Buyuk velîlerden. İsmi AbbÂd bin Abdullah, kunyesi Ebu'l-Hayr, lakabı el-Akta'dır. Aslen Mağripli olup doğum tÂrihi bilinmemektedir. Sonradan Şam sÂhil beldelerinden Tinat'a yerleşti. 960 (H.349) senesinde Mısır'da vefÂt etti. Zunnûn-i Mısrî hazretlerinin yanına defnedildi. Kabr-i şerîfi Kucuk KurÂfe'de Deylemî minÂresi yanındadır.

EvliyÂnın buyuklerinden Abdullah bin CellÂ'nın sohbetlerinde yetişti. Cuneyd-i BağdÂdî ile diğer evliyÂyı gordu. RiyÂzette, nefsin isteklerini yapmamakta ve Allahu teÂlÂya tevekkul etmede emsalsizdi. YabÂnî ve yırtıcı hayvanlar kendisine zarar vermezdi. KerÂmetleri, menkıbeleri ve kıymetli sozleriyle meşhur oldu.

Ebu'l-Hayr hazretlerinin elinin biri kesilmişti. Bu hÂdiseyi kendisi şoyle anlatır: "Lubnan taraflarında bir yerde bulunuyordum. Sultan gazÂdan zaferle donmuştu. Kimi gorduyse avucuna bir altın koyuyordu. Birini de bana verdi. Altını elimin iciyle değil de dış tarafında tutarak aldım. Onu bir arkadaşımın eteğine fırlattım. Daha sonra oradan ayrıldım. Şehirde bir yerde tesÂdufen abdestsiz olarak uzerinde Âyet-i kerîme yazılı kÂğıt parcalarını tutmuş ve kaldırmış bulundum. Buna cok uzulmuştum. Pazarda tanıdık birkac kişi ile birlikte dolaşırken hırsızlık yapan birkac kişi kacıp kalabalığın arasına girdi. Butun halkta bir karışıklık başladı. O sırada ben; "Onların reisi benim. Kimse sesini cıkarmasın." dedim. NihÂyet emniyet gorevlileri beni alıp goturduler ve bir elimi kestiler. Gelen birisi beni tanıyıp gorevlilere; "Siz ne yapıyorsunuz? Goklerin uzerimize yıkılmasını mı istiyorsunuz? Bu sÂlih bir kimsedir. İsmi de Ebu'l-Hayr TinÂtî'dir." dedi. Bunun uzerine gorevliler; "Eyvah mahvolduk." dediler ve yaptıklarından pişman olup, uzuntulerini dile getirmeye başladılar. Ben onlara; "Korkulacak, uzulecek bir şey yok. Cunku elim hÂinlik yaptı ve kesilmeye mustehak oldu." dedim. Bana şaşkınlıkla ne yaptığını sordular. Ben; "Elim bir şeye değmişti. Halbuki elim ondan daha temizdi ve o şey de gÂzilerin parası idi. Elim bir şeye daha değmişti ama o şey elimden cok cok daha temizdi. Bu şey de Mushaf-ı şerîfti. Onu abdestsiz tutup kaldırmıştım." dedim. Bana; "Hakkınızı helÂl edin." dediler. Ben de uzulmemeleri icin; "Size hakkımı helÂl ettim. Elimi kestiğiniz icin sizden bir hak talep etmeyeceğim." dedim ve ayrıldım."

Ebu'l-Hayr Akta (bu halde) evine donunce, Âile efrÂdı feryÂd etmişti. Onlara da; "Ortada ağlanacak, tÂziye edilecek bir şey yok, aksine tebrik edilecek bir hal var. ŞÃ‚yet elimiz kesilmeseydi, kalbimiz kesilecek, gonlumuz olup gidecekti. Elimizin ne onemi var." diye cevap verdi.

