ABDURRAHMAN EL-HAZİNİ
(1100-1160 tahm.)
Astronom ve fizikci
Musluman Bilim Adamları - Akit - Ulku KUMRAL

Kaynaklarda zaman zaman İbn Heysem, Ebu Ca'fer el-Hazin ve Ebu'l-
Fazl el-Hazimi ile karıştınlan Abdurrahazin el-Metvezi'nin Bizans asıllı
kolesidir. Sahibinin Merv sarayında hazin (hazinedar) olmasından dolayı
el-Hazini nisbesiyle tanınmıştır .
Efendisinin sağladığı imkanlarla, devrinde mumkun olabilen en iyi eği-
timi gordu, ozellikle felsefe ve matematik tahsil ederek, bu konuda kendi -
sini mukemmel bir şekilde yetiştirdi. Daha sonra Melikşah'ın oğlu Sultan
Sencer devrinde (1118-1157) bir ilim ve edebiyat merkezi haline gelen
Merv'de, sarayın desteğiyle calışma ve araştırmalarını yuruttu.
Hazini'yi ilim dunyasına tanıtan ve astronomi ile ilgili en onemli ve en
guvenilir bir eser olarak kabul edilen Zic'ini Sultan Sencer icin hazırladı ve

Mizan'ul Hikme'den alınan bir kantarın orneği. Kantarın kolu uzerinde bir hesap
cetveli bulunmaktadır. Bunun sağında catal ve iki merkez vardır. Bunlardan biri
altın, diğeri ise gumuş icindir. Bunun altında bir cengel bulunmaktadır. Tartıların
altında yuzler, onlar, birler ve kesirlere ait olmak uzere buyuk, orta ve kucuk top-
Iar vardır. Bunların altında, bazan topların hangi tartıya ait olduğuna dair yazılar
bulunur. Kefenin sol yukarısında topların yerleştirilmesi icin talimat vardır. Re-
simde kantarın parcaları gorulmektedir.

.

yine onun hazinesinde kullanılmak uzere, kendisine her cağın ilmi alet ya-
pıcıları arasında mumtaz bir mevki kazandırmış olan ''mizanu'l-hikme'' adı-
nı verdiği bir hidrostatik terazi yaptı. Bu terazi sayesinde metallerin ve taş-
ların saf olup olmadıkları, iki elementten meydana gelen alaşımlarda metal-
lerin karışma oranları bulunabiliyordu. Bu terazi hassasiyet yonunden daha
once yapılanlardan cok ustundu. Abdurrahman el-Hazini, aynı zamanda ri-
yazet yolunu takip eden dindar bir kimseydi; bir derviş gibi giyinir , cok az
yer ve evinde tek başına yaşardı. Bir defasında Sultan Sencer, 1000 dinar
ihsanda bulunur. Fakat o cebinde 10 dinar olduğunu ve bunun da kendisine
uzun sure yeteceğini soyleyerek bunu kabul etmez.
Oğrencilerinden yalnız,Hasan es Semerkandi'nin adı bilinmektedir.
Hayatı hakkında fazla bilgiye sahip olamadığımız Abdurrahman el -Ha-
zini'nin, yapmış olduğu cok onemli ve değerli calışmalar yeterince incele-
nip araştırılmış değildir. Kendinden onceki araştırmacılara cok bağımlıdır
ve ozellikle Biruni ve Asfizari'den alıntılar yapmıştır; ancak bu konularda
olan derin bilgisi de inkar edilemez.

İLMi HİZMETLERİ
Ona gore ağırlık, cismin bunyesinde bulunan, bir kuvvet olup onun ar-
zın merkezine doğru hareketine sebep olur ve ozgul ağırlığına bağlıdır.
İslam dunyasında orjinal gozlemler yapmış, yirmi astronomdan biri olan
Hazini'nin Zic'i, Biruni ve Hayyam'inkilerden sonra kullanılmaya başlan-
mış, ondan sonra da Nasurittin et-Tusi, Kutbuttin eş-Şirazi, Kaşi ve Uluğ
Bey'in zic'leri kullanılmıştır. Cisimlerin duşmesindeki hızla, zaman ve me-
safe arasındaki munasebetleri detaylı bir şekilde inceledi.
Biruni gibi, o da bircok sıvı ve madenlerin ozgur ağırlıklarını tesbit etti.
Bunları gosteren cetveller duzenledi. Bunun icin ozel bir alet yaptı.
Mizan (terazi), kantar, olcu aletleri ve kaldıraclar hakkında ilmi acıkla-
malarda bulundu. Yazdığı kitabında bunlar, hakkında geniş bilgiler verdi.
Miza'uI-Hikme adlı eserinde fiziğin tarihini yazdı.

