Osmanlı Âlim ve velîlerinin meşhûrlarından. Sekizinci Osmanlı şeyhulislÂmıdır. İsmi Ali olup, babasınınki Ahmed’dir. Lakabı, AlÂeddîn el-Hanefî er-Rûmî’dir. Aslen Aksaraylıdır. O zaman Aksaray, Karaman eyÂletine bağlı olduğu icin, kendisine KaramÂnî nisbeti de verilmişir. Ayrıca evliyÂnın ve Âlimlerin meşhûrlarından olan CemÂleddîn AksarÂyî’nin torunudur. Dedesine nisbetle “CemÂlî” denilmiş ve Ali CemÂlî ismiyle tanınmıştır. Evinin penceresinden bir zenbil sarkıtır, suÂl soranlar, suÂllerini bir kağıda yazıp zenbile koyardı. O da cekip suÂllerin cevÂbını yazar, zenbili tekrar sarkıtırdı. Bu sebeble “Zenbilli Ali Efendi” ismiyle meşhûr oldu. Doğum tÂrihi bilinmemekte olup, 1526 (H. 932) senesinde İstanbul’da vefÂt etti. Turbesi Zeyrek yokuşundadır.

Zenbilli Ali Efendi, ilim tahsîline memleketinde başlayıp, AlÂeddîn Ali bin Hamza KaramÂnî'den ders aldı. Kudûrî Muhtasarı'nı ve Nesefî Manzûmesi'ni ezberledi. Bu ilk tahsîlinden sonra İstanbul’a gitti. Orada, zamÂnın meşhûr Âlimlerinden olan Molla Husrev’in derslerine devÂm edip, ilim oğrendi. Sonra Molla Husrev, onu Bursa’ya gonderip, Sultan Medresesi muderrisi HusÂmzÂde MevlÂn Muslihuddîn’den ders almasını tavsiye etti. Bu zÂtın derslerine devÂm edip, ondan aklî ve naklî ilimleri oğrendi. İlimde yetiştikten sonra hocası MevlÂn Muslihuddîn, onu kendisine mu’îd (yardımcı muderris) secti. MevlÂn Muslihuddîn’in kızı ile evlenip dÂmÂdı oldu. Ceşitli medreselerde muderrislik yaptı.

FÂtih Sultan Mehmed HÂn devrinde, Edirne’de Taşlık Ali Bey Medresesine muderris tÂyin edildi. Fakir olduğu oğrenilince, pÂdişÃ‚h tarafından kendisine, bir mikdÂr kıymetli elbise ile beş bin akce ihsÂn olundu. 1477 (H.882) de, Edirne’de Beylerbeyi Medresesine, sonra SirÂciyye Medresesine gecti. Bu sırada kendisini cekemeyenlerin tutumları karşısında, muderrislikten istif edip, bir rivÂyete gore Şeyh Muslihuddîn Ebu’l-VefÂ’ya, diğer bir rivÂyete gore de, Halvetiyye buyuklerinden Şeyh Mes’ûdî Edirnevî’ye talebe olup tasavvufta kemÂle geldi.

FÂtih Sultan Mehmed HÂnın vefÂtından sonra, İkinci BÂyezîd HÂn tarafından, Bursa Kaplıca Medresesine muderris tÂyin edildi. İznik’de Orhan GÂzi, Bursa’da MurÂd GÂzi medreselerinde de muderrislik yaptı. Daha sonra, İkinci BÂyezîd Medresesi muderrisliği ile Amasya muftîliği vazifelerinde bulundu. Bir ara hacca gitmek uzere Amasya’dan ayrıldı.

