Velî Kavramıyla İlgili Bazı Tasavvufî Terimler

Velî Kavramının Tasavvufî Yorumla Anlaşılmasına Yardımcı Olabilecek Bazı Tasavvufî Kavramlar: Velî kavramının başına gelenler nice Kur’Ânî kavramın da başına gelmiştir. Tasavvufî anlayışla tahrife uğramış diğer kavramlara ornek olması acısından, velî kavramının arka planını anlamak icin, bu kavramla akrabalığı olan bazı kavramları birlikte değerlendirmek gerekmektedir. Aşağıdaki kavramların tasavvufî icerikleri, velî kavramının tasavvufî anlamdaki ozel mÂnÂsını daha anlaşılır kılacaktır.

Tasavvuf, farklı inanc ve yaşayışını ifade edebilmek icin kendine has terim uretmiş veya bazı Kur’Ânî kavramları alarak, onların icini değişik bicimde doldurup, kendi anlayışına uygun tarzda anlamlandırmıştır. Velî kavramındaki tahrifi daha iyi anlayabilmek icin, bu kavramla ilişkili bazı tasavvufî kavramları tanımanın faydası olacağı acıktır. Aşağıdaki kelime ve terimler, tasavvuf ve tasavvuf tarihi uzmanı Suleyman Uludağ’ın Tasavvuf Terimleri Sozluğu’nden alınmıştır (Marifet y. 3. Baskı). Uludağ, bu ansiklopedik sozluğu, meşhur tasavvuf kitaplarına dayanarak hazırlamış, hemen tum yorumlarla ilgili tasavvufun kaynak eserlerine atıflarda bulunmuştur. Gerekli goren okuyucu, (kelime acıklamalarının sonunda parantez icinde verilen) kitaptaki sayfa numaraları yardımıyla daha geniş bilgi alabilir, kaynaklarını oğrenebilir. Kelimelerin tasavvufî anlam ve yorumlarının bilinmesi, velî kavramını olduğu kadar, tasavvufu da yakından tanımaya vesile olacaktır.


Abdal: Sayıları yedi veya yetmiş olarak gosterilen bir evliy zumresi. Bkz. BudelÂ. (s. 14)

ArÂis-i Hak: Hakk’ın gelinleri. (Arûs; gelin, guveyi, duğun) Tasavvufta; Başkalarından kıskandığı icin Hakk’ın, kimliklerini halka acıklamadığı ve gizli tuttuğu velîleri. Hakk’ın harîm-i ilÂhideki has dostları, ozel ilgisine mazhar olan kulları. Gerdek gecesi gelini damaddan başkası gormediği gibi bunları da ilÂhî haremde Hak’tan başkası gormez. Bunlara “arûs-i azr” (bÂkire gelinler, dilber gelinler) ismi de verilir. (s. 50-51)

Arbede: Savaşmak, kavga etmek. Tasavvufta; Cezbeli sÂliklerin ve galebe halindeki bazı sûfîlerin CenÂb-ı Hak ile tartışmaları, cekişmeleri ve kavga etmeleri. Buna muşÃ‚cere ve muhÂseme de denir. Bir naz ve samimiyet halidir. (s. 51)

Ârif: Bilen, vÂkıf, ÂşinÂ, tanıyan, anlayışlı, kavrayışı mukemmel, irfan sahibi. Tasavvufta; Allah TeÂlÂ’nın kendi zÂtını, sıfatlarını, isimlerini ve fiillerini muşÃ‚hede ettirdiği kimse. Keşf ve muşhÂhede yoluyla yani mÂnevî ve rûhî tecrubelerle Allah hakkında zevkî ve vecdî bilgilere sahip olana “Ârif” denir. Ârif, kendisi sustuğu halde diliyle Hakk’ın konuştuğu kimsedir. Ârif, kendi varlığında fÂni, Hak ile bÂkîdir.” İbn Arabî, Ârifin dış Âlemde “şeyler” (eşya) yaratma gucune sahip olduğunu ve bu gucun onun himmeti olduğunu soyler (bkz. Fusûs, 6. Fasl). Onun yarattığı şeye “mahluk-ı Ârif” denir. Ârif, sûfîlikte kÂmil insandır. (s. 52-53)

