Hindistan'da yetişen buyuk velîlerden. Kunyesi Ebu'l-Hasan, lakabı Azimuddîn'dir. Babası Seyfeddîn Emir Mahmûd Şemsî, o devrin muhim simÂlarından idi. Lacin beylerinden olan babası, Cengiz'in muslumanlara yaptığı zulum ve katliÂm sırasında MÂverÂunnehr bolgesinden Hindistan'a goc etti. Seyfeddîn Mahmûd, gocten sonra Ganj Nehri kenarında bulunan ve şimdiki ismi Patıyalı olan Mu'minÂbÂd kasabasına yerleşti. Dehli sarayındaki devlet adamlarından İmÂdulmulk'un kızı ile evlendi. İkinci cocuğu olarak 1253 (H. 651)'de Emir Husrev doğdu.

Emir Husrev kucuk yaşta ilim oğrenmeye ve şiir soylemeye başladı. HÂfızası fevkalÂde kuvvetli, zekÂsı ve anlayışı pek keskin, şiir soyleme kÂbiliyeti de fazla idi. Babası ile saraydaki ilim ve irfan meclislerine katıldı. Bu meclislerden cok faydalandı ve devrin meşhur şÃ‚irlerinden İzzeddîn ile karşılaştı. Onun şiir okuma kÂbiliyetini goren ŞÃ‚ir İzzeddîn birbiriyle ilgisi olmayan sac, yumurta, kavun ve ok kelimelerini verince, Emir Husrev hemen şu mÂnÂdaki şiiri okudu: "O sevgilinin zuluflerindeki her sac teline yuzlerce yumurta buyukluğunde amber dizilmiş, sakın gonlunu ok gibi duz sanma, kavun gibi karnında gizli dişleri var." Bu şÃ‚ir babasının sultanın yanında vazîfeli olmasından dolayı Emir Husrev'e "SultÂnî" mahlasını verdi. Emir Husrev bu mahlası cocukluğunda yazdığı şiirlerinde kullanmıştır.

Bir gun babası Seyfeddîn Mahmûd bu cok zekî ve cok akıllı oğlunun mÂnevî terbiyesi ve yetişmesi icin onu HÂce NizÂmuddîn hazretlerine goturdu. Emîr Husrev cok iyi yetişmiş olmasına rağmen, HÂce NizÂmuddîn'i tanımıyordu. O sırada daha, sekiz veya dokuz yaşlarındaydı. HÂce'nin dergÂhına yaklaştıklarında, kapıdan girecekleri sırada, Husrev, kendisinden beklenilmeyen bir şey soyledi ve; "Babacığım, kendimi yetiştirecek bir murşid secip ona bağlanmak benim meselem olduğuna gore, bu meselede beni serbest bırakamaz mısın?" dedi. Babası hayret etti ve onu kapının dışında bırakıp, sohbette bulunmak uzere kendisi iceri girdi. Bu sırada Husrev cok guzel bir rubÂî soyledi. Kendi kendisine de duşundu ki; "Eğer bu zÂt, hakîkaten yuksek, evliy bir zÂt ise, mutlaka bu rubÂîyi ve benim durumumu Allahu teÂlÂnın izni ile bilir ve bu rubÂîme tatmin edici şekilde karşılık verir." Husrev'in bu duşunceler ile soylediği rubÂîsi şu meÂlde idi:

"Oyle bir şÃ‚hsın ki, sarayının kubbesine,
Farzet ki bir guvercin kondu ve geri dondu.
Bu garib Âşık kapınızdadır.
Girsin mi, yoksa geri mi donsun?"

O zamanda Hindistan'da bulunan evliyÂnın en buyuklerinden olan Sultan-ul-meşÃ‚yıh HÂce NizÂmuddîn-i Evliy hazretleri, Husrev'in durumunu Allahu teÂlÂnın izni ile anlayıp, hizmetcisini cağırdı. Dışarıda, kapının dışında bekleyen gence, duşuncesine cevap olmak uzere şu rubÂîyi okumasını emretti:

"Hemen iceri gir! Ey doğru sozlu insan,
Olalım birbirimize yakîn, tek nefes.
Eğer cÂhil bir insan, hem de ahmak isen,
Hic durma! Geldiğin yoldan hemen geri don."

