Ehl-i sunnetin îtikÂddaki iki imÂmından biri ve buyuk velîlerden. İsmi Ali bin İsmÂil, kunyesi Ebu'l-Hasan'dır. EshÂb-ı kirÂmdan Ebû Mûs el-Eş'arî'nin neslinden geldiği icin Eş'arî nisbesiyle meşhûr olmuştur. 874 (H.260) veya 879 (H.266) senesinde Basra'da doğdu. 935 (H.324) veya 941 (H.330) senesinde BağdÂt'ta vefÂt etti. Kabri BağdÂt'ta olup, Basra kapısı ile Kerh arasındaki kabristandadır.

İmÂm-ı Eş'arî diye de bilinen Ebu'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri kucuk yaştan îtibÂren ilim tahsîline yoneldi. Tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimlerini zamÂnının meşhur Âlimlerinden Zekeriyy bin Yahy es-SÂcî, Ebû Halîfe el-Cumehî, Sehl bin Serh, Muhammed bin YÂkub el-Mukrî, AbdurrahmÂn bin Halef ve Ed-DÂbiî'den oğrendi. Ebû İshÂk Mervezî'nin hadîs derslerine devÂm etti. Uvey babası ve Mûtezile kelÂmcılarından olan Ebû Ali el-CubbÂî'den kelÂm ilmini oğrendi. Kırk yaşına kadar Mûtezile bozuk yolu uzerinde bulundu. Bu fırkanın meşhurları arasında yer aldı. Yazdığı kitaplarında Mûtezilenin fikirlerini mudÂfaa etti. Kırk yaşından sonra bozuk yolda olduğunu anladı. Tovbe edip Ehl-i sunnet Âlimlerinin bildirdiklerine tÂbi oldu.

Onceden Mûtezile yolu uzere yazdıklarını ve bildirdiklerini iptÂl etti. Ehl-i sunnet îtikÂdı uzere kitaplar yazıp, dağıttı. Omrunun sonuna kadar bu doğru îtikÂdın yayılması icin uğraştı.

Ebu'l-Hasan-ı Eş'arî hazretlerinin Ehl-i sunnet mezhebine gecmesi ile, kelÂm ilmi, Mûtezilenin elinden kurtulmuş oldu. Onların elinde tehlikeli ve zararlı iken, doğru yolda gidenlere rehber oldu. Onun Ehl-i sunnete gecmesi, Ehl-i sunnet îtikÂdının yayılmasında buyuk bir zafer olmuştur. O zaman tesirli ve zararlı olan Mûtezile yolu mensupları, İmÂm-ı Eş'arî tarafından susturulmuştur. Onları oyle zorlayıp sıkıştırdı ki, hepsi kucuk ve gucsuz karıncalar gibi kaldılar. Daha once hocası olan Mûtezilenin ileri gelenlerinden Ebû Ali CubbÂî ile yaptığı munÂzarada onu mağlûb etti. Cok meşhûr olmasına rağmen, Eş'arî'nin (rahmetullahi aleyh) karşısında cevap vermekten Âciz kaldı.

Basra'da bir mecliste Ebu'l-Hasan Eş'arî ile Mûtezilîler arasında cetin bir munÂzara oldu. Mûtezilîler cok kalabalıktı. Onunla munÂzaraya giren herkes yeniliyor, susmak mecburiyetinde kalıyordu. Oyle oldu ki, o gun artık kimse karşısına cıkamadı. İkinci def boyle bir munÂzara icin gittiklerinde, Mûtezileden kimse gelmemiş, munÂzaraya cesÂret edememişlerdi. Bunun uzerine bir zÂt, İmÂm-ı Eş'arî'ye: "FirÂr ettiler, kactılar yaz, kapıya as!" dedi.

İmÂm-ı Eş'arî'nin zamÂnı, Mûtezile fırkasının Ehl-i sunnete cok saldırdığı, hatt zorbalığa baş vurduğu bir doneme rastlamaktadır. VÂlilik, kÂdılık gibi makÂmlar, Mûtezile fırkasından olanların elinde bulunuyordu. Boylece bozuk îtikÂdlarını yayıyorlar, insanları saptırıp, îmÂnları ile oynuyorlardı. Bu sırada İmÂm-ı Eş'arî ve diğer Ehl-i sunnet Âlimleri, kitablar yazarak onları reddediyorlar, bozuk fikirlerini curutuyorlardı. İmÂm-ı Eş'arî ayrıca, Mûtezile fırkasının ileri gelenleri ile cetin munÂzaralara girip, onları susturdu. Kendisine, neden onların yanlarına, hatt devlet erkÂnından olanlarının makÂmına gittiği sorulunca, şoyle cevap vermiştir: "Onlar vÂlilik, kÂdılık gibi makÂmlarda bulunuyorlar. Kibirleri sebebi ile bize gelmezler. Biz de gitmezsek, hak nasıl ortaya cıkacak? Ehl-i sunneti anlatanların, onu yayıp, hizmet edenlerin bulunduğunu nasıl bilecekler ve nasıl anlayacaklar?"

Ebû Abdullah ibni Hafîf şoyle anlatmıştır: "Gencliğimde, İmÂm-ı Eş'arî hazretlerini gormek icin Basra'ya gitmiştim. Basra'ya vardığımda, heybetli ve guzel yuzlu, yaşlıca bir zÂt gordum. Ona, "Ebu'l-Hasan Eş'arî hazretlerinin evi nerededir?" dedim. "Onu nicin arıyorsun?" dedi. "Onu seviyorum ve goruşmek istiyorum." dedim. Bana, "Yarın erkenden buraya gel." dedi. Ertesi gun erkenden soylediği yere gittim. Beni yanına alıp, Basra'nın ileri gelenlerinden birinin evine goturdu. İceri girince, o zÂta yer gosterdiler. O da oturdu. Mûtezilenin meşhûr Âlimleri, munÂzara icin orada toplanmıştı. Biz girip oturduktan sonra, o mecliste bulunanlar, aralarında oturan bir Mûtezile Âlimine ceşitli meseleler sormaya başladılar. O şahıs cevap vermeye başlayınca, beni oraya goturen zÂt karşısına cıkıp, soylediği yanlış şeyleri reddediyor, doğrusunu soyleyip, onu susturuyordu. Oyle konuşuyordu ki, dinleyenleri tam ikn edip, doyurucu bilgi veriyordu. Ben, bu zatın hÂline ve ilmine hayran oldum. Yanımda bulunan birine "Bu zat kimdir?" dedim. "Ebu'l-Hasan Eş'arî'dir." dedi. İmÂm-ı Eş'arî evden cıktıktan sonra, yine peşinden gittim. Yanına yaklaşınca, "İmÂm-ı Eş'arî'yi ve hizmetini nasıl buldun?" buyurdu. "FevkalÂde." dedim. Sonra; "Efendim, o mecliste neden siz baştan bir mesele sormadınız? Başkaları sorduktan sonra mevzuya girdiniz?" dedim. Biz, bunlarla konuşmak icin soze girmiyoruz. Ancak Allahu teÂlÂnın dîninde yanlış ve sapık şeyler soylediklerinde reddediyoruz. Yanlış olduğunu isbÂt edip, kendilerine doğrusunu bildiriyoruz." buyurdu."

