Buyuk velîlerden. İsmi Saîd bin İsmÂil Hîrî; kunyesi Ebû Osman'dır. Aslen Rey şehrinden olup, NişÃ‚bur'a yerleşmiştir. ZamÂnının en meşhur rehberi ve bir tÂnesi idi. 910 (H.298) senesinde vefÂt etti. Horasan'da tasavvufun yayılması icin buyuk hizmetleri oldu. ZamÂnın meşhur velîlerinden Cuneyd-i BağdÂdî, Ruveym, Yûsuf bin Huseyin ve Muhammed bin Fadl gibi buyuklerin sohbetinde bulundu. Uc buyuk hocası vardır. Bunlardan ilk hocası Yahy bin MuÂz, ikincisi ŞÃ‚h Şuc KirmÂnî, ucuncusu Ebû Hafs HaddÂd'dır. Tasavvuf ehli zÂtların sozlerini insanlara anlatması ve acıklaması icin NişÃ‚bur'da onun icin husûsî bir kursu kurulmuştur.

Ebû Osman Hîrî hazretlerinin tasavvuf yoluna girişi, şoyle anlatılır: Henuz kucuk yaşta olmasına rağmen, Allahu teÂlÂnın ihsÂn ettiği bir azimle yukseklikleri arar bir hÂli vardı. Bir gun dort kişi ile mektebe gidiyordu. GÂyet guzel bir elbise giymiş, başına da guzel bir sarık sarmıştı. Giderken harÂbe bir yerin onunden geciyorlardı. Bu harÂbe icinde sırtı yara olmuş bir eşek duruyordu. Bir karga bu hayvanın yarasını gagalıyordu. Hayvan Âciz ve cÂresiz bir halde kargayı kovamıyordu. GÂyet ızdıraplı ve perişÃ‚n bir halde acı icinde kıvranıyordu. Bu hÂl Ebû Osman Hîrî'yi cok uzdu, kalbi sızladı. Hemen hayvanın yanına yaklaşıp, başındaki sarığı cıkardı. Hayvanın yarasını sarığı ile sardı. Sırtındaki kıymetli cubbeyi de uzerine orttu. Zavallı hayvanı icinde bulunduğu sıkıntıdan kurtardı. Bu hareketiyle kalbi rahatlamıştı. O gun daha eve donmeden icine evliyÂnın feyzi ve sevgisi doğmuştu. Buyuk bir şevkle arayışı artmıştı. Kalbi yanık ve perişan bir halde zamÂnın meşhur velîlerinden Yahy bin MuÂz hazretlerinin huzûruna gitti. Bu zÂtın dergÂhına girip talebesi oldu. Bir muddet sonunda ders ve sohbetlerinde olgunlaşıp, pişti. Ancak arayışı sona ermiş değildi. Bir gun dergÂha gelen bir grup misÂfir, zamÂnın meşhur evliyÂsından olan hocaları ŞÃ‚h Şuc KirmÂnî hazretlerinden bahsedip, onun hallerini anlatmışlardı. Anlatılanları dinleyince icine o zÂtı gorme arzusu duştu. Bu sebeple Kirman'a gitti. Sohbetinde bulunmak icin musÂde istedi. Ancak; "Sen recÂyı, devamlı umitli olma hÂlini, kendine huy edinmişsin. Umidi huy hÂline getirmişsin. RecÂyı taklid etmek benliktendir. Hocan Yahy bin MuÂz'ın recÂsı hakîkî, seninki ise taklîdîdir." diyerek talebeliğe kabûl etmedi. Fakat, dergÂhından ayrılmadı. Devamlı yalvardı. Bu yalvarma hÂli yirmi gun devÂm etti. Sonunda onu sohbetine kabûl edip, talebeleri arasına aldı. Şah Şuc KirmÂnî hazretlerinin ders ve sohbetlerinden cok istifÂde edip, feyz aldı.

