Es'ariyye ekolunun temsilcisi olan Ebu'l Hasen Es'Ârî'nin uzun adi Ali b. Ismail b. Ebi Bisr Ishak b. Salim b. Ismail b. Abdullah b. Musa b. BilÂl b. Ebi Burde b. Mûse'l-Es'Ârî'dir. Isminden de anlasilacagi uzere kendisi sahabeden Ebû Mûse'l-Es'Ârî'nin (44/664-65) soyundandir. Kunyesi Ebu'l-Hasan, lakÂbi ise, NÂsiru'd-dîn'dir.
Dogum tarihi hakkinda cesitli kaynaklarda hicri 260, 266, 270 ve 275 tarihleri verilmis olsa da, yaygin olan kanaata gore (260/873-74) tarihinde Basra'da dogmustur. Zira, O'nun (300/912-13) tarihinde Mu'tezile mezhebinden ayrildigi bilinmektedir. O'nun da o gunlerde kirk yasinda oldugu bilindigine gore, dogum tarihi olarak (260/873-74) tarihinin daha dogru oldugu kanaati yayginlik kazanmaktadir.
Es'ari'nin hayatini, dogumundan on yasina kadar, on yasindan Mu'tezile mezhebinden ayrildigi zamana kadar ve bundan sonraki hayati olmak uzere uc devrede incelemek mumkundur.
1. Dogumundan on yasina kadar olan donem:
Bu donem O'nun cocukluk ve ilk tahsilini tamamladigi donemdir ki, cesitli ilimleri tahsil etmis ve daha ziyade babasinin ahlaki ve ilmî terbiyesinde bulunmustur.
2. On yasindan Mu'tezile mezhebinden ayrilmasina kadar olan donem:
Otuz yillik bir donemi kapsayan bu donem O'nun, uvey babasi Ebû Ali el-CubbÂî (302/914-15) ile ilmî yakinligi bulundugu donemdir. O KelÂm ilmini de CubbÂî'den ogrenmistir. Fikih'ta Hanefi olan Es'Ârî, itikatta hocasinin tesiriyle koyu bir Mu'tezile mezhebi savunucusu olmustur.
Hicrî 300 tarihinde O'nun Mu'tezile'den ayrilarak, Ehl-i Sunnet akîdesine baglandigi bilinmektedir. Ancak, O'nun bu ayrilisina cesitli kaynaklarda cesitli sebepler soylenmektedir. Bunlar arasinda en meshuru, hocasi Ebû Ali CubbÂî ile yaptigi bir munazara gosterilmektedir ki, bu sebep bir cok muteber kaynaklarca uygun gorulmemektedir. Bir diger sebep de Es'ari'nin ruyasinda Hz. Peygamberi gormus olmasi ve bunun uzerine gorusten vazgecmis olmasidir. Bir diger goruse gore de, Es'Ârî belli bir ilmî olgunluga eristikten sonra Mu'tezile fikirler kendisini tatmin etmemis ve onlari terketmistir. Bu uc gorus bir arada ele alinacak olursa; ilk iki sebebin de katkisiyla birlikte, son sebebin yani belli bir ilmî olgunluktan sonra bu karara varmis olabilecegi ihtimali daha fazla agirlik kazanmaktadir.
Rivayet edildigine gore Es'Ârî bu karara vardiktan sonra, onbes gun evine kapanmis ve bu sure sonunda, bir Cuma gunu Basra camiinde minbere cikarak sunlari soylemistir: "Ey insanlar, Beni taniyanlar, beni taniyorlar. Tanimayanlara da ben kendimi tanitiyorum. Ben falan oglu falanim. Ben, Kur'an'in yaratilmis oldugunu, Allah'in gozlerle gorulemeyecegini, kotu fiilleri kendimizin yaptigini soyluyordum. Ben bunlardan tovbe ediyor ve bu fikirlerden vazgeciyorum. Ey Insanlar, ben bu sure zarfinda evime kapandim ve bu fikirlerle ilgili delilleri dusundum. Onlarin hic birisi bana tercih sebebi olarak uygun gelmedi. Yuce Allah'tan bana hidayet etmesini istedim. O da bana su yazmis oldugum seyleri hidayet etti. Bunun uzerine, su elbiseden soyundugum gibi, butun icinde bulundugum fikirlerden soyunuyorum"
3. Kirk yasindan olumune kadar olan donem:
Mu'tezile mezhebinden ayrilip, selef akidesi uzere geri kalan hayatini devam ettiren Es'Ârî, yaklasik yirmi bes yillik bu sure zarfinda, bol bol eser telif etmis ve selef akidesini mudafaa ile geri kalan omrunu gecirmistir. Ehli Sunnet adina uslendigi mudafaa ile buyuk taraftar kazanmis ve kendisinden sonra daha da gelisecek olan Es'ariyye ekolunun kurucusu ve temsilcisi olmustur. Zaten bir goruse gore Es'ariyye mezhebi, Mu'tezile'ye antitez olarak dogmustur.
