KÂDI BEYDÂVÎ
Abdullah ibn Omer ibn Muhammed NÂsiruddin el-BeydÂvî Iran'da yetismis H. VII. asrin meshur mufessirlerinden biri. Siraz yakinlarindaki BeydÂ'da dogmus, tahsil ve terbiyesini burada tamamlamis, yetistikten sonra Siraz'da kadi olmus ve burada baskadiliga kadar yukselmistir. Rivayete gore daha sonra seyhi Muhammed ibn Muhammed KethÂnî'nin tavsiyesiyle kadiligi terketmis (Omer, Nasuhi Bilmen, Buyuk Tefsir Tarihi, Ankara 1960, II, 350) ve 650/1252 senelerine dogru Tebriz'e gelip yerleserek 685/1286'da vefatina kadar orada kalmistir.
el-GÂyetu'l-Kusv adli eserinin mukaddimesinde belirttigine gore birinci derecede hocasi Siraz baskadisi olan babasi Omer ibn Muhammed'dir. (Mahmud Besyunî Fûde, Nes'etu't-Tefsîr ve MenÂhicuhû, Kahire 1986, s. 211).
Eserleri ve bu arada tefsîri IslÂm Âleminde cok meshur olmasina ragmen hayati, hocalari ve talebeleri hakkinda kaynaklarda yeteri kadar bilgi yoktur. Yalniz onun, Tebriz'e geldigi sirada bir mecliste gosterdigi maharet ve ilmi seviye anlatilmaktadir ki bu sayede o mecliste hazir bulunan bir vezir tarafindan itibar gordugu kaydedilir. (Davudî, TabakÂtu'l-Mufessirîn, Beyrut, t.y. I, 248-249).
Tefsir, Hadis, Fikih, Usûl-i Fikih, KelÂm, Mantik ve Dil konularinda te'lif etmis oldugu eserlerden onemli olanlari sunlardir:
1. MinhÂcul-Vusûl il ilmi'l-Usûl: Fikih usulune dairdir.
2. Serhu MesÂbîhu's-Sunne: el-Begavî (o. 516/1122)'nin hadise dair MesÂbîhu's-Sunne adli eserinin serhidir.
3. NizÂmu't-TevÂrîh: Farsca olan bu eseri Hz. Âdem'den baslayarak 674/1275 yilina kadar gelen genel ve ozet bir tarihtir.
4. el-GÂyetu'l-KusvÂ: SÂfiî mezhebine gore kaleme alinmis olan bu eser furûu'l-fikha dairdir.
5. TavÂliu'l-EnvÂr min MetÂlii'l EnzÂr. KelÂm ilmine dairdir.
6. EnvÂru't-Tenzîl ve EsrÂru't Te'vil. KÂdî BeydÂvî "Kadî Tefsiri" diye de bilinen bu eseri ile sohret bulmus, ilim erbabinca cok degerli bir tefsîr olarak kabul edilen bu tefsir asirlar boyunca ehl-i sunnet dunyasinda medreselerde okutulagelmis, uzerinde 250'den fazla serh, hasiye ve ta'lîka yazilmistir. Fikihta SÂfiî, akaidde Es'arî mezhebine gore te'lif edilmis olan bu tefsîri ozellikle Osmanli medreselerinde asirlarca ders kitabi olarak okutulmustur. Osmanli Âlimlerince Hanefî-Maturudî mezheblerine uygun Nesefî tefsiri "MedÂriku't-Tenzîl ve HakÂiku't-Te'vîl"in degil de KÂdî'nin bu eserinin medreselerde okutulmak uzere secilmis olmasi ger cekten onemini ve degerini ortaya koymaktadir.
EnvÂru't-Tenzîl doguda ve batida defalarca basilmis olmakla birlikte yazmalari karsilastirilarak ilmî bir nesirle simdiye kadar yayinlanmamistir.
Bu eserin hÂsiyeleri arasinda Muslihiddin ibn Temcîd (o. 890/1485), Muhammed ibn Mustafa SeyhzÂde (o. 950/1543) Abdulhakîm es-Siyalkûtî (o. 1067/1485) SihÂbuddîn el-HafÂcî (o. 1069/1659) ve Ismail Ibn Muhammed el-Konevî (o. 1195/1781)'nin hÂsiyeleri basilmistir. Bunlar icinde de SihÂb, SeyhzÂde ve Konevî hÂsiyeleri cok meshurdur.
KÂdî tefsîrini -hemen butun mufessirlerde oldugu gibi- hayatinin sonlarina dogru Tebriz'de kaleme almistir. 650/1252 yillarina dogru buraya geldigine gore tefsîrin yazilisi H. VII. asrin ikinci yarisindadir.
