Osmanlı Devletinin ilk şeyhulislÂmı ve buyuk velî. İsmi Muhammed olup, babasınınki Hamza'dır. Nisbeleri Rûmî ve FenÂrî, lakabı Şemsuddîn'dir. 1350 (H.751) senesinde Fener koyunde doğdu. Bu koyde doğması veya babasının fenercilik sanatıyla meşgûliyetinden dolayı "FenÂrî" nisbetiyle meşhur oldu.

Babası Muhammed Hamza, zamÂnının buyuk velîlerindendi. Molla FenÂrî kucuk yaşta babasından tasavvuf yolunu oğrenmeye başladı. MevlÂn AlÂuddîn Esved, Şeyh CemÂleddîn AksarÂyî, Şeyh Hamîduddîn-i Kayserî'den ve zamÂnında bulunan diğer bircok buyuk Âlimden ders okudu. İlim tahsîli icin Mısır'a gidip, orada bulunan meşhûr Hanefî fıkıh Âlimi KemÂleddîn-i BÂbertî'den ilim oğrendi.

Molla FenÂrî İskender TÂrihi'ni nazm eden meşhur şÃ‚ir Ahmedî ve tıpta Şif kitabının sÂhibi tabîb Hacı Paşa ile birlikte, Mısır'da Ekmeleddîn-i BÂbertî'nin huzûrunda ders arkadaşı idiler. Bir gun bir velîyi ziyÂrete gitmişlerdi. Bu zÂt, onlara bakıp, MevlÂn Ahmedî'ye; "Sen, vaktini şiirde harcarsın." Hacı Paşaya; "Sen omrunu tıpta harcarsın.", Molla FenÂrî'ye ise; "Sen de, din ve duny reisliğini, ilim ve takvÂyı birlikte bulundurursun." buyurdu. Gercekten de, bu zÂtın buyurduğu gibi oldu. Din ilimleri yanında fizik, matematik ve astronomi de oğrenenMolla FenÂrî, tasavvufta yuksek derecelere kavuştu. İlim tahsîlini tamamladıktan sonra Anadolu'ya donerek Bursa'ya yerleşti ve talebe yetiştirmeye başladı.

Molla FenÂrî, bir ara Bursa'daki hizmetlerini bırakıp Konya'ya gitmişti. Karaman Beyi ona cok iltifat ve ihsÂnlarda bulundu. Ders okutması icin ricÂda bulundu. Orada da ders verip talebe yetiştirdi. Burada, YÂkub-i AsfÂr ve YÂkûb-i Esved gibi zÂtlar ondan istifÂde edip, ilimde yuksek dereceye ulaştılar. Molla FenÂrî, bu iki talebesiyle dÂim iftihÂr ederdi. Karaman Beyinin kızı Gul HÂtun ile evlenerek, iki oğlu, iki kızı oldu. SonraOsmanlı SultÂnının dÂveti uzerine tekrar Bursa'ya geldi. Eski hizmetlerine devÂm etti. İki oğlu da, kendisi gibi Âlim olarak yetişti. Onlar da Bursa'da kÂdılık yapmışlardır.