Hizmetci gidip Husrev'e rubÂîyi okudu. Arzu ettiği cevÂba fazlasıyla kavuşan Husrev, gÂyet neşelendi. DerhÂl iceri girip, HÂce'ye talebe oldu. Oğlunun geri kalmasındaki inceliği daha sonra anlayan Seyfeddîn Mahmûd, bu hÂdiseden sonra onu daha cok sevmeye başladı.

Bir sure sonra babasını kaybeden Emir Husrev'i, annesinin babası olan dedesi İmÂdulmulk himÂyesi altına aldı. Dedesinin yanında devrin ileri gelen Âlim, edîb ve şÃ‚irleri ile tanıştı. On iki yaşlarında iken, anlayanlar tarafından şiirleri takdir ediliyordu. 1292 (H.692)'de dedesinin vefÂtı uzerine Dehli sarayındaki Turk sultan ve kumandanlarının himÂyesine girdi. Tam yedi sultandan sevgi ve alÂka gordu. Sultan MubÂrek ŞÃ‚h HallÂcî, 1320 (H.720)'de vefÂt edince, NizÂmuddîn-i EvliyÂ'nın hizmet ve sohbetine koştu; hakîkî devlete saÂdete kavuştu. NizÂmuddîn-i EvliyÂ'nın işÃ‚retiyle Hızır aleyhisselÂmın sohbetiyle de şereflendi.

Hocasına olan muhabbet ve bağlılığı pekcok idi. Tam bir teslimiyet ile hocasının sohbetlerinde bulunur ve ziyÂdesiyle istifÂde ederdi. Hocası kendisini cok sever ve ona ayrıca husûsen teveccuh eder, yakınında bulundururdu. Diğer talebeler icinde, hocalarına en yakın olan bu idi. Her gece yatsı namazından sonra hocasının odasına girer, orada husûsî sohbette bulunurdu. Talebe arkadaşlarından birinin bir arzusu olursa; arzederdi.

HÂce NizÂmuddîn'in her tarafa yayılan comertliğini duyan fakir bir adam, Hindistan'ın uzak bir yerinden yola cıkıp, mÂlî sıkıntısını halletmek icin, ondan cok mikdarda yardım almak umîdiyle Dehli'ye geldi. Fakat o gun hazret-i HÂce'nin, bir cift eski ayakkabısından başka verebilecek birşeyi yoktu. Zavallı adam, bu yuce şahsiyetten asl boyle bir hediye beklemiyordu; fakat onu reddetmeye de cesÂret edemedi. Bununla berÂber, icinden, cok rahatsız oldu ve bu buyuk zÂttan boyle kıymetsiz bir hediye aldığı icin, buyuk bir hayÂl kırıklığına uğradı. Aşırı bir kederle ve bu mevzu uzerinde duşunceye dalarak ayrıldı. Geri donuşunde, yol ustunde gece dinlenmek icin bir handa kaldı. Yine aynı gece Emîr Husrev, Bengal'den bir iş gezisinden, Dehli'ye donuyordu. İhtişamlı maiyet, hizmetciler ve zenginliklerle oraya varıp, aynı handa kaldı. Emîr Husrev, mucevher ve kıymetli taşların ticÂretini yapıyor ve Dehli'nin en zengini biliniyordu. Ertesi sabah Emîr Husrev kalktığında, hayret edip; "Şeyhimin kokusunu duyuyorum." diye bağırdı. Han didik didik arandı ve sonunda tenh bir koşede, geceleyin Dehli'den gelen fakir bir yolcu bulundu. Dehli'de kaldığı zaman hazret-i NizÂmuddîn-i EvliyÂ'nın yanına gidip gitmediği sorulduğunda, adam uzuntulu bir şekilde; "Evet, hakîkatte ben bu uzun seyÂhati, sÂdece o buyuk velîyi gormek ve sıkıntılarımı halletmek ve onun comertlik ve ihsÂnından faydalanmak icin yaptım. Eski ayakkabıları gostererek; fakat beni sadece kendisinin bu kıymetsiz ayakkabıları ile gonderdiği icin uzgunum" diye cevaplandırdı. Aşk ve muhabbetle yanan Husrev, derhÂl adamdan; butun bu buyuk servet, koleler ve sÂhib olduğu her şey karşılığında ayakkabıları kendisine vermesini istedi. Nakledildiğine gore, o zaman Emîr Husrev, diğer kıymetli eşyÂlarından başka 500.000 gumuş para taşıyordu. Zavallı adam, bunu bir şaka kabûl etti. Fakat Husrev, uzerinde durarak, yeminle teklîfini tekrarladı ve hemen, sevgili hocasının ayakkabıları karşılığında butun servetini vererek pazarlığı bitirdi.