Şah Şuc KirmÂnî, bir gun Ebû Osman Hîrî ile birlikte zamÂnın meşhûr velîlerinden Ebû Hafs HaddÂd'ın ziyÂretine gitmişti. Ebû Hafs HaddÂd'ın sohbetinde bulunmaya can atıyor, ona talebe olmayı cok arzu ediyordu. Ancak hocası Şah ŞucÂ'dan da musÂde istemekten cekiniyordu. Allahu teÂlÂya du edip o zÂtın yanında kalmayı nasîb etmesini istedi. MisÂfirlikleri sırasında bir gun Ebû Hafs HaddÂd gÂyet neşeli bir hÂlde Şah Şuc KirmÂnî'ye; "Bu genci burada bırak. Bu bizim hoşumuza gitti, onu sevdik." diyerek Ebû Osman Hîrî'yi istedi. Hocası onu kıramayıp kabûl etti. Onu bırakıp, memleketine dondu. Artık Ebû Osman Hîrî, Ebû Hafs HaddÂd'ın talebesi oldu. Bir muddet ders ve sohbetlerine devÂm etti. Bir gun hocası ona huzûrundan ayrılıp gitmesini soyledi. "Bir daha yanımıza gelmeni istemiyorum!" dedi. Ebû Osman Hîrî bu cetin imtihan karşısında edeple yerinden kalktı, bir şey soylemeden ve hocasına sırtını donmeden geri geri yurudu. Hocası gozden kayboluncaya kadar bu halde yuzunu donmeden geriye doğru hem yurudu hem de gÂyet icli bir şekilde ağladı. DergÂhın eşiğine yakın bir yere bir cukur kazıp icine girmeyi ve buradan hocasını seyretmeyi, hocası emretmeyince bu cukurdan cıkmamaya karar verdi. O boyle Âşık ve yanık bir halde kıvranırken, hocası Ebû Hafs HaddÂd onun hÂlini muşÃ‚hede edip yanına cağırdı. Yakın talebeleri arasına aldı. Ayrıca kızını verip kendine dÂmÂd yaptı. Ebû Osman Hîrî bu hocasının yanında kemÂle erip buyuk bir velî ve meşhûr bir murşid-i kÂmil, yetişmiş ve yetiştirebilen bir rehber oldu. Yaşayışı, sohbetleri, vÂz ve nasîhatlarıyla insanlara Allahu teÂlÂnın emir ve yasaklarını anlattı. İnsanların duny ve Âhiret saÂdetine kavuşmalarına vesîle oldu. DergÂhında pek cok kıymetli Âlim yetişti.

Ebû HuseyinVerrÂk şoyle demiştir: "Biz tasavvufta ilk talebeliğimiz sırasında Ebû Osman Hîrî'nin dergÂhında şu hususlara dikkat ederdik. Bize haberimiz olmadan ihsÂn edilen, verilen şeyleri ihtiyÂcımız olsa bile severek muhtac birine verirdik. Yanımızda yiyecek bulundurmadan gecelerdik. Yanımızda tutmaz, ihtiyÂcı olanlara verirdik. Bize kotuluk yapanlardan asl intikam almaz, hatt onları mÂzur gorup, alcak gonulluluk gosterir ve ozur dilerdik. HakÂret gorduğumuz kimseye iyilik yapardık. İcimizdeki kotu duşunceler yok oluncaya kadar ona ihsÂnda, ikrÂmda bulunurduk."

Menkıbeleri pek coktur. Talebelerinden Ebû Amr adında bir zÂt şoyle anlatmıştır: "Ebû Osman Hîrî hazretlerini tanıyıp sohbetlerinde bulundum. Onceden icinde bulunduğum kotu hallerimi terkettim. Gunahlarıma tovbe edip bir daha işlememeye karar verdim. Ancak bir muddet sonra yine gunaha başladım. Uygunsuz hallerim oldu. Bu sebeple hocamın huzûruna cıkamıyordum. Gorunmemek icin kacıyordum. Bir gun yolda karşılaşıverdik. Bana şefkat ve merhÂmetle yaklaşıp; "EvlÂdım! Duşmanlarınla gunahlardan ve kusurlardan uzak olmadıkca oturma. Eğer onlarla gunahlara batmış bir halde goruşursen senin bu hÂline sevinirler. Sen gunahsız temiz olduğun zaman ise uzulurler. Eğer gunah işlemen gerekiyorsa bizim yanımıza gel ki, biz sana katlanalım! Boylece duşman arzusuna kavuşamasın." dedi. Bana bu sozleri soyleyince kalbimden gunah işleme duşuncesi silindi. Gercek bir şekilde tovbe ettim."