Atılan ok geri donmez: Bir velî beddu ettimi mutlaka hedefini bulur. BedduÂnın hedefine ulaşmasına engel olmak ve onu geri almak, velînin elinde değildir. Şeyhe ve velîye karşı işlenen sucun tevbesi ve affı olmaz. (s. 64)

AzrÂ: Dilber, bÂkire. Tasavvufta; a- Kimsenin keşfedemediği ve sırrına vÂkıf olamadığı yuce hakikat, b- Hakk’ın halktan gizli tuttuğu ve sakladığı velîsi. (s. 78)

Bed duÂ: Birinin aleyhinde yapılan duÂ. Velînin yaptığı beddu mutlaka yerini bulur (bkz. atılan ok geri donmez). (s. 90)

Bekci: Sahip, hÂkim, hÂmi, muhÂfız. Her beldenin bir sahibi, yani mÂnevî bekcisi ve muhÂfızı vardır; Bu da velîdir. (s.92)

Beşler: CebrÂil’in kalbi uzere bulunan (rûhÂnî his ve bilgilerini ondan alan) beş ermiş. Ruhların hukumdarı olan CebrÂil’in nefesinden ve ilminin feyzinden kalpler hayat bulduğu gibi, tarik ehlinin hukumdarları olan beşlerin nefes ve ilim feyzinden de gonuller hayata kavuşur. (s. 96)

Bî-reng: Renksiz. Tasavvufta; dinlerin birliği (vahdet-i edyÂn). Butun renklerin aslı renksizlik olduğu gibi, butun dinlerin aslı da bir ve aynıdır. Bu da butun insanların “elest bezmi”nde kendilerinin kul, Allah’ın Rab olmasını kabul etmelerinden ibÂret olan tek ve bir dindir. Belli bir mertebeye ulaşan mutasavvıf, butun din mensuplarına aynı gozle bakar. Cunku hepsinin aslı birdir. Butun dinler ve mezheplerde esas olan sozkonusu dinin renkleridir. HallÂc’a gore insanlar, kendilerinin tercih ettikleri din uzere değil; kendileri icin tercih edilen din uzere bulunurlar. İbn Arabî’ye gore Allah, kendisinden başkasına ibÂdet edilmemesine ferman buyurduğundan, esasen Ondan başkasına ibÂdet etmek mumkun değildir, başka şeylere ibÂdet edenler farkında olmadan Ona ibÂdet ederler. (s. 102-103)

BudelÂ: Bedel, karşılık, denk, bir şeyin halefi ve değişiği anlamına gelen “bedel”in coğuludur. Tasavvufta; Yediler (yedi evliyÂ) anlamına gelir. Bunlardan her biri gozden kaybolur, bir anda cok uzak mesafelere giderler. Gozden kayboldukları vakit, yerlerine her yonden kendilerinin tıpkısı olan canlı bir beden bırakırlar. HÂl, hareket ve şekil bakımından aslından ayırt edilmeyen bu bedene “bedel” ve “bedil” denir. Bedel bırakma gucune sahip olan velîlere “budel” denir. (s. 106)

Cihad: Savaş. Tasavvufta; sÂlikin nefsini zabt u rabt altına alması icin vermiş olduğu mucÂdele, bu maksatla cekilen cile. CihÂd-ı asğar: Kucuk savaş. Tasavvufta; duşmana karşı cephede verilen savaş. CihÂd-ı ekber: Buyuk savaş. Tasavvufta; nefse karşı verilen savaş. Nefsin kahr ve mahv edilmesi. (s. 121)

Caput: Turbelere bağlanan kumaş parcaları. (s. 127)

Carpmak: Bir ermişin veya yatırın gazabına uğramak. Velîlere, ermişlere, yatırlara veya kutsal şeylere hakaret edilip bu gibi kişiler ve nesneler aşağılanınca ermişlerin ve yatırların mÂneviyÂtı ve rûhÂniyeti onları cezalandırır. (s. 127)