Tefsirinin basinda KÂdî BeydÂvî bir mufessirde bulunmasi gereken sartlari ve tefsirinin ozelliklerini soyle aciklar: "Tefsir ilmi dînî ilimlerin baskani ve basi, seriat binasinin temelidir. Onun hakkinda konusmaya ancak usul ve furûu ile dini ilimlerin hepsinde yuksek bir mertebeye ulasmis, Arap dil ve edebî sanatlarin butun cesitleri uzerinde butun akranlarinin ustunde olanlar lÂyiktir. Uzun zamandir bu sahada bir kitap yazmayi dusunmekteydim. Bu kitab SahÂbe, TÂbiûn ile onlardan sonraki selef ve halef Âlimlerinin buyuklerinden bana ulasan tefsire dair sozlerin ozunu, parlak nukteleri, parlak lÂtifeleri, gerek benim, gerekse benden onceki faziletle muteahhir Âlimlerin Kur'Ân'dan cikardiklari hukumleri ihtiva edecek, meshur sekiz imama nisbet edilen kirÂat vecihlerine, muteber kurradan rivÂyet edilen sÂz kirÂatlere yer verecekti." (Mecmau't-TefÂsîr, Istanbul 1984, I, 7-13). Gercekten KÂdi tefsirinde, bu giristeki sartlarina uymus, soylediklerini ihtiva eden kisa, oz bir tefsir meydana getirmistir.
KÂdî tefsirinin en onemli kaynaklari Zemahserî (o. 538/1144)'nin el-KessÂf adli tefsîri ile Fahruddîn er-RÂzî (o. 606/1210)'nin MefÂtihu'l Gayb (el-Tefsîru'l-Kebîr)'idir. Zaman zaman RÂgib el-IsfahÂnî'nin el-MufredÂt fî Garîbi'l-KurÂn'indan da istifade etmistir.
Bir Âyetin tefsîrinde buyuk cogunlugunu el-KessÂf'tan naklederek muhtelif te'villeri sirayla vermekle yetinmeyip bunlar arasinda tercihler de yapar. Bir de bu te'villerin eserde, sihhat derecelerine gore siralandigi; kuvvetli sayilari te'vil, aciklama ve rivÂyetlerin onde zikredildigi gorulur.
KÂdî tefsirinde IsrÂiliyyÂta rastlanir. Ozellikle sûrelerin faziletlerine dair surelerin sonlarinda verdigi hadisler ihtiyatla karsilanmalidir. Cunku cogunlugu ya zayif, ya da uydurma hadislerdir. MÂturîdî mezhebine uymayan te'villeri goruldugu zaman da bu eserin Es'arî mezhebi kelÂm ekolunun goruslerine uygun olarak yazildigi hatirlanmalidir. AhkÂm Âyetlerinin tefsirinde de hep kendi mezhebi olan SÂfiî mezhebini teyid edecek te'vil ve aciklamalara yer verir. Hadislerden istifade ederken bu mezhebin goruslerinin delilleri olan hadisleri verir. Bu tefsir bir rivÂyet tefsîri olmadigi icin tefsirde malzeme olarak kullanilan hadislerin isnÂd zincirleri zikredilmemistir.
EnvÂru't-Tenzîl, kelÂm ilmi konulari itibariyle Es'arî mezhebinin goruslerini aksettirmekle beraber -belki de farkina varmadan- Mu'tezile mezhebinin goruslerine uygun te'villere girmistir. Bunda, tefsirin el-KessÂf'tan kisaltilarak alinmasinin etkisi olmalidir. Yani KÂdi, el-KessÂf'tan alintilar yaparken ondaki Mu'tezile mezhebini destekleyen gorus ve te'villeri ayiklayarak almaya calismis ama bunda pek basarili olamamistir. Bu ozellik maalesef el-KessÂf'in tesîrinde kalan pekcok ehl-i sunnet mufessirinde gorulmektedir.
Bu ozelliklerine ragmen KÂdi tefsiri sahabe, tabiûn ve kendinden onceki mufessirlerin Kur'Ân tefsirine dair aciklamalarini kisa ve ozlu bir sekilde toplayan, bu aciklamalarin degerlendirmelerinin de yer aldigi, Kur'Ân-i Kerim'in dil yapisi, belagati ve icÂz yonlerini aciklamaya oncelik veren, bunun yaninda arapca ibaresi oldukca dugumlu bir tefsirdir.
Bedreddin CETINER
Kaynak: SÂmil Islam ansiklopedisi
__________________