İmÂm-ı Eş'arî; eser yazmak, munÂzaralara girmek ve kıymetli talebeler yetiştirmek sûretiyle, Ehl-i sunnet îtikÂdının yayılması ve boylece insanların saÂdete kavuşması husûsunda buyuk hizmetler yaptı ve talebe yetiştirdi. Ebû Abdullah Muhammed bin Abdullah, Ebu'l-HasanBÂhilî, Ebû Abdullah bin Hafîf ŞirÂzî, HÂfız Ebû Bekr CurcÂnî el-İsmÂilî, Şeyh Ebû Muhammed Taberî el-Irakî, ZÂhir bin Ahmed Serahsî, Ebû Abdullah Hameveyh es-Sayrafî, DimyÂnî talebelerinden bÂzılarıdır. Bunlardan Ebû Abdullah TÂî, İmÂm-ı Ebû Bekir BÂkillÂnî'nin hocasıdır. Ebu'l-Hasan BÂhilî de Ebû İshÂk İsferÂnî'nin ve hocası olan Ebû Bekr Fûrek'in hocasıdır. Bu zÂt, onceden imÂmiyye fırkasından iken, Ebu'l-Hasan Eş'arî hazretleri ile yaptığı bir munÂzara ve ilmî mubÂhese sonunda hatÂsını anlayıp, imÂmiyye fırkasını terkedip, Ehl-i sunnet îtikÂdına girdi. İmÂm-ı Eş'arî'nin bildirdiği îtikÂdı Basra'da yaydı. İbn-i Hafîf ise, İmÂm-ı Eş'arî'nin en meşhûr talebelerinden olup, (Şeyh-i Şiraziyyîn) Şirazlıların şeyhi, ustÂdı ismiyle meşhûr olmuştur. Diğer meşhûr bir talebesi olan DimyÂnî ile İbn-i Hafîf, İmÂm-ı Eş'Ârî'nin munÂzara meclislerinde yanında bulunurlardı. Talebelerinden Ebû Abdullah Hameveyh es-Sayrafî, uzun muddet İmÂm-ı Eş'arî'nin yanında bulunmuştur. Sonra memleketi Sayraf'a donup, orada ders verip, talebe yetiştirmiş; İmÂm-ı Eş'arî'nin bildirdiği îtikÂd bilgilerini memleketinde yaymıştır. Şeyh Ebû Ali ZÂhir de, hocası İmÂm-ı Eş'arî'den oğrendiği Ehl-i sunnet bilgilerini Horasan'da yaydı. Boylece İmÂm-ı Eş'arî'nin bildirdiği îtikÂd bilgileri, Ehl-i sunnet mezhebi, doğuda ve batıda yayıldı. Hicrî 300 senesinden îtibÂren Irak havÂlisinde, İran'da yayıldı. Selcuklu Devleti hukumdarlarının resmî mezhebi oldu. Daha sonra Atabekler tarafından mudÂfaa edilip, Şam ve BağdÂt cevresinde yayıldı. SelÂhaddîn Eyyûbî'nin fethinden sonra Mısır'da da yayıldı.

EshÂb-ı kirÂmın Peygamber efendimizden sallallahu aleyhi ve sellem naklederek bildirdikleri, muctehid imÂmların da onlardan naklettikleri Ehl-i sunnet vel-CemÂat îtikÂdını anlatmak ve yaymak icin gayret sarfeden Ebu'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri bir sohbeti esnÂsında buyurdu ki:

Allahu teÂlÂya hamd olsun ki, bizi doğru yola ulaştırdı ve sunnet-i seniyyeye uymayı sevdirdi. HelÂke goturen bid'atlerden uzaklaştırdı. Kalblerimizi, yakîn denen kat'î ve kuvvetli îmÂnın hÂsıl ettiği serinlik ve huzûr ile doldurdu. Muslumanlık ile bizi azîz kıldı. Bizi, Resûlune (sallallahu aleyhi ve sellem) uyanlardan, O'nun rehberliğine yapışanlardan eyledi. Bid'atlere dalıp, Resûlullah efendimizin ve EshÂb-ı kirÂmın (aleyhimurrıdvÂn) yolundan ayrılarak yalnız kalmaktan kurtarıp, cemÂatle berÂber olmayı ihsÂn etti.

Resûlullah efendimize salÂt-u-selÂm olsun ki, bizi Allahu teÂlÂnın emir ve yasaklarına dÂvet etti. Allahu teÂl bu hususta ona Âyetleriyle yardım etti. Kendisine mûcizeler vererek, hakkındaki şupheleri giderdi. Kendi rızÂsına nasıl ulaşılacağını O'nun ile bildirdi. İclerinde kendisine delÂlet eden deliller bulunduğunu en acık bir şekilde haber verdi. NihÂyet bÂtıl, sonup gitti. Hak, gÂlip ve muzaffer olarak parladı. Resûlullah efendimiz peygamberlik vazîfesini yerine getirdi. Kendisine bildirilenleri tebliğ edip, ummetine nasîhatta bulundu.

Sevdiklerinden bir topluluğa yazdığı mektupta ise şoyle buyurdu:

Ey BÂb-ul-EbvÂb halkından olan Âlimler ve buyukler! Allahu teÂl sizleri yuce kudreti ile muhÂfaza buyursun. Sizlere yardım eylesin. Medînet-us-SelÂm'da (BağdÂt'ta) mektubunuzu aldım. Allahu teÂlÂnın nîmetleri icerisinde olduğunuzu, hÂlinizin duzgunluğunu yazıyorsunuz. Bu sebeple, kederim ve uzuntulerim dağıldı. Allahu teÂlÂya cok şukrettim. Size olan ihsÂnını tamamlamasını, size ve bize olan nîmetlerini artırması icin Allahu teÂlÂya yalvardım. DuÂları kabûl eden O'dur. Buyuk lutuflarda bulunmak O'na lÂyıktır. Allahu teÂl yardımcınız olsun. Gecen sene bir takım suÂller sormuştunuz. Mektubunuzda bundan da bahsediyorsunuz. Verdiğim cevapları beğendiğinizi, faydalı olduğunu, doğruluğunu kabûl ettiğinizi, şuphelerinizin gittiğini, sizi kendilerine inandırmak isteyenlerden yuz cevirdiğinizi yazıyorsunuz. Bunları okuyunca, dinde saptıranların, Resûlune uymaktan alıkoyanların şuphelerinden bizi ve sizi muhÂfaza buyurduğu icin Allahu teÂlÂya hamdettim.