Molla FenÂrî, uzun zaman Bursa'da kalan ve Somuncu Baba diye tanınan HÂmid-i AksarÂyî'den de ilim ve feyz aldı. Buyuk bir velî ve yuksek Âlimlerden olan Somuncu Baba, onceleri Bursa'da yaptırdığı fırında pişirdiği ekmekleri satarak gecinirdi. O sırada Molla FenÂrî de Bursa'da kadılık yapıyordu.Somuncu Baba'nın ilimdeki ve velîlikteki ustunluğunu bilenlerdendi. Sultan Yıldırım BÂyezîd, Niğbolu zaferinden sonra Bursa'da Ulu CÂmiyi inşÃ‚ ettirmeye başlamıştı. İnşÃ‚at sırasında, cÂmide calışan işcilerin ekmek ihtiyÂcını Somuncu Baba karşılamıştı. CÂminin inşÃ‚sı bittiğinde, acılış gunu Cum hutbesini okumak uzere PÂdişÃ‚hın dÂmÂdı buyuk Âlim ve velî Seyyid Emîr Sultan hazretlerine vazife verilmişti. O gun orada, Molla FenÂrî ile berÂber buyuk bir Âlim topluluğu da vardı. Tam Cum vakti gelince, Emîr Sultan hazretleri; "SultÂnım, zamÂnımızın buyuğu burada bulunurken, bizim hutbe okumamız edebe uygun değildir. Bu cÂmii şerîfin acılış hutbesini okumaya lÂyık zÂt, şu kimsedir!" diyerek Somuncu Baba'yı işÃ‚ret etti. Şohretten son derece sakınan bu buyuk velî, PÂdişÃ‚hın emri uzerine mimbere doğru yurudu. Emîr SultÂn'ın yanına gelince; "Ey Emîr'im! Nicin boyle yapıp, benim hÂlimi ele verdiniz?" dedi. Emîr Sultan da: "Sizden daha ustun bir kimse goremediğim icin boyle yaptım" cevÂbını verdi. CemÂat hayret icinde kalmıştı. Somuncu Baba'nın okuyacağı hutbeyi merakla beklemeye başladılar. Mimbere cıkan Somuncu Baba, oyle guzel bir hutbe îrÂd buyurdu ki, o zamana kadar cemÂat boyle bir hutbeyi hic kimseden dinlememişti. Hutbede; "UlemÂdan bÂzısının, FÂtiha-i şerîfenin tefsîrinde muşkilÂtı bulunmaktadır. Onun icin, bugunku hutbemizde bu sûrenin tefsîrini yapalım." buyurdu. FÂtiha sûresinin yedi turlu tefsîrini yaptı. Bu konuda nice hikmetli sozler beyÂn eyledi. Herkes hayret icinde kaldı. Bursa'da onun buyukluğunu anlamayan kalmamıştı. Başta kÂdı Molla FenÂrî; "Somuncu Baba, once bizim bu sûrenin tefsîrindeki muşkilimizi halletti. O, bunun buyuk bir kerÂmetiydi. Cunku, FÂtiha'nın birinci tefsîrini butun cemÂat anlamıştı. İkinci tefsîrini, cemÂatin bir kısmı anladı. Ucuncusunu anlayanlar cok azdı. Dorduncu ve sonraki tefsîrlerini, icimizde anlıyan yok gibiydi." demekten kendini alamamıştı.

Namazdan sonra hemen evine giden Somuncu Baba'yı ilk ziyÂret eden Molla FenÂrî oldu. Bu ziyÂret sırasında ona; "Efendim, bu gunlerde FÂtiha sûresinin tefsîrini yapmak istiyordum. Fakat anlıyamadığım bÂzı yerleri vardı.Bu hutbeniz ile, anlıyamadığım yerleri acıklamış oldunuz. Medresede, hizmetlerimizin karşılığında kazandığımız beş bin akce paramız vardır. HelÂl olmasında hic şupheniz olmasın. Kabûl buyurursanız, bunu size hediye etmek ve ayrıca sizin talebeniz olmakla şereflenmek istiyorum." deyince, Somuncu Baba ona teveccuh edip du eyledi. Molla FenÂrî, cok feyz ve mÂrifetlere kavuştu. Yazdığı tefsîrlerinde bu ince mÂrifetleri beyÂn eyledi. Bir cild buyukluğundeki FÂtiha Tefsîri, bu ince bilgilerle doludur.

Bu hÂdiseden sonra buyukluğu herkes tarafından anlaşılan Somuncu Baba; "Sırrımız ifşÃ‚ oldu. Herkes bizi tanıdı." diyerek Bursa'dan ayrılmak istedi. Bir sabah erkenden, Gaves PaşaMedresesinden birkac talebeyi yanına alarak yola cıktı.Somuncu Baba'nın Bursa'yı terk etmekte olduğunu haber alan Molla FenÂrî, koşarak bir cınarın yanında arkasından yetişti. Gitmeyip, Bursa'da kalması icin cok yalvardı, ricÂlarda bulundu. Fakat, kabûl ettiremedi. Sonunda Bursalılara du etmesini taleb etti. Bu cınarın yanında Bursa'ya donerek, feyizli ve bereketli bir şehir olması ve yeşil olarak kalması icin du etti. Birbirine ved ederek ayrıldılar. "Du Cınarı" denilen bu ağac, Bursa'nın Ankara yolu cıkışındadır.

1419 (H.822) yılında, ilk def Hicaz'a gidip hac yaptı. Hacdan donerken, Mısır SultÂnı Melik Mueyyid, Mısır'da kalarak ders vermesini ric etti. Bir muddet kalıp, ders okuttu. Bircok ulem ve evliy ile sohbet etmiş ve ceşitli meseleleri muhÂsebe ve muzÂkere etmişlerdir. Bu yolculuğu esnÂsında Kudus-i şerîfi de ziyÂret etmişti. Celebi Sultan Mehmed HÂn dÂvet edince, Bursa'ya geldi. Bu haccında Medîne-i munevverede iken, orada vefÂt eden buyuk velî ŞÃ‚h-ı Nakşibend'in halîfesi Muhammed PÂrisÂ'nın cenÂze namazında bulundu.

