasına rağmen, hakikatte tasavvuf yolunu HÂce BehÂeddîn-i BuhÂrî hazretlerinden uveysî olarak tahsîl etti. Daha sonra tekrar Semerkant'a dondu. Bir muddet daha Ubeydullah-ı AhrÂr hazretlerinin hizmetinde bulunup tasavvufta yuksek derecelere kavuşarak icÂzet aldı. Sonra Seyyid AhmedBuhÂrî ile birlikte Anadolu'ya gonderildi. Gelirken Herat'ta MevlÂn AbdurrahmÂn CÂmî (v.1492) ve diğer buyukler ile goruşup sohbet etti. Anadolu'ya gelip memleketi olan Simav'da yerleşti. Hak Âşıkları, kısa zamanda onun buyukluğunu anlayarak etrafına toplandılar. Sohbetinde bulunmayı cÂna minnet bildiler.

Abdullah-ı İlÂhî hazretleri de, hocasından oğrendiklerini Anadolu'da yaymayı kendisine vazîfe edinip, insanların huzur ve saÂdete kavuşmaları icin gece gunduz calıştı. Muhammed BehÂeddîn-i BuhÂrî hazretlerinin dergÂhından aldığı feyzleri Anadolu'da ilk yayan velî oldu. Bir muddet sonra Anadolu kÂdıaskeri ManisalızÂde Muhyiddîn Mehmed Celebi(v.1483)'nin dÂveti uzerine FÂtih Sultan Mehmed Hanın vefÂt ettiği gunlerde İstanbul'a geldi (1481). KÂdıasker Mehmed Celebi'nin gosterdiği odaları ve teklifleri kabul etmeyip, daha once ilim tahsîl ettiği ZeyrekCÂmii etrÂfındaki vîrÂne hÂline gelmiş boş medrese odalarını tercih etti. Orada yerleşti. Şeyh Ebu'l-Vefa Konevî gibiAllah dostları ile sohbet etti. İstanbullular onun gelişini rahmet bilip, sohbetine koştular. Az zamanda halktan ve devlet adamlarından bircok kimse, Abdullah-ı İlÂhî'nin talebeleri arasında yer aldı.

Bunlardan biri de MevlÂn CelÂleddîn-i Rûmî hazretlerinin torunlarından Âbid Celebi idi. KÂdılık hizmetini bırakarak Abdullah-ı İlÂhî'ye talebe olmuştu. Bir gun Zeyrek CÂmiinde Âbid Celebiye sÂdece onun farkedebileceği bir kerÂmet gostererek iltifÂtlarda bulundu. Bunun sebebini soran talebesi Uzun Musluhiddîn'e;

"İnsanların meşrebleri ayrı ayrıdır. AvÂmın cocukları dayaktan, buyuklerin cocukları lutuftan anlar. Ona iltifÂt etmesem, beni ve bu buyuklerin yolunu bırakır." buyurdu.

Yine Âbid Celebi, Abdullah-ı İlÂhî'nin dergÂhına uzun bir muddet devam ettikten sonra kalbinin acılmadığını fark edip Muhyiddîn İskilibî (Şeyh Yavs&#238 hazretlerine talebe olmayı kalbinden gecirdi. Kafası bu duşuncelerle dolu olarak Zeyrek CÂmiinde namaz kıldı. Namazdan sonra hocası Abdullah-ı İlÂhî kendisine donup; "Seni namaz kılarken Muhyiddîn İskilibî'nin şeklinde gordum." buyurdu. Bunun uzerine Âbid Celebi, ozur dileyip hocasının elini optu ve hizmetine devam etti. Gun gectikce gonlu acılıp ard arda gelen feyzlere kavuştu.

Halkın ve devlet erkÂnının iltifatları, Abdullah-ı İlÂhî hazretlerini İstanbul'dan uzaklara gitmeye zorladı. ZÂten meşhur Osmanlı kumandanı Evrenos Beyin oğlu Ahmed Bey, sancakbeyi olduğu Vardar Yenicesi (Selanik yakınlarında)' ne dÂvet edip duruyordu. Abdullah-ı İlÂhî hazretleri cok sevdiği Ahmed Beyin arzusuna uyup Vardar Yenicesi'ne gitti. Seyyid Ahmed BuhÂrî hazretlerini İstanbul'da yerine halîfe bıraktı. Teşrifi ile Vardar Yenicesi şenlendi. Şehir onun hurmetine îmÂr edildi. CÂmiler, hanlar, medreseler, daru'l-hadîs, tekke ve turbeler inşÃ‚ edildi. İnsanlar bu Allah adamının sohbetinden istifÂde etmek, meclisinde bulunmak icin yarış ettiler.