Yine siz mektubunuzda, benden Selef-i sÂlihînin asıl kabûl edip, dayandıkları bÂzı hususları yazmamı istiyorsunuz. Sonra gelenler de bu asıllara (bilgilere) uymak sûretiyle, bid'at sÂhiplerinin duştuğu, Kur'Ân-ı kerîm ve Sunnet-i seniyyeye muhÂlefet durumuna duşmekten kurtulmuşlardır. Bu bilgilere şiddetle ihtiyÂcınız olduğunu bildirdiğiniz icin, size olan hurmetim ve uzerimdeki hakkınızdan dolayı, suÂllerinize ve isteklerinize cevap vermekte acele ettim.

Size bÂzı temel bilgileri, delilleri ile berÂber bildirdim. Bu deliller, sizin Selef-i sÂlihîne tÂbi olmakta haklı olduğunuzu, Ehl-i bid'atın ise, Selef-i sÂlihîne muhÂlefet edip, daha once uzerinde bulundukları haktan sapmakla hat ettiklerini, bununla şer'î delillerden, Resûlullah'ın (sallallahu aleyhi ve sellem) bildirdiği şeylerden ayrıldıklarını gosterecektir. Yine bu delilleri reddeden, peygamberlerin aleyhimusselÂm getirdiklerini inkÂr eden felsefecilerin yollarına uyduğunu da gosterecektir. Size ve soylediklerimi duşunen diğer kimselere soylenmesi gerekenleri soyledim. Allahu teÂlÂdan yardım diliyerek ve O'na guvenerek, sizin isteklerinizi yerine getirmekle, sevÂba kavuşacağımı umid ediyorum. Allahu teÂl bana kÂfîdir ve O ne guzel vekildir.

Allahu teÂl sizi doğru yola hidÂyet eylesin. Biliniz ki, Selef-i sÂlihînin ve onların yolunda giden halefin (sonra gelen Âlimlerin) yolu şudur:

Allahu teÂlÂ, Muhammed aleyhisselÂmı butun dunyÂya peygamber olarak gonderdiği zaman, insanlar, birbirine zıt bir takım fırkalara ayrılmışlardı. Onlardan bir kısmı Allahu teÂlÂnın gonderdiği Tevrat ve İncîl'i değiştirip, kendi uydurdukları şeyler ile insanları Allahu teÂlÂya dÂvet ediyorlardı. Bir kısmı felsefeci idi. Bunların, akıl ile elde ettikleri bir takım bilgilerde, yanlış netîcelere varmaları sebebiyle, bir cok bÂtıl ve yanlış yollar ortaya cıkmıştı. Bir kısmı, brehmen idi. Bunlar, Allahu teÂlÂnın peygamberlerini inkÂr ediyorlardı. Bir kısmı, dehrî idi. Bunlar da, kÂinÂtın sonsuz devÂm edeceğini, yok olmıyacağını iddi ediyorlardı. Bir kısmı, mecûsî idi. Bunlar ise, hic tecrube etmedikleri, bilmedikleri şeyleri iddi ediyorlardı. Bir kısmı putperest idi. Bunlar, putlara tapıyorlardı. Peygamber efendimiz ise, insanların, kÂinÂt ve icindekilerin sonradan yaratılmış birer mahlûk olduğuna, onların hepsinin yaratıcısı, sÂhibi ve mÂliki olan Allahu teÂlÂnın varlığı ve birliği inancına dÂvet etti. Onların, uzerinde bulundukları yolun yanlışlığını ve boyle bÂtıl yolları terk etmelerini istedi. Resûlullah efendimiz onların yollarının bozukluğunu, kendisinin ise, Allahu teÂlÂdan bildirdiği husûslarda doğru olduğunu, apacık Âyetler ve mûcizelerle isbÂt etti. Sonra Allahu teÂlÂya nasıl kulluk edileceğini acıkladı. Allahu teÂl Peygamberimiz Muhammed aleyhisselÂmı bunları insanlara bildirmesi ve izÂh etmesi icin gonderdi. Resûlullah efendimiz insanlara, kendilerinde dil, sûret ve daha başka yonlerden farklılıklar bulunduğunu, boyle değişikliklerin onların sonradan yaratıldığını gostermesini bildirdiği gibi, gerek kendilerinde, gerekse onların dışındaki varlıklarda, Allahu teÂlÂnın varlığına, irÂdesine ve tedbirine delÂlet eden şeyler ile, Allahu teÂlÂyı tanıma yolunu da bildirdi. Şoyle ki; Allahu teÂl Kur'Ân-ı kerîmde meÂlen; "Arzda da gercekten tasdîk edenler icin bircok ibretler vardır. Nefslerinizde de (hucrelerden vucûd yapınıza kadar) bir cok alÂmetler vardır (ki, hep Allahu teÂlÂnın kudretine, ilmine, azamet ve irÂdesine delÂlet ederler). HÂl gormeyecek misiniz." buyurdu. (ZÂriyÂt sûresi: 20-21)

Bir sohbeti sırasında insanın yaratılışını ve yaratılış safhalarını acıklayarak şoyle buyurdu:

İnsanın yaratılış safhaları, sûret ve şekillerindeki değişik durumlara; "Biz insanı (Âdem'i) şuphesiz ki, camurun ozunden yarattık. Sonra Âdem'in neslini, sağlam bir yerde (rahimde) bir nutfe (az bir su) yaptık. Sonra o nutfeyi bir kan pıhtısı hÂline getirdik. Ondan sonra kan pıhtısını bir parca et yaptık. O et parcasını da kemikler hÂline cevirdik. Kemiklere de et giydirdik. Sonra ona başka bir yaratılış (ruh) verdik. Bak ki, şekil verenlerin en guzeli olan Allahu teÂlÂnın şÃ‚nı ne kadar yucedir." meÂlindeki Mu'minûn sûresi 12-14 Âyet-i kerimelerinde işÃ‚ret buyuruldu.

Bunlar, Allahu teÂlÂnın varlığının muhakkak lÂzım olduğunu ifÂde eden, O'nun irÂde ve tedbîrine delÂlet eden en acık delillerdendir.

İnsan, camur ozunden yaratıldı. Camur ozunun bir cok şekil ve durumlara kÂbiliyeti vardır. Fakat, insanın başka bir sûretle değil de, kendisine has ozellikleriyle mÂlûm olan ve en guzel sûrette meydana gelmesi, mutlaka bir yaratıcının varlığını gostermektedir.

