İmam Sadık (a.s.)'ın ilmî boyutu hakkında bir cok delil*ler mevcuttur. Şiaya gore o hazret, Allah tarafından imamet makamına tayin edilmiştir ve boyle bir inanc ve anlayış tarzı*nın doğrudan bıraktığı netice, o hazretin imamete has ilme sahip olmasıdır. O hazret ehli sunnet arasında hadis rivayet etmek, fakihlik ve fetva vermek bakımından yuce bir makama sahiptir. Oyle ki Ebu Hanife. Malik b. Enes ve kendi hadiscilerinin buyuklerinden buyuk bir grubu İmam Sadık (a.s.)'ı kendi ustad ve hocalarından biri olarak kabul etmişler. Malik b. Enes İmam Sadık (a.s.)'ın huzurunda uzun bir sure oğren*cilik eden. ders okuyanlardan biri olup o hazretin şahsiyeti hakkında şunları soyluyor:
'Bir sure Cafer b. Muhammed (a.s.)'in huzuruna varıyor*dum o hazret mizah, şaka ehliydi ve daima hafiften bir gu*lumseme dudaklarında gorunuyordu. Onun huzurunda Rasulullah (s.a.a.)'ın adı soylendiğinde onun rengi once yeşile ve daha sonra da sarıya donuşuyordu. O hazretin evine gidip geldiğim surece onu hep namaz kılarken veya oruclu iken veyahut da Kur'an okumakla meşgulken goruyordum ve asla abdestsiz iken Rasulullah (s.a.a.)'tan hadis nakletmez ve fay*dasız bir şey soylemezdi. O. butun vucudu Allah korkusuyla dolu olan takvalı. zahit alimlerden idi. Onun huzuruna var*dığım her zaman uzerinde oturduğu kendi minderini bana ve*rirdi."5
Amr b. Mikdam'ın şoyle dediği nakledilmiş


2) el-tthaf (Şebravi). s: 147.
3)Yakubi. c: 3. s: 117/el-İmarn-us Sadık (Ebu Zuhre). s67.
4) El-İmam-us Sadık (a.s.). s: 6
5) el-Menakib (Zavavi), s: 41. el-lmam Malik (Ebu Zuhre). s: 94-95 den nahten/el-lmam-us Sadık vel-Mezahib-ul Erbea. c: 2? s: 53/et-Teves-sul-u vel-Vasile (İbn-i Taymiye). s: 52.


"Catar b. Muhammed (a.s.)'a baktığımda onun Pey*gamberler soyundan okluğunu anlıyordum."16
Ucuncu yuzyılın meşhur alimlerinden olan Cahiz imam Sadık (a.s.)'ın hakkında şoyle suntan soyluyor
"Cafer b. Muhammed (a.s.), ilim ve fıkhı dunyayı doldu*ran biridir. Ebu Hanife ve Sufyan Savri'nin onun oğrenclerinden oldukları soylenmektedir, bu ikisinin o hazretin oğrencile*rinden olması onun ilmî azameti hakkında yeterlidir."7
İbn-i Hacer Haysemi de o hazretin ilmî şahsiyetini met*hederken Yahya b. Said, İbn-i Curayh. Malik, Sufyan Savri, Ebu Hanife, Şu'be ve Eyyup Secistani gibilerinin o hazretten. hadis naklettikleri hususuna değinmiştir8.
İmam Sadık ,(a.s.)’ın şahsiyeti hakkında 'alim ve duşunurler bir cok sozler soylemişler ve Ustad Esed Haydar da bu sozlerin buyuk bir bolumunu değerli "el-İmam-us Sa-dık'vel-Mezahib-ul Erbea" kitabında bir araya toplamıştır9 ve bu yuzden de onlara burada değinmemize gerek yoktur. O hazretin dersine katılan veya ondan hadis nakleden ilim severlerin, muhassillerin cokluğu İmam Sadık (a.s)'ın ilmî şah*siyetinin azametini gostermektedir.
Hasan b. Ali el-Veşşa' "Kufe mescidinde, Cafer b. Mu*hammed (a.s.) şu hadisi buyurdu, diyen dokuz yuz kişi gor*dum" diyordu10.
O hazretin huzurunda ilim oğrenen ve hadis dinleyen kimselerin dort bin kişi hududunda olduktan soylenmektedir11.