Bir gun ihtiyar bir kadın Abdullah-ı İlÂhî'nin meclisine gelip bir muşkulu olduğunu arzetti. O gece ruyasında kendisini kurbağa şeklinde gorduğunu soyledi. Abdullah-ı İlÂhî; "Hayırdır inşaallah korkacak bir şey yok." buyurup, kendi haliyle meşgul oldu. Ama bu cevap kadını tatmin etmemişti. Bir kenarda bekledi. Biraz sonra başını kaldıran Abdullah-ı İlÂhî; "Anacığım! Sen dervişleri evine davet etmek istemiş, sonra da vazgecmişsin. Bu ruy ona alÂmettir. Git huzurla işine bak." buyurdu. İhtiyar kadın bu sozleri tasdik edip; "Evet aynen oyle oldu. Evim dar olduğu icin davetten vazgectim." dedi.

Abdullah-ı İlÂhî hazretleri, Vardar Yenicesi'nde uzun yıllar insanlara Allahu teÂlÂnın dînini anlattı. İnsanlara rehberlik, zevk erbabına pîrlik, şevk, istek sÂhiplerine şeyhlik yaptı. Sırların kaynağı, doğruların dayanağı, ilÂhî sırların acıklayıcısı oldu. 1491 yılında burada vefat edip, şehir icinde yuksek bir yerde, Evranosoğlu Ahmed Beyin yaptırdığı mescid, medrese, tekke, dÂrul-hadîs ve turbeden muteşekkil kulliyenin turbesine defnedildi. Ahmed Bey, MurÂd Baba, Şeyh Feyzullah Efen

Efendi, Yazıcızade Mehmed Efendi oğlu MehmedCelebi (Yazıcı Celebi Efendi) de daha sonra burada defnedildiler. Bunlar buyuk ihtimalle Abdullah-ı İlÂhî'nin VardarYenicesi'ndeki belli başlı talebeleri idiler. Turbe, Osmanlıların son zamanlarına kadar ayakta kalmış, ziyÂret edilmiş, fakat daha sonra ortadan kaldırılmıştır.

Abdullah-ı İlÂhî hazretleri, on beşinci asır Turk edebiyatı nesri icinde muhim yer tutan kitaplar yazdı. Keşfu'l-VÂridÂt li-TÂlibi'l KemÂlÂt ve GÂyeti'd-DerecÂt adıyla Şeyh Bedreddîn Simavnevî'nin VaridÂt'ını şerh ederek yanlışlıklarını ortaya koydu. Tasavvufî hayatın adÂb ve erkÂnını anlattığı Mesleku't-TÂlibin vel-VÂsilîn adlı eserini Turkce olarak kaleme aldı (1483). ZÂdu'l-MuştÂkîn kitabında yuzden fazla tasavvufî terimi Turkce olarak acıkladı. Tasavvufî ahlÂkla ilgili olarak yine Turkce EsrÂrnÂme kitabını kaleme aldı. Vahdet-i Vucûdla ilgili bilgileri, RisÂle-i Vucûd adlı eserindeArapca olarak acıkladı. RisÂle-i AhÂdiyye adlı eserinde bazı terimleri Farsca olarak acıkladı. RuzbehÂn-Baklî'nin RisÂle-i Kuds adlı eserini MenÂzilu'l-Kulûb adıyla Farsca şerh etti. "İlÂhî" mahlası ile şiirler yazdı. Kendisine nisbet edilen bir DîvÂn varsa da, bu eserin, cağdaşı ve yine "İlÂhî" mahlası ile yazan Ahmed-i İlÂhî'ye Âid olması kuvvetle muhtemeldir.

Abdullah-ı İlÂhî, eserlerinden başka, bircok talebe yetiştirerek vefÂtından sonra da hizmetinin devam etmesini sağladı. Muslihuddîn Tavîl ve Âbid Celebi, talebelerinin meşhurlarındandır. En meşhûr talebesi ise Seyyid Emir Ahmed BuhÂrî'dir. Tarîkat silsilesi de onun vÂsıtasıyla, Ubeydullah-ı AhrÂr, Molla Abdullah-ı İlÂhî, Ahmed BuhÂrî, Hakîm Celebi, NakşibendzÂde Mustafa, İlÂhîzÂde YÂkub, Ahmed Tirevî, Omer BÂkî ve Şeyh Nasrullah şeklinde devam etmiştir. Ancak Nakşibendîliğin Muceddidiyye kolu, MurÂd-ı Munzevî ve Mehmed Emin Tokadî (k.sirruhumÂ) vÂsıtasıyla Anadolu'ya gelinceAnadolu'da Nakşibendiyye silsilesi değişmiştir.