İnsana baktığımızda şunları goruyoruz: 1. İnsanın başka varlıklarda bulunmıyan, kendisine mahsus bir sûreti vardır. 2. İşitmek, gormek, koklamak, hissetmek, tatmak gibi, ihtiyaclarını temin edebilmesi icin hazırlanmış bir takım vÂsıtalara (duyu organları) sÂhiptir. 3. İhtiyac hÂsıl oldukca, tertib uzere hazırlanmış gıd Âletleri. MeselÂ, yeni doğmuş cocuk gıdÂsını, once annesini emmek sûretiyle temin eder. Cunku o, bu sırada dişsizdir. GıdÂsını kendiliğinden temin edemez. Bir muddet sonra, dişlerle donatılır. GıdÂsını yemekle elde eder. 4. Ağızdan alınan gıdÂlar, mîdeye gelir. Mîde, kendisine ulaşan gıdÂları pişirir. Bu gıdÂlara oyle bir incelik verir ki, bunlar en ince yollardan gecerek, sonunda sac ve tırnaklara kadar ulaşır. 5. Karaciğer, od (safra) cıkarmak, vucûdun şeker durumunu ayarlamak, zehirleri bir dereceye kadar zararsız hÂle getirmek gibi bÂzı vazîfeler icin hazırlanmıştır. 6. Akciğer, dışarıdan temiz havayı (oksijen) alıp, kan dolaşımı ile dokulara iletmek ve kandan (karbondioksit alarak) kirlenen havayı nefesle dışarı vermek icin hazırlanmıştır. 8. Ayrıca alınan gıdÂlardaki fazlalıkların atılması icin gerekli Âletler (ÂzÂlar). Bunlardan başka, tesÂdufî olarak duşunulmesi imkÂnsız olan, mutlaka bunları tertip ve duzenleyen bir yaratıcının varlığını gerektiren sayılamıyacak kadar cok şey vardır. Butun bunların camur ozu ve su ile duzenlenip, kısımlara ayrılması, mutlaka bir yaratıcıyı, bir duzenleyiciyi gerektirir. Bunu, duşunen her akıl sÂhibi anlar. Aynı şekilde, bir plÂn dÂiresinde duzenleyen, kasdeden bir bin yapıcısı olmadan, bir binÂnın meydana gelmesi bile mumkun olmayınca, butun bu saydığımız hÂllerin de bir yapıcı ve yaratıcı olmadan camur ve su ile kendiliklerinden, tertip ve duzen icerisinde meydana gelmeleri mumkun olamaz.

Ebu'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri Allahu teÂlÂdan başka her şeyin sonradan yaratıldığını ve her birisinde ceşitli hikmetler bulunduğunu îzÂh etmek icin buyurdu ki:

Allahu teÂl meÂlen: "Gercekten, goklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gunduzun birbiri ardınca gelişinde, akıl sÂhipleri icin, Allah'ın varlığını, kudret ve azametini gosteren, kesin deliller vardır." (Âl-i İmrÂn sûresi: 190) Âyet-i kerîmesiyle Allahu teÂlÂdan başka her şeyin sonradan yaratıldığı, bunları Allahu teÂlÂnın yarattığını ve bunda ceşitli hikmetler bulunduğunu daha ziyÂde beyÂn eyledi. Feleklerin (DunyÂ, ay, guneş v.s.) hareketiyle, meydana gelen faydaların buyukluğune ve mikdÂrına işÃ‚ret buyruldu. MeselÂ, gece, insanların istirahatı olduğu gibi, mahsûllerin de fazla gelen guneş harÂretini (sıcaklığını) serinletmektedir. Gunduz ise, mahlûkÂtın dağılıp hareket etmeleri, gecimlerini temin etmeleri icin yaratılmıştır. Eğer devamlı gece olsa idi, karanlık, onların fayda sağlayacak şeylerin peşine duşup, bunları elde etmeye mÂni olacaktı. Aynı şekilde devamlı gunduz olsa idi, bu da zararlı olurdu. Gunduzun aydınlığı fırsat bilinerek tÂkatın (gucun) ustunde hırsla calışılır, kÂfi miktÂrda istirahat etmedikleri icin insanlar helÂk olurlardı. Bundan dolayı, onlara, calışmaları icin tÂkatlarını gecmeyecek şekilde, zamanın bir kısmı gunduz, istirahatleri icin yeterli bir mikdarı da gece kılındı. Boylece, onların hÂlleri mutedil (normal) olarak gecenin serinliğinden, gunduzun sıcaklığından, kendileri, ekinleri, malları ve hayvanları icin luzûm duyulduğu kadarını alacaklardır. Boyle yapmakla, Allahu teÂl mahlûkÂtına merhamet buyurmuş, lutuf ve ihsÂnda bulunmuştur.

Yine, mahlûkÂtı kuşatan renk tabakası, onların gozlerine munÂsip ve muvÂfık gelen renklerden yaratılmıştır. Eğer bu renk, şimdi Âlemi saran renkten olmasaydı, gozleri bozacaktı.

Cisimlerin buyuk ve ağır olmasına rağmen, yer ve goklerin ve onlarda bulunan hukumlerin (kÂnunların) Allahu teÂlÂnın tutmasına muhtac olduğuna, meÂlen; "Doğrusu, gokleri ve yeri zeval bulmaktan Allahu teÂl koruyup, tutuyor. Andolsun ki zevÂl bulurlarsa, onları O'ndan başka kimse tutamaz. Gercekten O, halîmdir. Azap icin acele etmez, gafûrdur (cok bağışlayıcıdır)." (FÂtır sûresi: 41) Âyet-i kerîmesiyle işÃ‚ret buyruldu. Bu Âyet-i kerîme ile bize, yer ve goklerin yerlerinde durmalarının Allahu teÂlÂdan başkası tarafından olmadığı ve onları bir durduran olmadan da yerlerinde durmalarının mumkun olmadığı bildirildi.

Ebu'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri vahyi kabûl etmeyen ve her şeyi Âciz olan akılla îzÂh etmeye calışan felsefecileri ikn edici delillerle susturdu. Bu hususta da, buyurdu ki:

"Felsefecilerin tabiatcı inanışlarından dolayı, ağacların ve onlardan cıkan meyvelerin ancak, yer, su, ateş ve havanın tesiri ile meydana geldiği hakkındaki iddiÂlarının bozukluğunu bize; "Allahu teÂlÂ; "Arzda birbirine komşu kıt'alar (kara parcaları), uzum bağları, ekinler, catallı ve catalsız hurmalıklar vardır ki, hepsi bir su ile sulanıyor. Halbuki yemişlerin de bÂzısını bÂzısına ustun kılıyoruz." (Tad, renk ve kıymetleri başka başkadır.) Şuphesiz ki, bunlardan da duşunen bir topluluk icin pekcok ibretler (alÂmetler) vardır." meÂlindeki RÂd sûresi 4. Âyetinde bildirdi.