Bir gun yolda yururken ayyÂş, derbeder ve elinde saz bulunan bir genc, Ebû Osman'ı gorunce sazını abasının icine sakladı. Ebû Osman'ın kendisine bu yaptıklarının kotuluğunu anlatacağını zannetti. Fakat Ebû Osman onun yanına şefkatli bir şekilde giderek, direk sozle ayıplayıp sakındırmadan onun anlayacağı ve kabûl edeceği bir tarzda; "Hic cekinme, zîr insanların hepsi birdir, talebelerin hepsi aynıdır." dedi. Genc onun boyle merhametli davranışından, kendisinin kurtuluşunu cok arzu ettiğini anladı ve yaptığı işlerden ziyÂdesiyle pişmanlık duyarak tovbe etti. Ebû Osman Hîrî hazretleri onun bu hÂlini memnuniyetle karşıladı. Gidip gusul abdesti almasını ve tekrar yanına gelmesini soyledi. Genc gidip gusul abdesti alıp gelince, huzûruna oturtup, şoyle du etti: "Ya Rabbî! Bana duşen vazîfeyi yaptım. Gerisini sana havÂle ediyorum." DuÂnın hemen ardından genci iyi bir hal kapladı. Gencin bu hÂline şaşan birine ise, bu, Allahu teÂlÂnın ihsÂnıdır demek isteyerek; "HÂle hÂkim olan Allahu teÂlÂdır." dedi.

Ebû Osman hazretlerine talebe olup sohbetlerinde bulunan biri, bir gun huzûrunda eski hallerini hatırladı. Onceden tanıyıp goruştuğu bir kadını duşunmeye başladı. Bu hÂli kerÂmetiyle anlayıp, o talebeye bakarak; "Utanmıyor musun?" diyerek îkÂz etti. Talebe toparlanıp kendine geldi.

Ferganalı bir zÂt her sene nÂfile hac yapardı. Yolu NişÃ‚bur'a uğradığı ve Ebû OsmÂn Hîrî hazretlerinin şohretini duyduğu halde sohbetine gitmemişti. Bir seferinde ise huzûruna varıp selÂm vermişti. Hic cevap vermemişler. Kendi kendine, selÂm verdiğim ve hal hatır sorduğum halde cevap verilmiyor? Bu nasıl iştir?" diye duşunurken, Ebû Osman Hîrî hazretleri soze başlayıp; "Hic boyle hac yapılır mı? Anne hasta bir halde bırakılıyor. RızÂsı alınmadan yola cıkılıyor?" dedi. Gelen kimse diyor ki: "HatÂmı anladım, buyuk bir pişmanlık icinde annemin yanına dondum. Anneme hizmet ettim. VefÂt edinceye kadar hizmetine devÂm edip, yanından ayrılmadım. Annemin vefÂtından sonra, hac icin yola cıktım. Ebû Osman Hîrî hazretlerine uğradım. Beni buyuk bir alÂka ile karşıladı. Artık onun talebesi olmak icin hizmetine girmeyi cok arzû ediyordum. Kabul buyurunca talebeleri arasına girdim. Bana dergÂhta hayvanlara bakma işini verdiler. Uzun muddet sohbetlerinde bulunup, verilen vazîfeyi yaptım."

Bir kimse; "Efendim dilimle Allahu teÂlÂyı zikrediyorum ve kalbimle yapamıyorum. Ne yapayım!?" diye sorunca; "Şukret, hic olmazsa bir organın, dilin itÂatkÂr oluyor. Senden bir uzva bu iş icin yol acılmış inşÃ‚allah bir gun kalp de ona uyar." buyurdu.

Akıllı bir kimse kendine zulmeden birini mÂzur gorebilir mi? diye sorduklarında; "Tabi mÂzur gorebilir. Fakat zulmedeni Allahu teÂlÂnın gonderdiği bir musîbet olarak kabûl etmek (imtihan edildiğini, gunahları sebebiyle veya yuksek dereceye kavuşturulması icin) şartıyla." dedi.

Buyurdu ki: "Reddedilmemek icin Allahu teÂlÂya itÂate devÂm etmek, saÂdetin; tovbesinin kabûl olunacağını umarak, tovbe etme umidiyle isyÂnda ısrar ve gunaha devÂm etmek, şekÂvetin alÂmetidir."

"Uc şey duşmanlığa sebeb olur: Mala tamahkÂrlık, insanların ikrÂmlarına duşkunluk gostermek, insanların gostereceği îtibÂra onem vermek!"

"Korku, Allahu teÂlÂnın adÂletinden; umid ise lutfundandır."