Başka bir rivÂyet de şoyledir: Bir kısım insanlar kendisine; "Elinizin kesilmesine sebep ne oldu?" diye sordular. O; "Gencliğimde bir gunah işledim. O yuzden kestiler." buyurdu. "Bunun ne zamandan beri olduğunu ve sebebini oğrenmek isteriz." dediler. O; "Ben Magribli idim. İcimde sefere gitmek arzusu uyandı. İskenderiye'ye gelip on iki yıl ikÂmet ettim."Onlar; "İskenderiye mÂmur bir şehirdir. Orada kalmak mumkundur. Fakat Şitt ve Dimyat arasında mÂmur bir yer yoktur." dediler. Ebu'l-Hayr; "Dimyat'a dokulen ırmak kenarında kamıştan bir ev yapmıştım. O sıralarda bircok yolcu Dimyat'a gelirdi. Akşam yemekleri yer ve sofralarını kalenin surlarından dışarıya silkelerlerdi. Dokulen ekmek parcalarına kopeklerle berÂber uşuşur ben de nasîbimi alırdım.

Yaz mevsiminde butun azığım buydu. Kış olunca şoyle yaptım. Evimin etrÂfında cok saz yetişiyordu. Onun kokunun beyazını ve tÂzesini alarak yerdim. Kurumuşlarını veya yaşlarını atardım. Azığım buydu.

Bir gun hatırıma; "Ey Ebu'l-Hayr! Sen halkın azığına ortak olmadığını zannediyorsun ve tevekkul uzere olduğunu iddi ediyorsun." diye geldi. Sonra: "İlÂhî! Senin izzetin hakkı icin, bundan boyle elimi yerden biten şeylere uzatmayacağım ve onlardan hicbir şey yemeyeceğim. SÂdece bana ihsÂnın ile gondereceğin şeyleri yiyeceğim." dedim. Bunun uzerinden on iki gun gecti, namazın farzını, sunnetini ve nÂfilelerini ed ettim. Sonra nÂfileleri kılmaktan Âciz kaldım. On iki gun de farzı kıldım. Sonra kıyamdan da Âciz kaldım. On iki gun de oturarak farzları ed ettim. Sonra oturmaktan da Âciz kaldım. Artık farzları da ed edemiyordum. Sonra Hak teÂlÂya sığındım. Gizlice niyÂz edip yalvararak; "İlÂhî! Benim uzerime farz ettiğin bir hizmetten geri kaldım. Kefil olduğun rızkımı gondermeni beklerim; o rızkı bana ihsÂn et." dedim. O zaman onumde iki sofra belirdi. O sofralar her gece bana gelir oldu.

Bir gun meyvelerinin bÂzısı yeşil, bÂzısı kızarmış bir ağac gordum. Uzerine ciğ duştuğu icin parıldıyordu. Cok hoşuma gitti. Bunlar bana ettiğim yemini unutturdular. Elimi uzattım ve yemişlerden topladım. BÂzıları ağzımda, bÂzıları elimde iken yeminimi hatırlattılar. Elimde olanları serptim, ağzımda olanları tukurdum. Kendi kendime, mihnet ve bel vakti erişti dedim. Harbemi ve kalkanımı uzağa attım. Bir yerde oturdum, elimi şakağıma dayadım. Daha tam karar tutmamış iken bir boluk atlı ve yaya gelip etrÂfımı sardılar. Sonra beni alıp deniz kenarına goturduler. Orada, oranın emîri (sultÂnı) atın ustunde duruyordu. Atlılar ve piyÂdeler etrÂfına toplanmışlardı. Bir topluluk elleri bağlı duruyordu. Beni de emirin onune getirdiler. Bana; "Kimsin, necisin?" dedi. Ben; "Allahu teÂlÂnın kullarından bir kulum." dedim. Emir, o eli bağlı olanlara; "Bunu tanıyor musunuz?" diye sordu. Onlar, tanımadıklarını soylediler. Emir; "Bu sizin buyuğunuzdur. Kendinizi buna fed ediyorsunuz." dedi. Sonra kararını verdi. O cemÂatı birer birer goturduler. Birer el ve birer ayaklarını kestiler. Sıra bana gelince; "İleri gel ve elini uzat." dediler. Elimi uzattım, kestiler. Ayağımı da uzatmamı soylediler. Ayağımı da uzattım. Ellerimi goğe kaldırdım ve; "İlÂhî! Elim gunah işlemiştir. Ayağım gunah işlemedi." dedim. Ansızın onların arasından atın uzerinde duran birisi kendini yere attı; "Siz ne yapıyorsunuz. Goklerin uzerimize yıkılmasını mı istiyorsunuz. Bu Ebu'l-Hayr olup, sÂlih kişidir." dedi. O zaman emir atından indi. O kesilmiş elimi yerden kaldırarak optu. Beni kucaklayarak ağladı. "Hakkını helÂl et." dedi. Ben helÂl ettim ve; "Bu gunah işlemiş bir el idi." dedim. Ondan sonra ağladım."