Fakir adamın nasıl memnun olduğunu uzun uzun anlatmaya luzum olmadığı acıkca bellidir. O, hazret-i NizÂmuddîn'in hayırseverliğinden hayÂl ettiğinin yuzlerce katını, yine onun hurmetine başka biri vÂsıtasıyla almıştı.

Emîr Husrev, Dehli'ye vÂsıl olduğunda, hocasının ayakkabılarını, buyuk bir hurmetle el ustunde taşıyarak, hazret-i NizÂmuddîn'in huzûruna cıktığında, yolda olan hÂdiseyi kendisine arzedip ayakkabıları satın aldığını soyledi. Hazret-i HÂce; "Ona ne kadar para verdin?" dedi. O da; "Benim bir şeye yaramaz servetimin hepsini." diye cevap verdi. HÂce hazretleri tebessum edip; "Onları ucuza almışsın." buyurunca, Emîr Husrev; "Efendim, cok şukur ki, onlara sÂhip olan adam, yalnız servetimi teklif etmekle tatmin oldu. Hurriyetimi de isteseydi, benim sevgili hocamın bu mukaddes ve paha bicilmez hÂtırasına sÂhib olmak icin memnûniyetle onu da verirdim." dedi.

Husrev, cok para kazandıran bir mesleğe sÂhib olmasına rağmen, sÂdık bir sûfî olarak, ilÂhî bir ihsÂnla, boyle bir imtihÂnı en iyi şekilde başardı. Hocasının muhabbeti uğruna zenginliğini fed etti. Kendi zamÂnındaki birkac Dehli sultanının sarayında en cok ihsÂna mazhar olup, baş şÃ‚ir olarak en yuksek mevkide bulunduğu gibi, hocasının en kıymetli talebesi olarak kalmayı da başaran bir dehÂya sÂhipti.

Emîr Husrev hazretleri, hocasından kendisine gelen husûsî iltifatları yazıp toplamıştır. SultÂn-ul-meşÃ‚yıh HÂceNizÂmuddîn hazretleri, bir defasında Emîr Husrev'e hitÂben; "Seni o kadar cok seviyorum ki, başka herkesten daralabilirim, fakat senden daralmam." buyurdu. Başka bir def da buyurdu ki: "Herkesten daralabilirim, hatt kendimden bile. Fakat senden daralmam."

HÂce NizÂmuddîn bir gun, Emîr Husrev'e; "Bana du et! Seni benim yan tarafıma defnederler." buyurdu. Bu soz, daha sonra bir cok def kendisine hatırlatılmış, o da; "İnşÃ‚allah oyle olacaktır." buyurmuştur. Bir defÂsında Emîr Husrev buyurdu ki: "Hocam bu talebesi ile (yÂni benimle) ahd etti, sozleşme yaptı ve Cennet'e giderse, beni de berÂberinde gotureceğini soyledi."