"İnsanlar isteklerine karşı cıkılmadıkca, bulundukları ahlÂk uzere halim selîmdirler. İsteklerine karşı cıkılınca iyi gorunen insanlar hemen kotu ahlÂklı kesiliverirler. Gercekten iyi insanlar isteklerine karşı cıkılınca da değişmezler."

"Akıllı, korktuğu şey başına gelmeden once, onun cÂresine bakandır."

"Allah korkusu, seni O'na ulaştırır ve kendini beğenmekten uzaklaştırır."

"DunyÂyı sevmek, Allah sevgisini kalpten goturur. Allahu teÂlÂdan başkasından korkmak, Allah korkusunu kalpten cıkarır; Allah'tan başkasından istemek, Allahu teÂlÂya olan umidi kalpten uzaklaştırır."

"Zenginlerle sohbet ederken azîz, fakirlerle sohbet ederken alcak gonullu ol. Zenginlere karşı izzetli davranman tevÂzu, fakirlere karşı alcak gonullu olman şereftir."

"EvliyÂnın sohbetine kavuşan kimse, Allahu teÂlÂya kavuşturan yolu bulur."

"Nefsine Âit bir şeyi guzel goren kimse ayıplarını ve kusurlarını gormez. Her hususta nefsini itham edenlerden başkası, kendi kusurlarını goremez."

"VerÂ, şupheli şeylerden sakınmak nedir?" diye sorulunca; "Eb SÂlih Hamdûn KassÂr, can cekişen bir dostunun karşısında bulunuyordu. O kimse vefÂt etti. Hamdûn KassÂr odada yanan lambayı sondurdu. Lambayı nicin sondurdun, diye sorulunca, lambanın icindeki yağ şimdiye kadar vefÂt eden bu kişiye Âitti. O vefÂt edince mîrascılarına kaldı. Başka yağ bulunuz." cevÂbını verdi.

"Her ceşit uzuntu fazîlettir, mumin icin derecede ziyÂdeliktir. Fakat uzuntunun sebebi gunah olan şeyler olmamalı. Bunları yapamadım diye uzulmemeli. Her ceşit uzuntunun fazîlet olması, uzuntunun insanın derecesini yukseltmese bile gunahlarının silinmesine, affedilmesine sebeb olmasıdır."

"Bir murşide, rehbere talebe olan kimsenin, samîmî değilse, gunden gune betbahtlığı artar."

"Tasavvufta yetişmek isteyen murid, talebe, tasavvuf erbÂbı olanların ilminden bir şey işitir ve bu işittiği şeyle amel ederse, bu husus kalbinde omrunun sonuna kadar istifÂde edeceği bir hikmet olur. İşitip amel etmeyen kimse icin ise, işittiği şey ezberlenen bir hikÂye gibi akılda kalır ve zamanla unutulup gider."

Hocası Ebû Hafs vefÂt edeceği sırada, bir nasîhatta bulununuz da bize yÂdigÂr kalsın demişti. Bunun uzerine; "İşlenen kusur ve hatÂlara butun kalbinizle kırgın ve uzgun olunuz. Bu soz size nasîhatim olsun." buyurmuştur.

"Kim sozuyle ve işiyle sunneti nefsine hÂkim kılarsa, sunnete uyarsa hikmetle konuşmuş ve yapmış olur. Kim nefsine ve arzusuna gore iş yaparsa ve konuşursa bid'at işlemiş olur."

"İnsanların icine nereden geldiği bilinmeyen keder nasıl coker?" diye sorulunca; "Ruh, insanın işlediği gunahları ve kotulukleri unutmaz. Nefs ise bunları unutur. Ruh, nefsin mahvolduğunun farkına varır ve bu sebeple insanın icine bir keder coker. İnsan bunun sebebini anlayamaz."

"Kul icin guzel edepten daha iyi mertebe goremedim. Cunku aklın hayÂtı edeptir. İnsan edep ile duny ve Âhirette yuksek derecelere kavuşur."

"Kim nefsini terbiye ederse, herkes ondan terbiye oğrenir. Edep ehline aykırı hareket eden, yasaklara dalar ve kendisine tÂbi olanlar yoldan saparlar."

"Edep iki kısımdır: BÂtının edebi, zÂhirin edebi. BÂtının edebi, kalbin temizlenmesi; zÂhirin edebi ise uzuvları kotuluk yapmaktan ve gunahlardan korumaktır."