Mekke’ye gitmek uzere yolacıkıp, o sene Hicaz’da bÂzı karışıklıkların cıkması sebebiyle, bir sene Mısır’da kalıp ertesi sene hac yaptı. Mısır’da kaldığı sırada oranın Âlimleriyle goruşup, ilmî incelemeler ve muzÂkereler yaptı. Ertesi yıl hacca gitti. Hacda iken, ŞeyhulislÂm EfdalzÂde Hamîduddîn Efendi vefÂt edince, İkinci BÂyezîd HÂn tarafından 1497 (H. 903)'de ŞeyhulislÂmlığa tÂyin edildi. İkinci BÂyezîd HÂn, Zenbilli Ali CemÂlî Efendi gelinceye kadar fetv işlerinin Sahn-ı semÂn Medresesi muderrisleri tarafından yurutulmesini emretti. Ayrıca yeni yapılmış olan BÂyezîd Medresesi muderrisliğinde de vazife verildi. Bundan sonra şeyhulislÂmların, BÂyezîd Medresesinde muderrislik yapması Âdet hÂline geldi.

Yavuz Sultan Selîm HÂnın tahta cıkmasından sonra da vazifesine devÂm eden Zenbilli Ali Efendi, hak severliliği ve doğruluğu ile dikkati cekmiştir. PÂdişÃ‚hın her hareketinde İslÂmiyete uymasında yardımcı olmuştur. 1516 (H. 922) de yapılan seferler icin fetv vermiştir.

Zuhdu, takvÂsı, istikÂmeti ve doğruluğu ile meşhûr olan Zenbilli Ali Efendi, dîne uymayan her ceşit hukme ve karara şiddetle karşı cıkardı. Yavuz Sultan Selîm HÂnın, şiddetli hareketlerini bile teskine muvaffak oldu. Bir defÂsında Yavuz Sultan Selim HÂn Topkapı Sarayı hazînesi gorevlilerinden yuz elli kişinin sorumsuz davranışlarından dolayı îdÂmını emretmişti. Zenbilli Ali Efendi, bu kararı duyunca derhal DîvÂn-ı humÂyûn’a koştu. Vezîrler ayağa kalkıp saygı ile karşıladılar ve baş koşeye oturttular. ŞeyhulislÂmın dîvÂna gelmesi Âdet olmadığından, nicin geldiğini sordular. PÂdişÃ‚hla goruşmek istediğini soyledi. Durum pÂdişÃ‚ha arzedildi. Yavuz Sultan Selîm Han, huzûruna girmesine izin verdi. Arz odasına girip selÂm verdi. PÂdişÃ‚hın hurmet gostermesinden sonra, gosterilen yere oturdu. Sonra pÂdişÃ‚ha; “Fetv vazîfesinde (şeyhulislÂmlıkda) bulunanların bir işi de, pÂdişÃ‚hın Âhiretini korumak, onları dînen hat olan şeylerden sakındırmaktır. Yuz elli kişinin îdÂm edilmesine pÂdişÃ‚h fermanı cıktığını duyduk, oldurulmeleri icin, dînen bir sebep tesbit edilmiş değildir. Bunların af buyrulması ric olunur.” sozu uzerine kızan pÂdişÃ‚h; “Bu iş saltanatın gereğidir. Âlimler boyle işlere karışırsa devlet idÂresi kargaşaya uğrar. Sorumsuzluklara goz yummak, beğenilecek tutum değildir. Bu işlere karışmak sizin vazifeniz değildir.” dedi. Zenbilli Ali Efendi, PÂdişÃ‚hın bu sozleri karşısında; “Bu karar Âhiretiniz ile ilgilidir ve buna karışmak da bizim vazifemizdir. Eğer affederseniz ne iyi ne guzeldir. Yoksa Âhirette cezÂya mustehak olursunuz.” Bu sozler, PÂdişÃ‚hın kızgınlığını yatıştırdı. “Affettik” diyerek lutuf gosterip, neşe ile sohbete başladı. Konuşma bittikten sonra, gitmek uzere ayağa kalkan Zenbilli Ali Efendi, Yavuz Sultan Selîm HÂna; “Âhiretiniz ile ilgili hizmeti yerine getirdim. Muruvvet ile ilgili bir sozum daha var.” dedi. PÂdişÃ‚h; “Onu da soyle.” deyince; “O sozum de şudur ki, PÂdişÃ‚hın affına uğrayan o kişilerin, işlerinden el cektirilip, el acarak sokaklarda dolaşmaları, PÂdişÃ‚hlığın şÃ‚nına lÂyık mıdır?” dedi. Bunun uzerine PadişÃ‚h bunu da kabûl etti. Sultan Selim HÂn; “Fakat bunlar vazifelerinde kusur ettikleri icin, bunları tÂzir edeceğim.” dedi. Zenbilli Ali buna karşı da; “TÂzir (azarlama) pÂdişÃ‚hın reyine kalmıştır. Orasını siz bilirsiniz. Bizim arzumuzu kabûl etmeniz bize yeter.” dedi. Sonra teşekkur ederek pÂdişÃ‚hın huzûrundan ayrıldı. Yavuz Sultan Selim HÂn da onu medhederek uğurladı.