Daha sonra Allahu teÂlÂ, her şeyin yaratıcısı olduğuna, bir olduğuna, işlerinin intizam ve tertip dÂiresinde cereyÂn etmesi ile delil getirdi. Allahu teÂl işlerinde hic bir ortağı bulunmadığını; "Eğer yer ile gokte, Allah'tan başka ilÂhlar olsaydı, bunların ikisi de fesÂda uğrar, yok olurdu." meÂlindeki Enbiy sûresi 28. Âyet-i kerîmesi ile bildirdi.

Sonra, once yaratıldıklarını kabûl ettikleri halde, oldukten sonra tekrar diriltilmeyi inkÂr edenlere karşı tekrar yaratılmalarının mumkun olduğunu bildirdi. Onlar tekrar yaratılmayı uzak gorerek, curumuş kemikleri kim diriltecek dedikleri zaman, meÂlen; "(Ey Resûlum) de ki: "Onları ilk def yaratan diriltir ve O her yaratılanı tamÂmiyle bilir." (YÂsîn sûresi: 79) buyurdu. Sonra bunu onlara meÂlen; "O (Allah) ki, size yeşil ağactan bir ateş yaptı da, şimdi siz ondan yakıp duruyorsunuz." (YÂsîn sûresi: 80) Âyet-i kerîmesi ile beyÂn eyledi. Yaş ve yeşil iki ağac olan ve ruzgÂr sebebiyle biri diğerine surtulunce tutuşan uşar ve murah denilen ağaclardan ateşin cıkarılmasını, curumuş kemiklere, parcalanmış derilere, hayÂtı iÂde etmenin cÂiz olduğuna delil getirdi. (Uşar ile murah, eskiden Arapların ateş cıkarmak icin kullandıkları iki ağactır.)

Peygamber efendimizin son peygamber olduğunu bildiren ve O'nun peygamberliğini kabûl etmeyen yahûdî ve hıristiyanlara cevap veren Ebu'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri buyurdu ki: "Allahu teÂl Resûlullah'a sallallahu aleyhi ve sellem peygamber olduğu ve bildirdiklerinin doğru olduğu hakkında mûcizelerle yardım eyledi. Resûlullah'a en buyuk mûcize olarak Kur'Ân-ı kerîm verildi. Muşrikler, Kur'Ân-ı kerîmin Allahu teÂlÂnın kelÂmı olduğuna inanmıyorlar, hazret-i Muhammed'in sozudur, diyorlardı. Allahu teÂlÂ, o zaman en fasîh ve edebiyÂtta zirveye ulaşmış olanlarından, Kur'Ân-ı kerîmin on sûresi veya bir sûresi gibi bir soz soylemelerini istedi. İnsanlar ile cinlerin bir araya gelip calışsalar, bunu yapamayacaklarını bildirdi. Nitekim onlar, boyle bir soz soylemekten Âciz kaldılar. Boylece onların, Resûlullah'a îmÂn etmeme husûsunda ozurleri ortadan kalkmış oldu.

Hazret-i Mûs da Firavn'ın sihirbÂzlarını, asÂsıyla rezîl ve rusv edip, hem sihirbazların, hem de diğer insanların kendisine îmÂn etmeme mÂzeretlerini ortadan kaldırdı. Mûs aleyhisselÂmın asÂsından meydana gelen hÂrikulÂde hÂllerin kendi gucleri dışında olduğuna, boyle bir şeyi yapabilmenin hatırlarından bile gecmediğine, boyle bir şeyi ancak Allahu teÂlÂnın yapacağına, hem sihirbazlar, hem de başkaları kanÂat getirdi. (NihÂyet, bu mûcize karşısında sihirbazlar, hazret-i MûsÂ'ya îmÂn ettiler.)

Hazret-i Îs da oluleri ilacsız diriltmek, anadan doğma korleri ve derisi alaca, abraş olanları iyileştirmek, o zamanda insanları Âciz bırakan şeylerle (mûcizelerle), o devre gore tıpta en yuksek dereceye ulaşan tabiplerin kendisine inanmama mÂzeretlerini ortadan kaldırdı. (Cunku boyle işleri, ancak Allahu teÂlÂnın yardım ettiği bir kimse yapabilirdi.)

Resûlullah efendimiz, kendi kavminden olan, edebiyÂtta yuksek dereceye ulaşan ediblerin, kendisine îmÂn etmeme husûsunda bu mÂzeretlerini bertaraf etti. Cunku, Kur'Ân-ı kerîmin edebî yuksekliğini onlar da kabûl ediyorlardı.

İşte Resûlullah efendimiz yukarıda bildirilen yanlış yollara sapmış kimselere, getirdiği deliller ve mûcizelerle, gittikleri yolun bozukluğunu, dÂvet ettiği yolun en doğru olduğunu anlatıyordu. Resûlullah efendimiz, onlara dÂim karşısında duramayacakları deliller getirdiği, aralarında uzun muddet kaldığı halde, fevkalÂde ihtiraslarından dolayı îmÂn etme şerefine kavuşamadılar.

Allahu teÂlÂnın Resûlullah efendimize verdiği mûcizelerden bÂzısı şoyledir: Şiddetli aclık vakitlerinde, kalabalık cemÂatı, az bir yiyecek ile doyurması, susuzluk zamanlarında, mubÂrek parmakları arasında fışkıran sudan hayvanlar ile sÂhiplerinin kanıncaya kadar icmeleri, kurdun kendisine konuşması, kızartılmış koyunun zehirli olduğunu haber vermesi, ayın ikiye bolunmesi, cağırması uzerine ağacın koklerini suruyerek huzurlarına gelip, emri uzerine tekrar yerine gitmesi, insanların kalplerinde saklayıp da haber vermesini istedikleri sırları haber vermesi.

"İnsanlar Allahu teÂlÂyı gorecekler midir?" diye soran birisine buyurdu ki: "Âhirette muminler Allahu teÂlÂyı goreceklerdir. Allahu teÂlÂ, Kur'Ân-ı kerîmde meÂlen; "Nice yuzler vardır ki, o gun (kıyÂmette) guzelliği ile parıldar. (O yuzler) Rablerine bakar." (KıyÂme sûresi: 22-23) buyurmaktadır. Resûlullah efendimiz de; Ayı gorduğunuz gibi, kıyÂmet gununde Rabbinizi mutlaka goreceksiniz. O'nu gormekte gucluk cekmeyeceksiniz." buyurmaktadır.