Bir gun HÂce NizÂmuddîn, gorduğu bir ruyÂyı talebesi Emîr Husrev'e şoyle anlattı: "Şeyh Necîbuddîn Mutevekkil'in evinin onunde, pencerenin altından temiz, berrak bir su akıyordu. Bu fakîr de (yÂni HÂce NizÂmuddîn) yuksek bir yerde oturuyordum. Beni hoş ve umidli bir hÂl kapladı. Oyle bir vakitte kalbimden sen gectin. Kendim icin ihsÂn ettiği nîmeti, sana da vermesi icin Allahu teÂlÂya du ettim. DuÂmın kabûl olduğunu biliyorum. O hÂl inşÃ‚allah sende peyd olup, meydana gelecektir."

Hazret-i HÂce, yine bir gun Emîr Husrev'i yanına cağırarak, gorduğu bir ruyÂyı şoyle anlattı: "Cum gecesi ruyÂmda; Şeyh-ul-İslÂm BehÂeddîn-i Zekeriyy hazretlerinin oğlu Şeyh Sadreddîn'i gordum. Bana doğru geldiğini anlayınca tevÂzu ile yanına vardım. O daha cok tevÂzu eyledi. Bu sırada uzaktan sen gorundun. Yanımıza geldin. BÂzı kıymetli bilgiler anlatmaya başladın. Bu sırada muezzin ezÂn okumaya başladı. Ben de uyandım. Bunun senin icin ne yuksek mertebe olduğunu goreceksin." Emîr Husrev diyor ki: "HÂce hazretleri boyle anlatınca, ben mahcûbiyet ve cÂresizlik icinde; "Efendim! O yuksek mertebede bulunmak bu hizmetcinin ne haddine. Neyim varsa, hepsi sizin ihsÂnınızdır." diye arzettim. Bu sozler uzerine, hocam iclerini ceke ceke ağlamaya başladılar. Onların bu hÂli karşısında kendimi tutamayıp ben de ağladım. Bundan sonra hazret-i HÂce emretti. Husûsî bir kulÂh getirdiler. MubÂrek eliyle bu hizmetcisine (Emîr Husrev'e) giydirdi ve; "Buyuklerin sozlerini her zaman kalbinde bulundur. Hicbir zaman hatırından cıkarma!" buyurdu.

NizÂmuddîn-i Evliy hazretleri, bir defÂsında; "Eğer mumkun olsaydı, Husrev'le birlikte uyumayı ve aynı mezarda olmayı tercih ederdim." buyurmuştur.

Bir defÂsında da; "ŞÃ‚yet testereyi boğazıma dayayıp, talebem Husrev'den vazgecmemi isteseler, başımı verip Husrev'i terketmemeyi tercih ederdim." buyurdu.

Hazret-i HÂce NizÂmuddîn-i Evliy Cennet yolcusu olduğu zaman, Emîr Husrev orada yoktu. Tuğluk ŞÃ‚h ile Luknov taraflarına gitmişti. O yolculuktan donup acı haberi oğrenince, şaşkına dondu. Uzerine yıldırım duşmuş gibi oldu. Yanıyor, yanıyordu. Ayakta duramıyordu. "SubhÂnallah! Guneş batmış. Husrev hayatta!" diye haykırdı. Mal mulk nÂmına nesi varsa, sevÂbı hocasının rûhuna olmak uzere hepsini fakirlere sadaka olarak verdi. Cok ağlıyordu. Bir defÂsında; "Ben kendim icin ağlıyorum. Hocamdan sonra cok yaşayamam." dedi. HÂce hazretleri, 1325 (H.725) senesi RebîulÂhir ayının 18. gunu vefÂt etmişti. Emîr Husrev de, altı ay sonra 1325 (H.725) senesi Şevval ayının 18. gunu vefÂt edip sevdiklerine kavuştu. Cok derin bir aşkla sevdiği hocasının ayak ucu tarafına defnedildi.