Başka bir rivÂyette ise şoyle anlatılır: Ebu'l-Hayr hazretlerinin eli cuzzam hastalığına tutulmuştu. Tabibler; "Bu elin mutlaka kesilmesi lÂzım." dediler. Ama o buna rÂzı olmadı. Bunun uzerine talebeleri tabiblere; "Namaza durana kadar sabrediniz. Cunku o namazda iken kendinden gecer ve bunun eleminden haberi olmaz." dediler. Boyle yapıldı. Namazını tamamladığında elini kesilmiş buldu. Bu sebeple Ebu'l-Hayr hazretleri, Akta, eli kesik lakabıyla tanındı.

Ebu'l-Hayr hazretlerini cekemeyenler; "Onun yeri kilisedir." dediler. Bunun uzerine bu sozleri soyleyenleri yalancı cıkarmamak icin kiliseye gitti. Kilisenin duvarlarında Îs aleyhisselÂm ve hazret-i Meryem'in resimleri diye yapılmış tablolar vardı. Hıristiyanlar kendisini kilisede gorunce sevinerek hurmet gosterip, etrafını cevirdiler. Ebu'l-Hayr hazretleri duvardaki resimlere bakıp; "Allah'tan başka, beni ve annemi iki mÂbud edinin sozunu insanlara sen mi soyledin?" (MÂide sûresi: 116) meÂlindeki Âyet-i kerîmeyi okudu. Sonra; "Eğer Muhammed aleyhisselÂmın dîni hak ise, şu anda şu iki resim secde etsinler." dedi. O anda, duvardaki iki resim yere duştu. Yuzleri kıbleye karşı, secde eder bir hal aldılar. Bu hÂli goren ve orada bulunan kırk kadar hıristiyan musluman oldu.

Bir zaman talebelerine şoyle anlattı: "Sakın Allahu teÂlÂdan sabır istemeyin. Lutfunu isteyin. Lutuf, sabır acılığını tatmaktan iyidir. Cunku sabır, bizim gibilere guc gelir." Bundan sonra hazret-i ZekeriyyÂ'nın kıssasını anlattı: "Zekeriyy aleyhisselÂm yahûdîlerden kacarken, bir ağacın yanından gecti. Ağac dile gelip, gel y Zekeriyy dedi. Zekeriyy aleyhisselÂm ağaca yaklaştı. Ağac acıldı, icine saklandı. Sonra ağac, onu arayan duşmanlar gecerken dile gelerek, hazret-i ZekeriyyÂ'nın kendi icinde saklı olduğunu soyledi. Birisi gelip ağaca bakınca; "İşteZekeriyy buradadır." dedi. Testereyi cıkarıp ağacla birlikte onu da bictiler. Testere, hazret-i ZekeriyyÂ'nın başına geldiği zaman bir defÂ; "Ah!" dedi. Bunun uzerine Hak teÂl ona; "Bir def ah dedin. Eğer ikinci def ah deseydin, izzetim ve celÂlim hakkı icin seni Peygamberlik dîvÂnından silerdim." diye vahy gonderdi. Zekeriyy aleyhisselÂm hÂline sabretti. Testereyle vucûdunu ikiye bolduler." buyurdu.

Ebu'l-Huseyin-i KarÂfî anlatır: "Ebu'l-Hayr TinÂtî'nin ziyÂretine gitmiştim. Ayrılacağım sırada mescidin kapısına kadar gelerek bana; "Biliyorum ki, Ebu'l-Huseyin bir şey saklamaz. Fakat bu iki elmayı al, berÂberinde gotur." dedi. Onları alıp yola cıktım. Yolda, o iki elmadan birini cıkarıp yedim. Bir sure sonra otekini de cıkarıp yemek istedim. Baktım ki, o iki elma olduğu gibi yerinde duruyordu. Musul'a kadar hangi elmayı yedimse hic eksilmedi. Musul'da aklıma, bu elmalar bende kaldığı sure icinde, Allahu teÂlÂya tevekkulumun eksik olduğu geldi. Onları cıkardığım sırada, yaşlı bir kimsenin; "Ben elma istiyorum." diye soylendiğini duydum. Bunun uzerine elmaları ona verdim. Sonra kalbimden; "Demek ki o elmaları, Ebu'l-Hayr TinÂtî bu dervişe gondermiş." diye gecirdim. Donup o zÂtı aradım, fakat bulamadım."