Dunyanın merkezine doğru yaklaştıkca suyun daha fazla yoğunluğa sa-
hip olduğunu ileri surdu. Bu konuda deneyler yaptı. Aynı, hipotezi Batılı
bilgin Roger Bacon (1214-1294) 100 sene sonra kadar genişletti.
Selcuk ulkesinin enlem ve boylamlarını hesapladı. Bircok yerlerin kıb-
lesini tesbit etti.

Dirayetli bir tabiat bilgini ve fizikci olan Hazini, mizan, kapan, mantar ,
karastum denilen teraziler uzerinde uzun boylu calışmalar yaptı. Teraziyi
dahiyane bir olcu haline getirdi ve ona el- Mizan'ul Cami adını verdi. Bu
hususları icine alan kitabına da ''Kitabu Mizan'il Hikme'' ismini koydu.

ESERLERİ:
1. Kitabu Mizan-l-Hikme, en onemli eseri olup, 1121'de hidrostatik te-
razisi munasebetiyle kaleme alınmiştır. Terazinin yapımı, kullanımı, teorik
esası ve onunla ilgili diğer konuları ihtiva eder. Dort Arapca yazma nusha-
sı bulunmuş ve 1940'ta Haydarabad'da basılmıştır. Eser, daha once İngiliz-
ce'ye tercume edilmiş (1859) ve ayrıca muhtasar bir Farsca tercumesi Ter-
ceme-i MizanuI-Hikme adıyla Tahran'da yayınlanmıştır.
Eser, sekiz kitaptan meydana gelmektedir. Birinci kitap, hidrostatik te-
razinin geometri ve fizikle ilgili ilkelerini, ikinci kitap, ağırlıkların dengesi
ve teraziler hakkındaki genel bilgileri, ucuncu kitap, metallerle değerli taş-
ların ve diğer cisimlerin ozgul ağırlıklarının nasıl bulunacağını, dorduncu
kitap, yukarıdaki konularda Arkhimides, Menelaus, Ebu Bekir er-Razi ve
Hayyam tarafından ortaya konulan gelişmeleri, beşinci ve altıncı kitaplar,
terazinin parcalarını, yedinci ve sekizinci kitaplar ise, hidrostatik teraziler
uzerinde yapılan değişiklikleri, diğer ozel teraziler ile ilgili bilgileri ve bir-
cok tablo ve diyagramı ihtiva etmektedir.
Bu eser, ortacağda yazılan en unlu mekanik kitaplarından biridir; ancak
terazi ve baskul yapımcılan, terazi kullanan tuccarlarve kontrol memurla-
rı icin bir el kitabı olmaktan ote gidememiştir. cunku onu takip eden başka
calışmalar yapılmamış ve bu bilim dalı geleneksel ilimler arasında gelişe-
meyip kaybolmuştur.

2- Ez-zicu'l-mu'teberu's-Senceri es-Sultani. Eserin bir nushası Vatikan
Sarayı'nda, diğer bir nushası British Museum'da, bir ''secmeler'' nushası, da
Tahran Sipehsalar medresesi kutuphanesinde bulunmaktadır. Ayrıca Suley-
maniye Kutuphanesi'nde bizzat Hazini'nin Vecizu'z-zic adıyla yaptığı oze-
tin bir nushası vardır. Hazini, bu eserinde, gezegenlerin gozlenebilen ve he-
saplanan durumlarını karşılaştırmış, aralarındaki 'birbirine uymayan nokta-
ları tesbit etmiştir:
Eserdeki tablolarda, 1130 yılı dolaylarında. Yıldızların gokyuzundeki ko-
nuları ile Merv şehrinin enlemi bulunmakta, ayrıca takvim bilgileri, muba-
rek gunler, hukumdar ve peygamberlerle ilgili tarihler de yeralmaktadır.

3. Risale fi'l-Alat. Astronomi aletlerine dair bir risaledir.
__________________