1424 (H.828) yılında Sultan İkinci MurÂd HÂn, onu ilk şeyhulislÂm olarak tÂyin etti. Bu vazifeyi, adÂlet ve hak uzere altı sene yaptı. Devletin muhim işlerinde, sultanlar ve devlet adamları kendisiyle istişÃ‚re ederek, ilminden ve isÂbetli goruşlerinden istifÂde etmişlerdi. Ders okutması yanında, fetv işlerini ve Bursa kadılığını da yuruten Molla FenÂrî, bir mahkeme esnÂsında, sultan Yıldırım BÂyezîd HÂnın şÃ‚hidliğini dahî kabûl etmemiştir. Şoyle ki: Mahkemede dÂv konusu olan bir hÂdisenin şÃ‚hidi olarak pÂdişÃ‚hın da dinlenmesi îcÂbetmişti. KÂdı Molla FenÂrî, huzûrunda duruşmaya cıkan PÂdişÃ‚hın şehÂdetini, İslÂmiyetin aradığı şÃ‚hidlik şartlarından biri kendisinde bulunmadığı icin red etmişti. O da, namazlarda PÂdişÃ‚hın cemÂatte gorulmemesiydi. Cunku dînimizde, cemÂat ile namaz kılmayı terk edenin mahkemedeki şÃ‚hidliği makbûl değildir. Bunun uzerine Yıldırım BÂyezîd Han hemen oturduğu sarayın yanına bir cÂmi inşÃ‚ ettirerek, beş vakit namazı, cemÂati hic terk etmeden kılmağa başladı.

Bursa'da muderrislik ve kÂdılık yapan Molla FenÂrî kazzazlık (ipekcilik) yaparak da nafakasını temin etmeye calıştı ve kazandığı paralar ile cok hayrÂt ve hasenÂtta bulundu. Kale'de, Manastır mahallesinde ve DebbÂglar semtinde olan mescidler ile, Pınarbaşı'ndaki DÂr-ul-hadîs, onun yaptırdığı eserlerdendir. Kudus'te de bir medreseyi satın alıp, masraflarını, Anadolu'da yaptığı vakıfların gelirinden karşılamıştır. VefÂtında, cok para ve on binden cok kitap bıraktı.

1431 (H.834) senesi Receb ayında Bursa'da vefÂt etti. Kabri, Bursa'da Keşîş Dağı eteğinde, Maksem adı verilen semtte yaptırdığı mescidin yanındadır ve ziyÂret edilmektedir. Kabri, Bursa'nın en yuksek semtinde bulunmaktadır. CÂminin yanında bir de medresesi vardır. Ayrıca bircok hayır işleri de gercekleştirmişti.

Molla FenÂrî, Tasavvufta Zeyniyye tarîkatına mensûb idi. İpekcilikten cok iyi anladığından, kendisine yetecek kadar parayı sağlamak icin bu işle uğraşır ve yiyeceği, giyeceği icin lÂzım olan parayı kendi emeği ile kazanırdı. Suslu elbiselerle dolaşmaktan hic hoşlanmazdı. GÂyet mutevÂzî giyinir, başında bir dolama ile dolaşırdı. Boyle giyinmesinin sebebini soranlara; "Elimin kazancı, daha fazlasına yetmiyor." cevÂbını verirdi.

Şeyh Zeynuddîn-i HÂfî hazretlerinin en buyuk halîfesi Şeyh Abdullatîf-i Makdisî, Anadolu'yu şereflendirdiğinde, Molla FenÂrî onun gelişini parlak bir manzûme ve guzel bir şiirle kutlamıştı. Zeynuddîn-i HÂfî de, aynı bahr ve vezinde bir karşılık soyleyerek, pekcok ovucu sozler yazmış veMolla FenÂrî'ye gondermişti.