"İbÂdetin tadını alan kimse ibÂdetten usanmaz. Usanan kimse, Allahu teÂlÂyı az tanıdığı icin usanır. Peygamber efendimiz o kadar cok namaz kılardı ki, mubÂrek ayakları şişerdi."

"Allahu teÂlÂnın mÂrifetle aziz kıldığı bir kimseye yaraşan, gunah işleyerek kendini zelîl etmemesidir."

"Zuhd; dunyÂdan el etek cekmek ve duny kimin eline gecerse gecsin kaygılanmamaktır."

"Durust, gercek ve doğru korku, acık ve gizli gunahlardan buyuk bir dikkatle sakınmaktır."

"Sabırlı kimseler, sıkıntılara katlanmayı huy edinenlerdir."

"TevÂzuun kaynağı şunlardır: İnsan cehÂletini hatırında tutmak, işlediği gunahı unutmamak ve Allahu teÂlÂya devamlı muhtÂc olduğunu hic aklından cıkarmamak."

"Arzu ve isteklerinin peşinde koştuğun muddetce zindanda gibisin. İşi, Allahu teÂlÂya havÂle edersen, rÂhata ve selÂmete erersin."

EY OBUR!

Ebû Osman Hîrî, oyle mubÂrek bir zÂttı ki, rastladığı iyi veya kotu davranışlar karşısında takındığı tavırla muhÂtap olduğu kimselere faydalı olur, onların kurtulmasını duşunurdu. Bir gun onu iyi tanımamış ve kabullenememiş olanlardan biri onu yemeğe dÂvet etti. DÂveti kabûl ederek gitti. Adam kapıdan ona; "Ey obur! Yiyecek bir şey yok, geri don!" dedi. Ebû Osman geri donup giderken tekrar cağırdı ve; "Bir şeyler yiyebilmek icin ne kadar ciddî davranıyorsun. Yiyecek hicbir şey yok." dedi. O yine geri dondu. Fakat adam tekrar cağırdı ve; "Kopek var yersen ye, yoksa hemen git."dedi. Bu hal defÂlarca tekrarlanmasına rağmen Ebû Osman hic incinmedi, hic kırılmadı. En sonunda adam onun olgunluğunu, tevÂzuunu, kibirden ve kızmaktan uzak olduğunu gordu. Bu halin ancak evliyÂda bulunacağı kanÂatına vardı. Ozur dileyip talebesi oldu. "Sen nasıl bir kişisin ki, sana defÂlarca hakÂret ettim ve kovdum. Ama sende hic kırılma ve incinme belirtisi gorulmedi." diye sordu. O da cevap olarak; "Kırk yıldan beri, Allahu teÂl beni hangi hal icinde bulundurursa bulundursun, hic hoşnudsuzluk duymadım." dedi.

EDEB NASIL OLUR?

Ebû Osman Hîrî hazretleri buyurdu ki: "Allahu teÂlÂya karşı edep, O'ndan devamlı korku uzere bulunmak ve O'nu murÂkabe uzere olmaktır. Resûlullah'a karşı edeb, sunnet-i seniyyeye yapışmakla; evliyÂya karşı edeb, ona hurmet etmek, hizmetlerinde bulunmakla; coluk-cocuğa karşı edep, onlara guzel ahlÂk ile muÂmele etmekle; arkadaşlara ve dostlara karşı edep, onlara guler yuzlu olmakla; cÂhillere karşı edep, onlara du ve merhÂmet gostermekle olur."

1) Hilyet-ul-EvliyÂ; c.10, s.244
2) TabakÂt-ul-KubrÂ; c.1, s.86
3) VefeyÂt-ul-A'yÂn; c.2, s.369
4) TÂrih-i BağdÂd; c.9, s.99
5) Tezkiret-ul-EvliyÂ; s.259
6) Keşf-ul-Mahcûb; s.222
7) TabakÂt-us-Sûfiyye (Sulemî s.170
8) KıyÂmet ve Âhiret (5. baskı); s.333
9) Sıfat-us-Safve; c.4, s.94
10) CÂmiu KerÂmÂt-il-EvliyÂ; c.2, s.26
11) Meşreb-ul-ErvÂh; s.17, 61
12) Hazînet-ul-AsfiyÂ; c.2, s.173
13) TabakÂt-ı EnsÂrî; s.198
14) Sefînet-ul-EvliyÂ; s.139
15) İslÂm Âlimleri Ansiklopedisi; c.3, s.157

__________________