Yavuz Sultan Selim HÂn bir defÂsında Edirne’ye gidiyordu. ŞeyhulislÂm Zenbilli Ali Efendi de pÂdişÃ‚hı uğurlamak uzere gelmişti. PÂdişÃ‚hı uğurlayıp donerken dort yuz kişinin elleri bağlı îdÂm edilmek uzere goturulduklerini gordu. Bunların nicin îdÂm edileceklerini sordu. PÂdişÃ‚h, ulkesinde ipek alınıp satılmasını yasaklamıştı. Bunlar bu yasağa uymadıkları icin yakalandılar ve îdÂm edilecekler dediler. Zenbilli Ali Efendi derhal geri donup, Yavuz Sultan Selim HÂna yetişti. “Bu elleri bağlı dort yuz kişinin oldurulmesi helÂl değildir. Bu hususta Allah indinde sorumlu olursun. Sakın bunları îdÂm ettirme!” dedi. PÂdişÃ‚h bu sozler karşısında kızıp; “Halkın ucte birinin ahvÂlini duzeltmek icin ucte ikisinin bile oldurulmesi cÂiz iken, boyle bir avuc kimsenin kanının dokulmesini cok gormek yersiz değil midir?” dedi. Zenbilli Ali Efendi; “Bu iş buyuk bir kargaşada mubahdır, yapılabilir.” deyince, PÂdişÃ‚h; “HukumdÂrın emrine karşı gelmekten daha buyuk kargaşa olur mu?” dedi. Zenbilli Ali Efendi şoyle cevap verdi: “Bunlar senin emrine karşı gelmemişlerdir. Zîr senin ipek emîni tÂyin etmen, ipeğin alınıp satılmasını gosterir. Bu bir ruhsattır, acıkca izin vermen demektir. İpek alınıp satılmayacaksa niye ipek emîni tÂyin ettiniz, onun vazifesi nedir?” dedi. PÂdişÃ‚h ona; “Senin saltanat işlerine Âit bu gibi şeylerde soz soylemen vazifen değildir!” dedi.

Zenbilli Ali Efendi; “Bu husus Âhiret işlerindendir. Buna karışmak benim vazifemdir.” diyerek selÂm vermeden pÂdişÃ‚hın yanından ayrılıp gitti. Bu durum pÂdişÃ‚hı son derece kızdırdı. Bir muddet atının ustunde sessiz ve hareketsiz kalıp, derin bir duşunceye daldı. Sonra yurudu. Yanında bulunanlar, pÂdişÃ‚hın bu hÂline şaşdılar. PÂdişÃ‚hın yanına toplanıp onu tÂkib ettiler. Neticenin nereye varacağını duşunuyorlardı.