Ebu'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri insanların Âhiretteki hallerini soran bir kimseye de buyurdu ki:

Allahu teÂl mahlûkÂtını iki kısma ayırdı. Birisini Cennet'i icin yarattı. Onları, isimleri ve babalarının isimleri ile berÂber yazdı. Diğer kısmını Cehennem icin yarattı. Onların isimlerini de yazdı. Resûlullah efendimizle hazret-i Omer arasında şoyle bir konuşma oldu. Hazret-i Omer Peygamber efendimize; "Y Resûlallah! Bizim evvelce hesap ve kitabımız gorulup bitmiş midir, yoksa, daha yeni başlanmış bir iş midir?" diye sorunca, Resûlullah efendimiz; "Bunlar, hesÂbı ve kitabı gorulup bitmiş işlerdir." buyurdu. Bunun uzerine hazret-i Omer; "Oyleyse nicin ameller yapıyoruz (calışıp, cabalıyoruz) y Resûlallah?" diye sorunca, Peygamber efendimiz; "İbÂdet yapınız! Herkese ezelde takdîr edilmiş olan şeyi yapmak kolay olur." buyurdu.

Bir kimse Ebu'l-Hasan-ı Eş'arî hazretlerine gelerek ehl-i kıble olan bid'at ehlinin îmÂnıyla ilgili olarak sordu. Ebu'l-Hasan-ı Eş'arî buyurdu ki:

"Allahu teÂlÂya ve Peygamber efendimizin îmÂn etmeye dÂvet ettiği şeylere îmÂn eden kimseleri, kufurden başka hic bir gunah îmÂndan cıkarmaz. ÎmÂnlarını, ancak kufur giderir. Ehl-i kıble, gunahları sebebiyle îmÂndan cıkmayıp, dînin butun emirleriyle mukelleftirler, yapmaları gerekir.

Ehl-i kıbleden olup, gunahkÂr olanları da, Allahu teÂlÂ; "Ey îmÂn edenler! Namaza kalktığınız zaman yuzunuzu ve ellerinizi (dirseklerinizle berÂber) yıkayın, başınızı mesh edin ve ayaklarınızı yıkayın. Eğer cunup iseniz boy abdesti alın." meÂlindeki MÂide sûresi 6. Âyet-i kerîmesi ile mumin diye isimlendirmiştir. Eğer akîdesi (inanışı) bozuk olan Kaderiyyenin dediği gibi, gunahkÂrlar, gunahları sebebiyle îmÂndan cıkmış olsalardı, onlara abdest farz olmazdı. Allahu teÂlÂnın hitÂbı da butun muminlere değil, yalnız itÂat edenlere olurdu. Yine Allahu teÂl Cum sûresi 9. Âyetinde meÂlen; "Ey îmÂn edenler!Cum gunu namaz icin ezÂn okunduğu zaman, Allahu teÂlÂnın zikrine (hutbe dinlemeye, namaz kılmaya), koşunuz. Alış-verişi bırakın." buyurdu. Bu hitÂbı yalnız itÂat edenlere tahsîs buyurmadı. Bu hitÂb aynı zamanda gunahkÂrları da icerisine almaktadır.

Bid'atten başka herhangi bir gunahı yaparak, gunahkÂr olanlardan hic bir kimse hakkında, Cehennemliktir diye hukmedilemez. Resûlullah efendimizin Cennet'le mujdelediklerinden başka Ehl-i tÂattan kimse hakkında Cennetliktir denilemez.

Allahu teÂl Kur'Ân-ı kerîmde; "Muhakkak ki, Allahu teÂl kendisine ortak koşanları bağışlamaz. Bu gunahtan başkasını dilediği kimseden magfiret buyurur (affeder)." meÂlindeki Nis sûresi 6. Âyet-i kerîmesi ile delÂlet ediyor. Cunku Allahu teÂl kendisi haber vermedikce, Âsîler hakkındaki irÂdesinin ne olduğunu bilmeye kimse icin yol yoktur. Peygamber efendimiz; "Ehl-i kıbleden hic kimseyi, kendi kendinize Cennet'e, yÂhut Cehennem'e koymayınız." buyurdu.

İnsanların amellerini yazan hafaza melekleri vardır. Allahu teÂl bu husûsa; "Halbuki uzerinde gozetleyici melekler var. (Amellerinizi yazan ve Allah katında) kerîm olan kÂtib melekler var." meÂlindeki İnfitar sûresi 10. ve 11. Âyet-i kerîmeleri ile delÂlet buyurdu.

Kabir hayÂtı ve Âhiret halleriyle ilgili olarak buyurdu ki:

"Kabir azÂbı haktır. İnsanlar, kabirlerinde diriltildikten sonra imtihÂn edilecek. Kabirde suÂl sorulacak, Allahu teÂl dilediği kimseye cevap vermeyi kolaylaştıracaktır. KıyÂmet gunu ilk sûr ufurulunce, goklerde olanlar ve Allahu teÂlÂnın diledikleri bayılıp duşecek (olecekler). İkinci sûrun ufurulmesi uzerine hepsi bakarak ayağa kalkacaklar (dirilecekler). Allahu teÂl insanları, ilk yaratmasında olduğu gibi, yalın ayak ve cıplak olarak diriltecek. (DunyÂda iken) Allahu teÂlÂya itÂat eden ve isyÂn eden bedenler, kıyÂmet gunu diriltilecektir. Yine dunyÂda iken sevap ve gunah işleyen eller, ayaklar ve diller de diriltilecek, sÂhipleri hakkında şÃ‚hidlik edeceklerdir. Allahu teÂl insanların amellerini tartmak icin terÂzi koyacak. Kimin sevÂbı ağır gelirse, o kurtulacaktır. Kimin de sevÂbı hafif gelirse, husran ve zarara uğrayacaktır. KıyÂmet gununde insanlara, amel defterleri verilecek ve amel defteri sağ eline verilen kimsenin hesÂbı kolay gorulecektir. Amel defterini sol elinden alanlar ise azap goreceklerdir.

Sırat, Cehennem uzerine kurulmuş bir koprudur. İnsanlar oradan amellerine gore suratli veya yavaş olarak gececekler. (Yalnız kıyÂmette kopru, terazi vardır denince, dunyÂdaki kopru ve terÂziler akla gelmemelidir. Sırat koprusu icin de durum boyledir. Âhirette amellerin tartılması icin terÂzi kurulacağına inanmalı, fakat nasıl, ne şekilde olduğunu duşunmemelidir.)

Kalbinde zerre mikdarı îmÂnı olan, gunahı kadar yandıktan sonra, Cehennem'den cıkarılacaktır.