Ilme oldugu kadar zuhd ve takvÂya da bagliligi ile bilinen Es'Ârî, Subkî'nin rivayetine gore yirmi yil yatsi namazinin abdesti ile sabah namazini kilmistir (Subkî, TabakÂtu's-Safiyye, 2/248).
Es'Ârî'nin dogum tarihinde ihtilaflar oldugu gibi vefat tarihinde de bir takim ihtilaflar olmakla birlikte, tercih edilen goruse gore O, (324/936-37) yilinda Bagdat'ta ansizin vefat etmistir.
Ebu'l-Hasen Es'Ârî'nin eserlerinin sayisi bazi kaynaklarda ucyuze kadar cikarilmis olup, bunlarin bir kismi, Mu'tezili gorusleri benimsedigi doneme aittir. Ancak bunlardan hic birisi gunumuze kadar ulasmamistir.
Es'Ârî'nin eserlerini kaynaklarda zikredilen konularina gore su gruplara ayirarak ele almak mumkundur:
a) KelÂm ilmiyle ilgili olan ve ozellikle Mutezileyi reddi hedef alan eserler.
b) Filozoflar, Tabiatcilar, Dehrîler, Brahmanlar, Yahudiler ve Hristiyanlar gibi cereyanlari reddeden eserler.
c) IslÂmî ve gayr-i IslÂmî firkalarin goruslerini reddetmeksizin nakleden MakÂlÂt kitaplari.
d) Tefsir, Hadis, Fikih ve diger IslÂmî ilimler sahasinda meydana getirdigi eserler (Bekir Topaloglu, Kelam Ilmi, 137).
Es'Ârî'nin eserleri konusunda bazi seyler soylemek mumkundur. Soyle ki; O'nun hayatinda iki ayri donem oldugu bilinmektedir. Acaba hangi eser hangi doneme aittir? gibi sorular zihinleri mesgul etmektedir. Ancak, burada bilinen bir husus vardir ki, o da, Es'Ârî'nin, Mu'tezile'den ayrildiktan sonra kaleme aldigi bir cok kitapta eski mezhebinin yanlisligini ve sakat taraflarini ortaya koymasi ve dolayisiyla eski yazdiklarini reddetmesidir. Zaten bugun elimizde Es'ari'ye ait olarak bulunan eserler fazla degildir ve hepsi son donemlerinde kaleme alinmistir. Ibn-i AsÂkir'in (571/I 1 76) verdigi bilgiye gore Es'Ârî, el-Umed isimli eserinde, 320/935 tarihine kadar kaleme aldigi eserlerini ve neye dair olduklarini zikretmistir (Subkî, Tebyînu Kezibu'l-Mufteri, 135 v.d)
Es'Ârî'nin eserlerini biz burada iki grupta vermek istiyoruz. Once bugun elimizde bulunan eserleri, daha sonra da isimlerini kaynaklardan ogrendigimiz eserlerden bir kismini siralamak istiyoruz.
I. Bugun Mevcut Olan Eserleri:
1. el-IbÂne 'an Usûli'd-DiyÂne: Mu'tezilî fikirleri reddettikten sonra ilk once kaleme aldigi bilinen eseridir. Once kisaca selef akidesi ozetlenir ve daha sonra Nubuvvet bahsi haric, diger meseleler ele alinir. Tahkiksiz baskilarinin yanisira Dr. Favkîye Huseyin Mahmud tarafindan yapilan tahkikli metni, 1977 yilinda Kahire'de basilmistir. Bu baskida, muhakkik tarafindan yaklasik 200 sahifelik ek bilgiler ve aciklamalar ilave edilmis ve calisma daha da istifade edilir hale getirilmistir. Ayrica bu eser Ingilizce, Almanca ve Fransizca'ya da tercume edilmistir. Su ana kadar henuz Turkce'ye tercumesi yapilmamistir.