Ehl-i Sunnet kaynaklarında takva ve ilimle meşhur ' olan- Sufyan Savri Naşir b. Kesir Re birlikte İmam Sadık (a.s.)'ın huzurunda edeple diz cokup ilmî ve ahlakî acıdan o hazretten yararlanmışlardır12. Naşir hacc mevsiminde Sufyan ile imamın huzuruna gelerek "Ben hacca gitmek istiyorum; bana bic şey oğret de onun sebebine kurtuluşa ereyim" dedi. İmam da onlara bir dua oğretti'3. Başka zamanlar da acizce-sine imamdan, kendisine bir hadis nakletmesini istiyordu14.
Bu arada İmam Sadık (a.s.)'tan uydurma hadisler nakle*derek onu itibardan duşurmek isteyen kimseler de vardı.
Şerik, bu hususda şoyle diyor: "Cafer b. Muhammed salih ve takva!) biridir ama bazı cahil kimseler, onun yanına gi*dip geliyor ve dışarda da o hazretten uydurma hadisler na*klediyorlar, onlar mal kazanmak ve halktan para koparmak icin her munkeri o hazrete isnat ediyorlar. Bu şahıslardan bi*ri, "gulat'in meşhurlarından biri olan Beyyam b. Sem'an'dır. Bu şahıs, imamı tanımanın namaz, oruc ve butun şer'i farzlar yerine yeterli olduğunu iddia etmektedir. "Şerik, sozlerine şoyle devam ediyor: "Cafer (a.s.)'in makamı butun bu yalan*lardan pak ve beridir fakat halk bunları dinliyorlar ve neticede imamın makamı onların goruşunde sarsılıyor. 'I5
Kısacası imam kendi doneminde bilhassa toplumun alim ve duşunurleri tabakasının gozunde hayret edici bir azamete sahip bulunuyordu. Ebu Zuhre bu hususda şoyle yazıyor:
"İslam alimleri, onca goruş farklılıklarına ve mektepleri*nin değişik olmasına rağmen İmam Sadık (a.s.)'tan ve ilmin' den başka birisi hakkında ittifak etmemişler'16.


6) Tahzib-ut Tahzib (İbn-i Hacr Askalani). c. 2. s: 104/Keşf-ul
Ğumme. c: 2. s: 18/el-Kamil-u fi zuafÂ-ir Rical (ibn-i Adiy) c. 2. s:556/Siyer-u A'lam-un Nubela. c: 6, s: 257.
ResÂil-u Cahiz. i: 106.
17)es-savaik-ul Muhrike, »: 120.
18)el-İmam-us Sadık (a.s.O vel-Mezahto-ul Erbea. c. 1, s: 51-62
10) el-imaga-us Sadık (Farlullah). ş: 129/eMmam-us Sadık vel-Me-zahib-ul Erbea. c. 1. s: 67.
11) Keşf-ul Ğumme, c: 2. r 166. Tebriz tMskışı.
12)İkd-ul Ferid. c: 3. s: 175/Tezkiret-ul Huffaz. c: 1. s: 167/el-ithaf bi-Hubb-tl Eşraf, s: 147/Keşf-ul Ğumme, c: 2. s: 157.
13)Tarih-i Gurcan (es-Sahmi). s: 554/Tahzib-ul Kemal (el-Mazzi). c: 5. s: 92/ibn-u Asakir. TaberVden naklen, c: 15, un Baskısı, s: UOOOV.
14)Tahzib-ul Kemal, c: 4. t: 85/Siyer-u Alam-un Nubela c: 6. s: 261
15)İhtiyar-u Marifel-ir Rical (Tûsi), s: 324-325. Meshed baskısı,
16)el-İmam-us Sadık (Ebu Zuhre), n: 66.