Peygamber efendimizin şefÂatinin hak olduğunu bildiren Ebu'l-Hasan-ı Eş'arî hazretleri şoyle buyurdu:

"Resûlullah efendimizin şefÂatı, ummetinden buyuk gunah sÂhipleri icin olacaktır. Ummetinden bir topluluk yanıp, kara komur olduktan sonra ateşten cıkarılarak hayat nehrine atılacaklar, vucutları hic azap gormemiş gibi taptÂze olacak. KıyÂmet gununde Resûlullah efendimizin havzı bulunup, icmek icin ummeti oraya gelecektir. Ondan icen, bir daha susamayacaktır. Tuttukları doğru yolu; Peygamber efendimizden sonra değiştirenler, o havuzdan uzaklaştırılacaklar."

İyilikleri emretmek, kotuluklerden sakındırmak husûsunda buyurdu ki:

"Muminlerin uzerine, emr-i mÂrûf ve nehy-i anil-munker, iyiliği emredip, kotulukten alıkoymak vÂcibtir. Muktedir olurlarsa, yapılan kotuluğe el ve dil ile mÂni olurlar. Gucleri yetmezse kalpleri ile o işi kotu gorurler."

Sevgili Peygamberimizin EshÂb-ı kirÂmının ustunluğu ve bunlar arasındaki derece farklarını da şoyle bildirdi:

"Peygamber efendimizin hadîs-i şerîfi gereğince, asırların hayırlısı, EshÂb-ı kirÂmın (r.anhum) zamÂnıdır (asrıdır). Sonra TÂbiîn ve Tebe-i tÂbiînin asırlarıdır. EshÂb-ı kirÂmın en ustunleri, Bedir muhÂrebesine katılanlardır. Bunların en ustunu, Aşere-i mubeşşeredir (Cennet'le mujdelenen on SahÂb&#238. Aşere-i mubeşşerenin en ustunu dort halîfedir. (Hazret-i Ebû Bekr, hazret-i Omer, hazret-i Osman, hazret-i Ali.) Bunların halîfelikleri, o zamandaki muslumanların rızÂsı ile olmuştur. Muslumanlar bu tertîbe gore ittifak edip, birleştiler.

MuhÂcir ve EnsÂrdan ibÂret olan Bedir ehli arasında, Aşere-i mubeşşereden sonra efdaliyet, hicret ve once musluman olmaya goredir. Peygamber efendimizin dÂvet ettiği şeylere îmÂn ederek, bir saat olsun kendisi ile goruşen yÂhut onu bir def goren EshÂb-ı kirÂm, TÂbiînden ustundur.

EshÂb-ı kirÂm icin, haklarında soylenen hayır sozlerden başkasından sakınmalıdır. Onların iyiliklerini yaymalı, yaptıkları işler icin sahîh ve doğru te'vîl yolları aramalı, tÂkib ettikleri yolun en iyi yol olduğuna husn-i zÂn etmeli, iyi duşuncelere sÂhib olmalıdır.

Ehl-i sunnet vel-cemÂat mezhebinin îtikÂddaki iki imÂmından biri olan Ebu'l-Hasan-ı Eş'arî, zÂhirî ilimlerde yuksek Âlim olduğu gibi, tasavvuf yolunda da yuksek bir velî idi. İnsanlara karşı gÂyet tatlı, acık ve ikn edici konuşurdu. Guzel ahlÂkıyla insanlara ornek olurdu. Hakkın, doğrunun ortaya cıkması icin munÂzarayı sever; yazarak ve anlatarak hak uğrunda mudÂfaadan cekinmezdi.

Eserleri: İmÂm-ı Eş'arî'nin eserleri, beş grubta toplanır:

1- Kırk yaşından once mûtezile iken yazdığı eserler. Bunları sonradan iptÂl etmiştir.

2- Felsefecilere, yahûdî, hıristiyan ve mecûsîlere yazdığı reddiyeler.

3- HÂriciye, mûtezile, şia ve zÂhiriyye fırkalarına yazdığı reddiyeler.

4- MakÂleler

5- Kendisine sorulan suÂllere cevap olarak yazdığı risÂleler ve diğerleri.

El-Umed adlı eserde bildirilen kitaplardan bÂzıları:

1) Kitab-ul-Fusûl: Mulhidler (dinsizler), tabiatcı felsefeciler, dehrîler, zamanın ve Âlemin kadîm olduğuna inananlara reddiyedir. Bu kitapda; brehmenler, yahûdîler, hıristiyanlar ve mecûsîlere de cevaplar vermiştir. Bu kitap buyuk bir eserdir.

2) El-Mûcez: On iki kitaptan ibÂrettir.

3) Halk-ul-Ef'Âl

4) İstitÂa hakkındaki kitap

5) SıfÂtlar hakkındaki kitap

6) El-Luma' fi'r-Reddi al Ehli'z-Zeyği ve'l Bid'a: Kur'Ân-ı kerîm, Allahu teÂlÂnın irÂdesi, Allahu teÂlÂnın gorulmesi, kader, istitÂa, va'd ve va'îd ve imÂmet meselelerinden bahseden on bolum ihtiv eden kıymetli bir kitaptır. İmÂm-ı Eş'arî hazretlerinin bu mevzularda soyledikleri hakkında iyi bir kaynaktır. Yakın zamanda Mısır'da ve Beyrut'ta basılmıştır. Beyrut baskısında, ayrıca Richard J.Mc. Carthy tarafından bir mukaddime ve İngilizce tercumesi vardır. Spitta, bu eseri hulÂsa etmiş, Joselp Hell tarafından Almancaya tercume edilmiştir.

7) RisÂlet-ul-ÎmÂn; Spitta, Almancaya tercume etmiştir.

8) KitÂb-ul-Funûn: Mulhidlere (dinsizlere) cevap olarak yazılmıştır.

9) KitÂb-un-NevÂdir: Kelam ilminin inceliklerini anlatır.

10) Dehrîlerin (dinsizlerin) Ehl-i tevhid'e karşı yaptıkları butun îtirÂzlarının toplandığı bir kitap.

11) El-Cevher fi'r-Reddi al Ehli'z-Zeygi ve'l-Munker.

12) Nazar, istidlÂl ve şartları hakkında CubbÂî'nin suÂllerine verilen cevaplar.

13) MekÂlÂt-ul-FelÂsife: Felsefecilere cevap olarak yazılmış bir eserdir. Kitap uc makÂleyi ihtiv eder. Eserde İbn-i Kays ed-Dehrî'nin bÂzı şupheleri, Aristo'nun sem (gok) ve Âlem hakkındaki fikirleri curutulmuştur; hÂdiseleri, saÂdet ve şekÂveti yıldızlara bağlıyanlara lÂzım gelen cevaplar verilmiştir.