İbn-i Şefik ise şoyle anlatır: "Bir gun, Ebu'l-Hayr TinÂtî hazretlerinin ziyÂretine gitmek uzere yola cıkmıştım. Yolda yırtıcı bir hayvanın beklediğini gordum. Korkarak yanına yaklaştığımda bana; "Ben Ebu'l-Hayr'ın bineğiyim. Sırtıma bin de seni onun yanına gotureyim." dedi. Fakat korktuğum icin binmedim ve yaya olarak yoluma devÂm ettim. Evinin onune vardığımda o hayvanı orada gordum. Huzûruna varınca; "O bizim sozumuzu dinler." buyurdu.

İbrÂhim RÂkî anlatır: "Ebu'l-Hayr'ın yanına gittim. Arkasında akşam namazını kıldım. FÂtiha-i şerîfeyi yuksek bir sesle, hÂfızların okuduğu gibi okuyamadı. Kendi kendime; "Boşuna gelip yorulmuşum." dedim. Daha sonra ihtiyÂcımı gormek icin dışarı cıktığım sırada, yırtıcı bir hayvan saldırdı. Hemen iceriye kactım. Ebu'l-Hayr'a; "GÂlib bir arslanın saldırısına uğradım." deyince, o hemen dışarı cıkıp arslana; "Ben sana misÂfirlerime dokunma demedim mi?" dedi. Arslan kacıp gitti. Ben dışarı cıkıp ihtiyÂcımı giderip, abdest aldım ve iceriye girdim. Ebu'l-Hayr bana donerek; "Siz dışınızı duzene koymakla meşgûl olduğunuz icin, arslanı gorunce korktunuz. Biz ise, kalbimizi duzeltmekle meşgûluz. Bunun icin arslan bizden korkuyor." dedi.

Bir gun, BağdÂt'tan yanına bir grup misÂfir geldi. Herbiri kendi hÂlini ve mÂnevî ustunluğunu anlatmak istiyordu. Ebu'l-Hayr bu konuşmalardan sıkıldı ve dışarı cıktı. Biraz sonra iceri bir arslan girdi. Orada bulunanların hepsi korkup, bir koşeye sığındılar ve sustular. Onceki anlattıkları şeyleri unuttular. Ebu'l-Hayr iceriye girdi ve; "Ey kardeşim! Deminki iddiÂlarınız nerede kaldı? Demek onların hepsi boşmuş." buyurdu ve arslanı dışarı cıkarıp, onları korkudan kurtardı.

MunÂvî hazretleri anlatır: "Bir gece ruyÂmda Peygamber efendimizi gordum. Bana; "Y MunÂvî! Kim Ebu'l-Hayr'ın yanındaki mescidde iki rekat namaz kılar ve birinci rekatta FÂtiha ve TebÂreke, ikinci rekatta FÂtiha ve Hel'et (İnsan) sûrelerini okuyup, sonra da hÂceti icin du etse, Allahu teÂl bu duÂyı kabûl edip, hÂcetini giderir." buyurdular.

İnsanları sû-i zan ve gıybetten sakındırır, kendinden misÂl verirdi.

"Birisi yanına su ve yolculukta lÂzım olacak erzakı, yiyeceği almadan yola cıkmıştı. Hatırımdan; "Şunun hÂline bak." diye gecti. Bunun uzerine bana; "Gıybet haramdır." dedi. Onun sozunden bayıldım. Kendime geldiğimde tovbe ettim. O derviş bana bakarak Allahu teÂlÂnın; "Kullarından tovbeyi kabûl eden O'dur. O gunahları affeder." (Şûr sûresi: 25) meÂlindeki Âyet-i kerîmeyi okudu ve oradan ayrıldı."