PÂdişÃ‚h Yavuz Sultan Selim HÂn yolda meÂlen; “Eğer affedersen, bu, takvÂya daha yakındır.” buyurulan Âyet-i kerîmeyi duşunerek, elleri bağlı dort yuz îdÂm mahkumunu affetti. Edirne'ye varınca da ŞeyhulislÂm Zenbilli Ali Efendiye bir ferman gonderdi. Bu fermanda şoyle diyordu: “Dînî ve tıynî (yaratılış), istikÂmetin (doğruluğun) mÂlûmum olup, kazÂ-yı tarafeyni cem ettim (Anadolu ve Rumeli kadıaskerliğini birleştirdim.) ve kelÂm-ı Hakkı işitip uydum ve dahî seni oraya (bu iki kadıaskerliğe) nasbettim (tÂyin ettim).” Boylece o dort yuz kişiyi affedip îdÂm etmekten vazgectiğini ve Zenbilli Ali Efendiyi takdir edip, ayrıca ilmiye sınıfı icin, şeyhulislÂmlıktan sonra en yuksek makÂm olan kadıaskerlik vazifesine, hem de her iki kadıaskerliği birleştirerek onu tÂyin ettiğini bildirdi.

Zenbilli Ali Efendi bu teklifi once nezÂketen kabûl etti. Sonra da şoyle bir cevap yazıp gonderdi: “VelÂkin hazret-i Hak ile ahdim vardır ki: Soz veya kaleminden (Hukmettim!..) kelimesi cıkmaya... Ol ahdimizi korumak yuzunden, vukû bulan kusurumuzu af buyurmak, bu duÂcınızın sonsuz recÂlarıdır...” Yavuz Sultan Selim HÂn, Zenbilli Ali Efendinin dunyÂya, duny malına ve mevkiine rağbet etmediğini, Âhirette kurtuluşu istediğini gorerek cok sevindi ve ona beş yuz altın hediye gonderdi.

Zenbilli Ali Efendi, KÂnûnî Sultan SuleymÂn HÂn devrinde de vazifesinde kalıp Rodos Seferine katıldı. Rodos’un fethinden sonra orada imÂmlık ve hatîplik yapıp, İslÂm muesseseleri kurdu.

Zenbilli Ali Efendi; İkinci BÂyezîd HÂn, Yavuz Sultan Selim HÂn ve KÂnûnî Sultan SuleymÂn HÂn devrinde olmak uzere 24 sene şeyhulislÂmlık yaptı. Omrunu, ilme, talebe yetiştirmeye ve İslÂma hizmete harcamış, kıymetli hizmetler yapmıştır. Ustun hÂlleri, ahlÂkı, başarılı hizmetleriyle meşhûr olup, tasavvufta da kemÂle ermiştir. Kendisine “MevlÂn Sûfî Ali CemÂlî” de denilmiştir.

ŞakÂyık muellifi şoyle kaydetmiştir: “Zenbilli Ali Efendi olum doşeğinde iken, babamla birlikte ziyÂretine gittik. Babamla gizli bir şeyler konuştular ve babam ağlamaya başladı. ZiyÂretinden ayrıldıktan sonra babama, ağlamasının sebebini sordum. VefÂt edeceğini, Mûs aleyhisselÂmın rûhÂniyetinin sabahleyin gelip, kendisini Âhirete dÂvet ettiğini soyledi.” dedi. Babam boyle deyince, ben de dayanamayıp gayri ihtiyÂri ağladım.”

Zenbilli Ali Efendinin El-MuhtÂrÂt adlı eseri, bir fıkıh kitabı olup, cok kıymetlidir. Bundan başka; Muhtasar-ul-HidÂye, ÂdÂb-ul-Evsiy ve RisÂle fî Hakk-ıd-DeverÂn adlı eserleri vardır.

KARINCA VE SULEYMÂN

KÂnûnî Sultan SuleymÂn HÂn, meyva ağaclarını karıncaların sarması uzerine, karıncaları kırmak icin meseleyi Zenbilli Ali Efendiye guzel bir beyitle sorar ve şoyle der:

“Dırahtı (ağacı) sarmış olsa eğer karınca
Zarar var mı karıncayı kırınca.”

Zenbilli Ali Efendi zarîf bir ifÂde ile sorulan bu suÂlin altına şu beyti yazarak cevap vermiştir:

“Yarın divÂnına Hakk’ın varınca
SuleymÂn’dan alır hakkın karınca.”


KAYNAK
__________________