2. el-Lum'a fi'r-Reddi 'Al Ehli'z-Zeyga ve'l-Bid'a: KelÂmi bir uslûbla yazilan bu eser on babdan olusmaktadir. Bu eserde KelÂmullah, Irade, Kader, Ru'yetullah, Va'd ve Vaîd ile Imamet konulan ele alinmistir. Cesitli baskilari ve cesitli dillere tercumeleri vardir. Tahkik baskilari arasinda en cok kullÂnilÂn Dr. HÂmûde GurÂbe tarafindan tahkik edilen 1955 yilinda Misir'da baskisi yapilan matbû nushasidir. Toplam 136 sahifelik bu baski kucuk boy olarak basilmistir.
3. MakÂlÂtu'l-IslÂmiyyin: Bu eser isminden de anlasilacagi uzere bir MakÂlÂt kitabidir. IslÂmi firkalarin goruslerinden ve yapilarindan tenkitsiz olarak bahseder. Ayrica kelÂmi meselelerdeki ince ihtilaflardan ve Allah'in isim ve sifatlariyla, Kur'Ân hakkindaki goruslerinden soz eder. Bu eserin de H. Ritter tarafindan hazirlanan tahkikli nesri 1928 ve 1933 yillarinda Istanbul'da basilmis olup, bu baskidan bir cok defalar tipki basimlari da yapilmistir.
4. RisÂle fî IstihsÂni'l-Havz fi'l KelÂm: Onbir sahifelik bu risale de nazar ve istidlÂlin mudafaasi yapilir.
5. RisÂletu'l-ImÂn: Iman konusundaki bilgileri ihtiva eden bu risale Almanca'ya tercume edilmistir.
6. RisÂle Ketebe Bih Il Ehl's-Sagr Bi BÂbi'l-EbvÂb: Es'Ârî bu risalesinde selef akidesini anlatmistir. Bu risale de Kivamuddin BurslÂn tarafindan Turkce tercumesiyle beraber yayinlanmistir (IlÂhiyat Fakultesi Mecmuasi, sayi: 7, ss. 154-176; sayi: 8, ss. 50-108)
II. Diger Eserleri:
Bu grupta Es'Ârî'ye ait oldugunu kaynaklardan ogrendigimiz yirmi kadar eseri siralamak istiyoruz. Cesitli kaynaklarda bunlarin sayisi verilmekle kalmayip, yuz kadar eserinin de isimleri zikredilmistir (bk. el-IbÂne, Dr. Fevkiye Huseyin Mahmud mukaddime s.38-71).
imdi bunlardan yirmi kadarini siralayalim:
1. KitÂbu fi Halki'l-A'mÂl
2. KitÂbu fi'l-IstitÂ'a
3. KitÂbu fi CevÂzi Ru'yetullah bi'l-EbsÂr
4. KitÂbu fi'r-Reddi Ale'l-Mucessime
5. KitÂbu fi'l-Cisim
6. KitÂbu fi'l-IstihsÂd
7. KitÂbu fi'r-Ru'yet
8. KitÂbu fi'r-Reddi Ale'l-FelÂsife
9. KitÂbu fi'l-ImÂme
10. KitÂbu fi MutesÂbihi'l-Kur'an
11 . KitÂbu fi Ef'Âli'n-Nebî
12. KitÂbu fihi BeyÂni Mezhebi'n-NasÂrÂ
13. KitÂbun Kebîr fi's-SifÂt
14. KitÂbu Ale'd-Dehriyyin
15. KitÂbu'r-Redd 'Al MakÂlÂti'l-FelÂsife
16. IzÂhu'l-BurhÂn fi'r-Reddi 'Al Ehli'z-Zeyg ve't-TugyÂn
17. es-Serh ve't-Tafsil fi'r-Reddi Al Ehli'l-Ifk ve't-Tadlil
18. el-Muhtasar fi't-Tevhid ve'l-Kader
19. en-NevÂdir fî DakÂiki'l-KelÂm
20. KitÂbu Tefsîri'l-Kur'Ân: Bu eserin yetmis cilt oldugu soylenmektedir.
Abdurrahim GUZEL
__________________