AT HIRSIZI

Abdullah-ı İlÂhî'nin sohbetleri cok tesirli ve faydalı olurdu. Sohbetlerinde ve diğer zamanlarda herkesin gonlunu almaya cok dikkat gosterirdi. Sohbette bulunanlardan birinin bir sıkıntısı, bir muşkulu olsa onun hÂlini keşfeder sıkıntısını giderirdi. Sohbetiyle, tereddutleri ortadan kaldırırdı.

Yine bir gun sohbette, soz calışmak ve gayretten acılmıştı ve; "İnsan calışıp, gayret gostermedikce olgunlaşamaz ve bir mertebeye ulaşamaz." buyurmuştu. Bu sırada sohbetinde bulunan bir Âlim, bu sozleri işitince, "at hırsızı kıssası" diye bilinen bir hÂdiseyi hatırladı. "Peki onun hÂli nasıl oldu?" diye duşundu. Abdullah-ı İlÂhî, o Âlimin kalbinden gecen duşunceleri kerÂmetiyle anlayıp, ona doğru donerek; "Soylediğim soze, at hırsızlığı yapan kimsenin hÂli ile karşı cıkmak hÂtıra geldi değil mi? Fakat ona da cevap vardır." dedi. Sonra sohbetinde bulunanlara donup; "Hic o hÂdiseyi işiteniniz var mıdır?" diye sordu. Ve hÂdiseyi şoyle anlattı:

"Bir hırsız geceleri at calıp satardı. Omrunu boyle heb ederdi. Bir defÂsında da, bulunduğu şehrin en buyuk Âlimi ve evliyÂsının atını calmak icin ahırına girmişti. Tam atı cozup gotureceği sırada, ahırın duvarı yarılıp, iceriye bir nûr yayıldı. Bu nûr icinde, iki nûr yuzlu zÂt gozuktu. Hırsız bu hali gorunce, kendini hemen at gubrelerinin arasına atıp gizlendi. Korku ve telaş icinde boğazına kadar gubre icine gomuldu. Bu sırada yarılan ahırın diğer duvarından daha parlak bir nûr gozuktu. Bu nûr arasında da, o zamÂnın kutbu, en buyuk velîsi olan ev sÂhibi cıktı. Oncekiler onu gorunce hurmet gostererek selÂm verdiler. Ev sÂhibi diğerlerine nicin geldiklerini sorunca; "Falan evliy arkadaşımız vefÂt etti. Onun yerine kimi tÂyin edeceğiz? Size arzetmek istedik." dediler. Atların sÂhibi olan zÂt; "Onun yerine, at hırsızını tayin ettik." dedi. Soran iki zÂt da evliy olup ricÂl-ul-gayb denilen velîlerden idiler. At hırsızlığı yapmaya gelen kimsenin, gubreler arasına gomulup saklandığını biliyorlardı. Hemen yanına varıp, onu gubreler arasından cıkardılar, gonlunu alıp, tebrik ederek kucakladılar. Atların sÂhibi ve zamÂnın kutbu evliy zÂtın da yanına gelip, elini optuler. Sonra hep birlikte vefÂt eden arkadaşlarının cenÂzesini kaldırmaya gittiler."

Abdullah-ı İlÂhî, sohbetinde bulunanlara bunu anlattıktan sonra şoyle dedi:

"Şimdi at hırsızlığı yapmaya giden kimse, nasıl bir calışma yaptı da ricÂl-ul-gayb denilen evliya arasına girdi? diye bir sûal hÂtıra gelmesin. Cunku o zavallının gubreler arasında mahcûbiyetinden ne kadar zorluk ve ne kadar pişmanlık cektiği bellidir. Kurtuluş yolu kalmadığını kesinlikle anlayınca, at calmak uzere harama yonelişinden dolayı butun kalbiyle pişmÂn olup, o zamana kadar yaptığı işlere oyle bir tovbe etti ki, işlediği kotu işlerden gonlu temizleniverdi. Allahu teÂlÂya yonelip riyÂzet ceken kimseler, onun o anda yaptığı tovbeyi nice seneler yapamaz."

Sohbetin başında kalbinde itirazlar bulunan o Âlim, Abdullah-ı İlÂhî hazretlerinin bu guzel îzÂhını ve tatlı sozlerini dinleyince, icindeki şuphe ve yanlış duşunceler temizlendi. Abdullah-ı İlÂhî hazretlerinin elini opup, ozur diledi ve hÂlis talebelerinden oldu.
__________________