Meşhur "Milel ve Nihel" kitabının yazan Şehristani ima*mın umî ve ahlakî şahsiyeti hakkında şoyle yazıyor:
"O, din konulan hakkında sonsuz bir ilme, hikmette cok yuce bir 'goruşe ve dunya islerine ve onun sus pusu karsısında ise cok guclu bir zuhd ve takvaya sahip olup nefsani şehvetlerden de kacınıyordu."17
Ebu Hanife İmam Bakır (a s.)'dan buyuk bir olcude fay*dalanmasının18 yanı sıra İmam Sadık (a.s.)'dan da hadis nakletmiştir. Onun İmam Sadık (a.s.)'tan naklettiği hadisler "el-Âsar" kitabında cok gorulmektedir19.
Onun kendisi İmam Sadık (a.s.) hakkında şoyle diyor*du:
"Ben Cafer b. Muhammed (a.s.)'den daha fakih birini gormedim, şuphesiz o İslam ummetinde herkesten daha cok bilendir."?20
Meşhur tarihcilerden olan İbn-u Hallekan o hazret hak*kında şoyle soyluyor:
"O. İmamiyye'nin şiaların on iki imamından biri ve Rasu-lullah (s.a.a.)'ın Ehli beytinin buyuklerindendir. Ve sozleri doğ*ru olduğundan dolayı "Sadık' lakabıyla meşhur olmuştur, onun fazileti, soylenemeyecek kadar meşhurdur."21 Şeyh Mufid de onun hakkında şoyle diyor: "İslam alimlerinin, o hazretten naklettikleri hadis miktarı onun hanedanının diğer fertlerinden nakledilmemiştir."22
Daima şiilerle mucadele eden abbasi halifesi Mansur, ehli sunnetin Malik b. Enes gibi bazı fakihlerini one surmekle
17)el-Milel-u ven-Nihel. c: 1. s: 147. Mısır baskısı/el-İmam-us Sadık
(Ebu Zuhre). s: 39.
18)Cami-ul Mesanid (Ebul Mueyyed Muvaffak b. Ahmed el-Haraz-
mi). c: 2. s: 349 - Beyrut baskısı. Yayınlayan: Dar-ul Kutub-il İslamiye.
19)el-imam-us Sadık (Ebu Zuhre). s: 38.
20)Cami-ul Mesanid, c. 1. s: 222/el-imam-u* Sadık (Ebu Zuhre) s:
224/el-İmam Ebu Hanife. s: 70.
21)Vefayat-ulAyan. c:8, s: 105
22)Kesf-ul Ğumme, e: 2, s: 166.


İmam Sadık (a.s.)'ın fıkhî boyutunu itibarını sarsmak is*tiyordu. O, Malik'e şoyle diyordu: And olsun Allah'a halkın en akıllısı sensin... Eğer omrum yeterse senin fetva ve sozlerini Mushaf gibi yazdırıp her bolgeye gondereceğim ve halkı da onu kabul etmeye zorlayacağım."23
MÂnşur'un bu hareketi onun Malik'e dan istek ve ilgisin*den kaynaklanmıyordu. O, Malik'i halka ornek gostermekle imam Sadık (a.s.)'a karşı duyduğu kin ve haset ateşini son*durmek istiyordu.
Mansur, imamın fıkhî ve ilmî şahsiyetini zedelemek ve sarsmak icin her işe el atıyordu ve bu doğrultuda İmamı İslamî Mimler sahnesinden saf dışı edebilmek icin Ebu Hanife'yi, imamın karşısında durup, onunla tartışmaya zorluyor*du. Ebu Hanife'nin kendisi bu macerayı şoyle nakletmiştir:
Mansur bana şoyle dedi: "Halk hayret edici bir şekilde Cafer b. Muhammed'e meyletmiş ve akın-akın ona doğru yo*nelmişler, sen bazı zor konulan hazırla ve onların cozumunu Cafer'den iste. O senin sorularına cevap veremeyince halkın gozunden duşecek. Ben de cok girift ve zor olan kırk konu hazırladım."
İmam Sadık (a.s.) ve Ebu Hanife "Hayre"de Mansurjjn karşısında birbirleriyle karşılaşıyorlar. Ebu Hanife Mansurrun duzenlediği toplantıya girdiği anı şoyle vasfediyor:
"Meclise girdiğimde şahsiyetinin haybet ve azameti, hat*ta MÂnşur'un kendisini bile etkileyen Cafer b. Muhammed (a.s.)'i gordum, selam edip yerimde oturdum. Bu sırada Mansur bana hitaben şoyle dedi: Sorularını Ebu Abdullah (a.s.)'tan sor. Ben de getirdiğim soruları peşpeşe o hazretten sordum. O da cevabında şoyle diyordu: Bu konu hakkında sizin inancınız şudur, Medine'liler şoyle diyorlar ve biz de şoyle diyoruz. Sorulan soruların bazısı hakkında o hazretin gorusu bizim goruşumuzle ve diğer bazı konularda da Medinelilerin goruşuyle muhalif idi. Boylece hazırlanan kırk me*sele o hazrete sunuldu ve cevaplan da alındı."