14) CevÂb-ul-HorasÂniyyîn: Ceşitli meseleleri ihtiv eder.

El-Umed'de bildirilenlerden başka, İbn-i Fûrek'in zikrettiği eserlerinden bÂzıları da şunlardır:

1) TenÂsuhe inananlar hakkındaki eser.

2) Mantıkcılara dÂir yazılan eser.

3) Hıristiyanlar hakkında yazılan kitap.

4) DelÂil-un-Nubuvve hakkındaki kitap.

İmÂm-ı Eş'arî'nin ayrıca: RisÂle Ketebeh il Ehli's-Sagr bi BÂb-ul-EbvÂb adlı eseri vardır. Kitap, Kafkas Dağlarının Hazar Denizi ile bitiştiği yerde BÂb-ul-EbvÂb (Demirkapı yÂhut Derbend) denilen kasabanın Âlimlerine yazılmıştır. Bu eser, Ehl-i sunnet vel-cemÂat akÂidini geniş olarak anlatmaktadır.

Bunlardan başka şu eserleri de meşhûrdur:

MakÂlÂt-ul-İslÂmiyyîn: Bu eserinde îtikÂdî fırkalardan ve kelÂm ilminin ince meselelerinden bahsetmektedir. Mezhebler tÂrihinin temel kitaplarından olan eser matbûdur.

El-İbÂne an Usûl-id-DiyÂne; Ehl-i sunnet dışı fırkaların reddi icin yazılmış olup, bu husustaki delilleri icinde toplamaktadır. İngilizce tercumesi ile birlikte basılmıştır.

Kavl-ul-CumlÂt, EshÂb-ul-Hadîs ve Ehl-us-Sunne fi'l-ÎtikÂd (Basılmamıştır.) RisÂlet-ul-İstihsÂn el-Havdu fî İlm-il-KelÂm, basılmıştır. İngilizce tercumesi vardır.

ÎzÂh-ul-BurhÂn et-Tebyîn al Usûliddîn, KitÂb-ul-Ulûm, Tefsîr-ul Kur'Ân eş-Şerh vet-Tafsîl, İbn-i AsÂkir'in bildirdiğine gore, Ebu'l-Hasan Eş'arî'nin tefsîri 70 veya 300 cild idi.

SUNNETİME YARDIM ET

Ebu'l-Hasan-ı Eş'arî'nin, Mûtezile denilen bozuk yoldan donmesi şoyle olmuştur:

Bir RamazÂn-ı şerîf ayının ilk gunlerinde ruyÂsında Peygamber efendimizi gordu. Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve sellem ona; "Y Ali! Benden nakledilen yola yardım eyle." buyurdular. Bu ruyÂdan sonra RamazÂn-ı şerîf ayının ortasında, ikinci def Peygamber efendimizi sallallahu aleyhi ve sellem ruyÂda gormekle şereflendi. RuyÂsında; "Sana emrettiğim şey ne oldu, ne yaptın?" buyurdu. "Benden bildirilen yola, sunnetime yardım et, bu yola uy!" buyurdular. Bu ruyÂdan sonra kelÂm ile uğraşmayı terketti. Ucuncu def RamazÂn-ı şerîfin yirmi yedinci gecesi, Peygamber efendimizi sallallahu aleyhi ve sellem tekrÂr ruyÂda gordu. "Sana emrettiğim şey ne oldu?" buyurdu. "KelÂm ilmini terkedip, Kur'Ân-ı kerîm ve hadîs ilmine sarıldım." dedi. "Benden rivÂyet edilen, bildirilen yola, sunnetime yardımcı olmanı emrettim." buyurdu. Bunun uzerine İmÂm-ı Eş'arî ozur dileyip; "Meselelerini ve delillerini oğrenmek icin otuz yıl harcadığım yolu (Mû'tezileyi) nasıl terk edeyim?" dedi. Peygamber efendimiz sallallahu aleyhi ve sellem; "Allahu teÂl sana, ilÂhî yardımı ile yardım eyledi. Bunu yakînen bilmeseydim sana bunu emretmezdim." buyurdu. İmÂm-ı Eş'arî bu ruyÂyı da gordukten sonra uyanıp; "Haktan ote, sapıklıktan başka bir şey yok." diyerek, Mûtezile yolundan donup, Ehl-i sunnet itikÂdına girdi. Bu ruyÂsından sonra on beş gun evinden cıkmadı. Meseleleri derinlemesine inceleyip, gozden gecirdi. Sonra Basra CÂmiine gidip, kursuye cıktı. O sırada Mûtezile yolunun meşhûr ve kuvvetli Âlimlerinden sayılan ve boyle bilinen İmÂm-ı Eş'arî, kursuden cemÂate şoyle hitÂbetti: "Ey insanlar! Coktan beri size gorunmez oldum. Dikkatle duşundum. İnsafla inceledim. Yanımdaki delilleri gozden gecirdim. Tercih husûsunda zorlandım. Sonunda Allahu teÂlÂdan beni hidÂyete, doğru yola kavuşturmasını istedim, du ettim. Allahu teÂl beni hidÂyete, doğru yola kavuşturdu. Mûtezile yoluna Âit îtikÂdlarımın hepsinden vazgecip, kurtuldum." diyerek, Ehl-i sunnet îtikÂdına girdiğini herkese ilÂn etti.

1) Tebyînu Kizbi'l-Mufteri; s.38
2) Nazmu'l-FerÂid; s.17
3) Kavlu'l-Fasl; s.3
4) TabakÂtu'ş-ŞÃ‚fiiyye; c.3, s.347
5) TÂrih-i BağdÂd; c.11, s.346
6) El-Milel ve'n-NihÂl; c.1, s.94
7) Temhid (BÂkıllÂnî s.3, vd.
8) RisÂle-i Kuşeyrî; s.1,3
9) ŞezerÂt-uz-Zeheb; c.3, s.131
10) Tam İlmihÂl SeÂdet-i Ebediyye (49. Baskı); s.1070
11) Tathîru'l-FuÂd min Denîsi'l-ÎtikÂd; s.5
12) EsÂsu't-Takdis; s.98
13) FetevÂy-ı Hadsiyye; s.111
14) Rehber Ansiklopedisi; c.4, s.323
15) Mu'cemu'l-Muellifîn; c.7, s.35
16) VefeyÂtu'l-A'yÂn; c.1, s.326
17) MiftÂhus-SeÂde
18) İslÂm Âlimleri Ansiklopedisi; c.4, s.54
19) EsmÂu'l-Muellifîn; c.1, s.676
20) Brockelman; Gal.1, s.194, Sup.1, s.345
21) El-A'lÂm; c.4, s.263
__________________