Ebu'l-Hayr-ı Akt hazretleri hikmetli sozleriyle insanları irşÃ‚d etti, hak yolu gosterdi. Buyurdu ki: "Allahu teÂlÂyı zikreden, O'ndan bir karşılık beklememelidir. Kim zikrine karşılık Allahu teÂlÂdan bir şey bekler ve o beklediği şey olursa, karşılığında maddî bir şey aldığı icin, zikrin bir mÂnÂsı kalmaz."

Kendisine; "Kalbin îmÂn ile dolu olmasına alÂmet nedir?" diye soruldu. O; "Butun muslumanlara şefkat etmek, onların dertleri ile dertlenmek, işlerinde onlara yardımcı olmaktır. Nifakla dolu olan kalbin alÂmeti; kin, hased ve duşmanlıktır." buyurdu.

İnsanları gosterişten sakındırır, ve; "Yaptıkları ibÂdetleri herkese gosterme arzusunda olan, gosteriş yapmış olur. Her durumunu, bulunduğu her hÂlini, insanlara gostermek isteyen de, gosteriş yapmış demektir." buyururdu.

"Kalp; niyetleri duzeltmek, yaptıklarımızı sırf Allah icin yapmakla, riy ve gosteriş kirlerinden temizlenir. Beden de, Allahu teÂlÂnın velî ve sÂlih kullarına hizmet etmekle kıymet kazanır."

"Şerefli bir insan olabilmek icin; edep sÂhibi olmak, farzları ed etmek, sÂlihlerle bulunmak ve fÂsıklardan uzak durmak lÂzımdır." buyururdu.

YÂ RESÛLALLAH SANA MİSÂFİR GELDİM

Ebu'l-Hayr AktÂ, Medîne'de beş gun ac kalmıştı. Hucre-i seÂdetin yanına gelip, Resûlullah'a selÂm verdi ve; "Y Resûlallah, sana misÂfir geldim." diye arzetti. Bir yana cekilip uyudu. RuyÂda, Resûlullah efendimizin geldiğini gordu. Sağında Ebû Bekr Sıddîk, solunda Omer FÂrûk ve onunde Aliyyul Murtez vardı. Hazret-i Ali gelip; "Y Ebel Hayr! Kalk, ne yatıyorsun? Resûlullah efendimiz geliyor." dedi.Hemen kalktım. Resûlullah efendimiz gelip, buyuk bir ekmek verdi. Ebu'l-Hayr diyor ki: "Cok ac olduğum icin, hemen yemeye başladım. Yarısı bitince uyandım. Kalan yarısını elimde buldum."

BURASI EVİN İCİ SAYILMAZ

Hamzet bin Abdullah anlatır: "Bir gun Ebu'l-Hayr TinÂtî hazretlerini ziyÂret icin yola cıkmıştım. Niyetim, işim acele olduğundan ziyÂret edip, evde bir şey ikrÂm ederse yemeden cıkmaktı. O niyetle evine vardım. Hal hatır sorduktan sonra musÂade istedim. O da musÂade etti. Beni dışarıya cıkardı. Sonra biraz beklememi soyleyip, bir tabak icinde yemek getirdi. "Burası evin ici sayılmaz. Onun icin burada ikrÂm edileni yiyebilirsin. Buraya kadar gelip de, bir şey yemeden gidilmez. Buradaki yemekler ihlÂs ile pişirilmiştir. Onun icin bunlarda şif vardır." buyurdu. Ben de bir kenara oturup, ikrÂm edilen yemeği yedim."

1) Hilyet-ul-EvliyÂ; c.10, s.377
2) TabakÂt-uş-ŞÃ‚fiiyye; s.370
3) RisÂle-i Kuşeyrî; s.154
4) NefehÂt-ul-Uns; s.255 (FÂrisî 200)
5) TabakÂt-ul-KubrÂ; c.1, s.109
6) Tezkiret-ul-EvliyÂ; s.337
7) CÂmiu KerÂmÂt-il-EvliyÂ; c.1, s.271
8) TabakÂt-ı EnsÂrî; s.398
9) Sefînet-ul-EvliyÂ; s.150
10) Sıfat-us-Safve; c.4, s.235
11) TabakÂt-ı EvliyÂ; s.190
12) İslÂm Âlimleri Ansiklopedisi; c.4, s.69
__________________