23) Tezkiret-ul Huffaz. C. 1, s 209.

Ebu Hanife. bu munazaradan sonra ister istemez imam Sadık (a.s.)'a işaret ederek son sozunuşoyle dedi:
‘’Halkın en bilgilisi, halkın muhtelif goruşlerini bilen kimsedir."

24)İmamın da aynen yuce ceddi Emir-ul Muminin (a. s.) gi*bi şoyle haykırması tabii idi.
"Beni kaybetmeden once istediklerinizi bana sorun. Benden sonra kimse benim gibi size hadis soyleyemez."

25)İmam Sadık (a.s.)'tan sadece fıkıhla ilgili değil: tefsir, kelam ilmi ve ahlak konulan hakkında da değerli hadisler elimize gelip ulaşmıştır. "Kafi" kitabının 'Usul faslına' bakmakla İslamın aklî konuları hakkındaki imamın goruşunun derinlik ve genişliği biraz da olsa aydınlığa kavuşur "el-Burhan", 'Safi" ve "Nur-us Sagaleyn" tefsirleri de fazla bir miktarda imamın hadislerini icermektedir.
Ehl-i sunnet alimlerinden olan Ebu Zuhre bu hususda şoyle yazıyor:
"O hazretin ilmi sadece hadis ve İslam fıkhıyla sınırlı değildi, kelam ilminde dersi veriyordu."

26)İmamın kelam uzerindeki goruşlerini butun ayrıntılarıyla burada nakl edemeyiz fakat onun "Cebr ve Tafviz hakkında buyurmuş olduğu en guzel, en butun ve en zarif meşhur ta*birine burada değiniyoruz:
"Ne cebrdir ne tafviz, bunların arasında bir şeydir."
Ebu Zuhre kitabının başka bir yerinde İmam Sadık (a.s.)
hakkında şoyle diyor:
"imam Sadık (a.s.), bu «ilimlerden daha ustun olan ardak zeminesinde ve ahlakı bozan nedenler hakkında cok değerli bir bilgiye sahip idi."

27)İmamdan hadis nakledenlerin sayısı pek fazladır ve bu şahısların isimleri İmam Mazzi'nin 'Tahzib-ul Kemal" kitabın*da
28 )ve 'Tahzib-ut Tahzib" gibi "Rical" hakkındaki kitaplarda mevcuttur. Bu şahısların arasında ehl-i sunnetin onemli şah*siyetlerinden coğu da yer almaktadır. Zahebi. İmam Sadık (a.s.)'tan hadis nakledenlerin isimlerini "Siyer-u A'lam-un Nu*bela" kitabında zikretmiştir
29).Bu şahısların tumu. Beni Umeyye doneminde coğu hadiscilerin imamdan hadis nakletmeye curet edemedikleri bir zamanda o hazretten hadis nakletmişler. Malik b. Enes'in hakkında şoyle denmiştir.
"Abbasiler hukumete gecinceye kadar Cafer b. Muham*met (a.s.)'ten hadis nakletmedi."30
30)el-Kama-u fi Zuefe-ir rical (İbn-i Adiy), c: 2. s 555/ siyer –u Alam –un mubela c.6 s.256
__________________