Emîr Husrev Dehlevî, şÃ‚irlerin sultÂnı, fazîlet sÂhiplerinin onderi, sozleri kuvvetli olan yuksek bir zat idi. Konuşma sanat ve tavırlarındaki mÂn ve işÃ‚retlerde, onceki ve sonraki şÃ‚irlerden coğu ona yetişememiştir. Konuşma tarzında, hocasının kendisine buyurduğu; "İsfehanlılar gibi konuş!" emrine uyardı. GÂyet fasîh ve belîğ olarak, acık, anlaşılır ve net konuşurdu. Bu edebî yonu yanında, tasavvufî hÂli de pek yuksek idi. EvliyÂlık yolunda ustun derece sÂhibiydi. PÂdişÃ‚hlarla, Âmirlerle goruşmesi, kalbinin duny işlerine meyletmesine sebep olmazdı. Bu guzel hÂli, eserlerinden daha iyi anlaşılmaktadır. Cunku gunah işleyenlerin kalblerinde bereket pek az bulunur. Belki de hic bulunmaz. Bunun icin, yazdıkları eserlerde bereket olmaz. YÂni boylelerinin yazdığı eserler, gonullerde kabûl gormez ve kalblere tesir etmez.

Emîr Husrev hazretleri, vakitlerinin coğunu ibÂdet ile gecirirdi. Geceleri sabaha doğru uyanık olur, teheccud (gece uyanıklık namazı) kılardı. Teheccud icin kalktığında, her gun Kur'Ân-ı kerîmden 7 cuz (140 sayfa) okurdu.

Emir Husrev, birkac lisÂnın ustasıydı. Turkce, Farsca, Arapca ve Sanskritce'de ovulecek derecede mumtÂz idi. Ana dili Turkce ve Farsca olmakla birlikte, Arabîde, Arablarla musÂbakaya girecek derecede kendisini yetiştirmişti. Aynı zamanda cok iyi bir Sanskrit sÂhası Âlimi idi. Sanskritceyi cok iyi bilirdi.

Şiirdeki mahÂret ve dehÂsı yanında o, aynı derecede bir nesir ustÂdı idi. Duzyazı yazmanın kÂideleri ve prensipleri uzerine bir şÃ‚heser olan meşhûr Nûh Sihpir'i o yazmıştı.

Edebî bakımdan bu kadar ustun, meşhûr ve zengin olmasına rağmen Emîr Husrev, hazret-i HÂce NizÂmuddîn-i EvliyÂ'nın sohbetlerinde, huzûrlarında tattığı mÂnevî Âb-ı hayat karşılığında, butun dunyevî zenginliklerden seve seve memnuniyetle yuz cevirip, butun servetini mubÂrek hocasının bir cift ayakkabısı karşılığına gonul rahatlığı ile fed edebilen cok yuksek bir velî idi.

Butun velîler gibi, HÂce NizÂmuddîn de, Hindistan'da yaşayan her tabakadan insanlar arasında, karşılıklı muhabbet ve îtimÂdın geliştirilmesine cok alÂka gostermişti. İdÂre eden Âmirler ile idÂre edilenler arasında sevgi bağının kurulmasını tavsiye eder, bunun icin gayret gosterirdi. Bu hususta ilk şart, konuşarak anlaşmaktı. Ayrıca Hindistan'da cok ceşitli lisanlar konuşuluyordu. Bunun icin, bu ceşitli lisanlara tam bir vukûfiyeti olan Emîr Husrev hazretlerinden butun Hind halkının aralarında anlaşmayı sağlayacak ve kolaylaştıracak yeni bir lisan bulması istendi. Bunun uzerine Emîr Husrev calışmaya başlayarak, kuzey bolgesinde konuşulan mahallî dil ile FÂrisî karışımı bir dil meydana getirdi; ve bu karışım Urducanın esÂsını teşkil etti. Zamanla ve daha sonra gelen nesiller tarafından kullanılarak, bu yeni karışım, daha ince ve kulturel bir dil olan Urdu lisÂnı hÂline geldi. Emîr Husrev'in FÂrisî ve Hintce karışımı hazırladığı bu yeni lisanda ilk şiir soyleyen yine kendisi oldu.