Eserleri cok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır: 1) Ayn-ul-A'yÂn: FÂtiha sûresinin tefsîridir. 2) Fusûl-ul-BedÂyi' fî Usûl-iş-ŞerÂyi', 3) ÎsÂgûcî Şerhi: Mantık ilmine dÂir, bir gunde yazdığı cok kıymetli şerhtir. ÎsÂgûcî'ye yaptığı bu şerhi, mantık ilmini cok guzel acıklamaktadır. Buna, bir gun sabahleyin başlamış, guneş batarken bitirmiştir. Bu mantık kitabı, medreselerde uzun zaman ders kitabı olarak okutulmuştur. 1886 (H.1304) yılında İstanbul'da basılmıştır. 4) Enmûzecu'l-Ulûm: Yuze yakın ilme Âit meseleyi ihtiv eden ansiklopedik bir eserdir. Bu eser, oğlu Muhammed ŞÃ‚h tarafından şerh olunmuştur. 5) FerÂiz-i SirÂciyye Şerhi, 6) Şerh-i MevÂkıb uzerine Ta'likÂt, 7) EsÂs-ut-Tasrîf, 8) EsmÂ'il-Funûn, 9) Es'ile, 10) RisÂletu RicÂl-il-Gayb, 11) RisÂletun fî MenÂkıb-iş-Şeyh BehÂuddîn-i Nakşibendî, 12) Şerhu Usûl-il-Pezdevî, 13) Şerhu Telhîs-il-cÂmi' el-Kebîr: Fıkıh ilmine dÂirdir. 14) Şerhu Telhîs-il-MiftÂh: Me'Ânî ilmine dÂirdir. 15) Şerh-ur-RisÂlet-il-Esîriyye fil-MîzÂn, 16) Şerhu FevÂid-il-GıyÂsiyye: Me'Ânî ve beyÂn ilimlerine dÂirdir. 17) Şerhu Mukatta'Ât. 18) Şerh-ul-MevÂkıb: KelÂm ilmine dÂir bir eserdir. 19) HÂşiyetun al Şerh-ış-Şemsiyye: Seyyîd Şerîf CurcÂnî'nin eserine yaptığı kıymetli bir hÂşiyedir. 20) HÂşiyetun al Dav'ıl-MiftÂh, 21) Şerh-ul-MisbÂh: Nahiv ilmine dÂirdir. 22) HÂşiyetun al ŞerhÂy-is-Seyyid ves-Sa'd lil-MiftÂh, 23) UveysÂt-ul-EfkÂr fî İhtiyÂri ulil-EbsÂr: Aklî ilimlere dÂir yazdığı bir eser olup, fen ilimlerinde zor problemlerin cozum şekillerine karşı îtirÂzları inceler. 24) MisbÂh-ul-Uns, Beyn-el-Ma'kûl vel-Meşhûd fî Şerh-i MiftÂh-i Gayb-il-Cem'i vel-Vucûd: Sadruddîn-i Konevî'nin MiftÂh-ul-Gayb adındaki eserinin şerhidir. 25) Mukaddimet-us-SalÂt.

Bunlardan başka bircok metinlere, şerh ve hÂşiyeleri ve tÂlikÂtı var ise de, tedrîs, kÂdılık ve muftîlik işleriyle meşgûliyeti, eserlerinin coğunu temize cekmeye musÂade etmeyip, musvedde hÂlinde kalmıştır.

NAMAZINI BEN KILDIRAYIM

Buyuk İslÂm Âlimi MevlÂn Şemseddîn FenÂrî'nin omrunun sonlarına doğru gozlerine perde geldi. Goremez oldu. Sultanın vezîri olan Hacı İvÂz Paşa bir konuda Molla FenÂrî'ye kızmıştı. Gozleri gormez olunca, laf olsun diye; "Dilerim ki, o Âm ihtiyÂrın namazını ben kıldırayım." demişti. Bu soz Molla FenÂrî'nin kulağına ulaşınca; "Ol kimse cÂhildir. CenÂze namazını kıldırmayı beceremez. CenÂb-ı Hakk'ın kapısından umîdim şudur ki, bana hemen şif buyurup, onu Âm eyleye ve ben onun namazını ed edeyim." dedi. Bir sure sonra, bir gece ruyÂsında Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz; "TÂh sûresini tefsîr eyle!" diye buyurdukta; "Yuksek huzûrunuzda, Kur'Ân-ı kerîmi tefsîr etmeye gucum olmadığı gibi, gozlerim de gormuyor." demişti. Peygamberlerin tabîbi olan Resûlullah efendimiz mubÂrek hırkasından bir parca pamuk cıkarıp, mubÂrek tukruğu ile ıslattıktan sonra gozleri uzerine koydu. Molla FenÂrî uyanıp, pamuğu gozlerinin ustunde buldu, kaldırınca, gormeye başladı. Allahu teÂlÂya hamd ve şukretti. Pamuk ipliklerini saklayıp, olduğu zaman gozleri uzerine konmasını vasiyet etti.Tam bu gunlerde, vezîrin gozleri gormez oldu. Vezir bir sure sonra vefÂt etti ve cenÂze namazını Molla FenÂrî kıldırdı. Gozlerinin acılmasının bir şukrÂnesi olarak, 1429 (H.833) senesinde Şam yolu ile ikinci def hacca gitti. Bu esnÂda Mısır'a veKudus-i şerîfe de uğradı. Bir cok Âlim ile sohbet edip onlardan istifÂde etti.
__________________