Husrev Dehlevî, dînimizin emir ve yasaklarına tam uyan, comert, samîmî ve Âşık biriydi. Şiir ve nesirlerinde dile ve mÂnÂya hÂkimiyeti, dilindeki Âheng, tasvîrlerindeki guzellik ve derin kultur seviyesi acıkca gorulur. Bu sebeple, hemen butun doğuİslÂm Âleminde sevilip takdir gormuştur. Kısa zamanda Anadolu'ya ulaşan eserleri zevkle okunmuş, DîvÂn EdebiyÂtı ŞÃ‚irleri tarafından ustÂd olarak kabûl edilmiştir.

Bilinen eserleri dort kısım altında incelenmiştir:

1) DîvÂnları: Tuhfet-us-SığÂr, Vasat-ul-HayÂt, Gurret-ul-KemÂl, Bakiyye-i Nakiyye, NihÂyet-ul-KemÂl.

2) Hamsesi: Matla'ul-EnvÂr, Şîrîn-u Husrev, Mecnûn u LeylÂ, Âyîne-i İskenderî, Hişt Behişt.

3) TÂrihî mesnevîleri: KırÂn-ı Sa'deyn, Hıdır Han, DuvalrÂnî, TuğluknÂme, Nûh Sihpir.

4) Mensûr eserleri: İ'cÂz-ı Husrevî, TÂrîh-i AlÂî, Ef'Âl-ul-FevÂid.

Bu eserlerinin hemen hepsi Hindistan'ın ceşitli matbaalarında basılmıştır. Eserlerinin yazma nushaları, İstanbul, Bursa, Konya, Kayseri kutuphÂnelerinde mevcuttur.

Bu zikredilen eserlerinden başka, CevÂhir-ul-Bahr, Bahr-ul-EbrÂr, Enîs-ul-Kulûb, Mir'Ât-us-SafÂ, MenÂkıb-ı Hind, Dehlî TÂrihi ve MakÂlÂt-ı CihÂr-ı YÂr isimli eserleri de vardır.

EN KIYMETLİ ŞEY

NizÂmuddîn-i Evliy hazretleri, Husrev'e yazdığı mektuplardan birisinde buyuruyor ki: "Bedenin ÂzÂlarını koruduktan, onların sıhhatli olmalarını temin ettikten sonra İslÂmiyetin beğenmediği her şeyden sakınmalı, haram ve mekruhlara asl yanaşmamalıdır. Allahu teÂl her şeyi kıymetli yaratmıştır. Ama bir şeyi en kıymetli yaratmıştır. O da vakittir. Bunun icin vakitleri en iyi şekilde değerlendirmeye calışmalı, en kıymetli şeyi Âhiret saÂdetini elde etmekte kullanmalıdır. Her an gecip gitmekte olan bu kıymetli omru ganîmet bilmeli, zamÂnı boş ve uygunsuz şeyler ile gecirmemelidir. Bir iş yapacağı zaman, istihÂre ve istişÃ‚re etmeli, bilenlere danışmalıdır. Bir iş yaparken, kalbinde inşirÂh, acılma, genişleme, rahatlık bulunmazsa, o işi yapmamalı, vaz gecmelidir. Kalbinde inşirÂh bulunmadan yapılan işin netîcesinin dÂim sıkıntı olacağını iyi duşunmelidir."

1) AhbÂr-ul-AhyÂr; s.105
2) KÂmûs-ul-A'lÂm; c.3, s.3045
3) Siyer-ul-EvliyÂ; s.98
4) Rehber Ansiklopedisi; c.5, s.108
5) NefehÂt-ul-Uns Tercumesi; s.10
6) Persian Literature; c.1, s.495
7) İslÂm TÂrihi Ansiklopedisi; c.4, s.157
8) Sefînet-ul-EvliyÂ; s.98
9) Siyer-ul-EvliyÂ; s.301
10) İslÂm Âlimleri Ansiklopedisi; c.10, s.115
__________________