Derviş: Fakir, yoksul, dilenci. Tasavvufta; sûfî, mutasavvıf, fakir, murid, muntesip. Derviş kelimesi, dilenmek anlamına gelen “derviz”den gelir. Aslında derviş, dilenci demektir. (s. 142-143)

Destur: İzin, ruhsat, musÂade. Tasavvufta; Bazı tarikatlarda, ozellikle Mevlevîlikte ve BektÂşîlikte şeyhlerden ve tarikat buyuklerinden musÂade almak icin kullanılan bir deyim. CesÂret isteyen zor bir işe girişilirken evliyÂnın rûhÂniyetinden faydalanmak ve onlardan guc almak icin “destûr!” denir. Ekseriya; “Destûr y pir!”, “destûr y Ali!” denir. (s. 143)

Dortler: RicÂl-i ilÂhiye adı da verilen dort ermiş, evtÂd-ı erbaadan başka olup onlara imdad ederler. Halleri rûhÂnî, kalpleri semÂvî olduğundan yeryuzunde mechul, ama semÂda tanınırlar. İbn Arabî bunları Endulus’te ve Suriye’de gorduğunu soyler. (s. 154)

Efendi: Sozu gecen, buyruğu yuruyen, itiraz edilmeksizin kendisine uyulan kimse. Tasavvufta; şeyh, pir. Doğu geleneğinde padişah efendi, tebaa onun kullarıdır. Hukumdar, emri altındakilere: “kullarım”, onlar da sultanlarına “efendimiz (mevlÂnÂ, seyyidenÂ)” diye hitap ederler. Aslında efendi (seyyid, mevlÂ) kole sahibi demektir. Buradan kalkan dervişler, şeyhlerine “efendi”, “efendimiz”, “efendi hazretleri” gibi unvanlar verir, kendilerini de onun kulları yerine korlar. Şeyh ise muritlerinden; “bendelerim”, “kullarım” diye soz eder. Şeyhe şah ve sultan da denir. “Efendi ne isterse etmek gerek / Kuluz biz duşer mi sual eylemek” (İzzet Molla). (s. 163-164)

EfrÂd: Ferdler, eşsiz şahsiyetler. Tasavvufta; kutbun gozetimi dışında kalan gayb erenler. Bunların belli bir sayıları yoktur. 2, 3, 6 ve 10 olabilir. (s. 164)

Eren: Ulaşan, varan. Tasavvufta; vÂsıl, ehl-i vusûl, vuslatı gercekleştiren, velî, ermiş, kÂmil insan. Horasan erenleri: Anadolu’nun fethi sonrasında Horasan’dan gelen ermişler. (s. 174)

EvliyÂ: Velîler, dostlar. Tasavvufta; ermişler, erenler. Ozel anlamda sadece Allah’ın kendilerine kerÂmet ve ilham ihsan ettiği kÂmil mu’minler evliyÂdır. EvliyÂnın ceşitli varlıklar uzerinde etkli olan bir mÂnevî gucu vardır. DuÂları Allah katında makbul olur. (s. 180-181)

EvliyÂiye: Allah’ın velîsi ve dostu olma seviyesine yukselenlerden mukellefiyetin ve ibÂdetlerin duşeceğine inanan mutasavvıflar zumresi. (s. 181)

EvtÂd: Direkler, sutunlar. Tasavvufta; biri doğuda, diğeri batıda, ucuncusu kuzeyde, dorduncusu guneyde bulunan dort buyuk velî. İbn Arabî, Allah bu bolgeleri bu ermiş kulları aracılığı ile korur, der. (s. 181)

Fal: Uğur, kadem, meymenet; ileride yapılması duşunulen bir işin hayırlı ve faydalı sonuclar verceğine dair bazı ipuclarının ve işaretlerin bulunduğuna inanmak. Şeyhin hÂl, hareket ve tavırlarını ileride iyi şeylerin olacağının işareti olarak kabul etmek de faldır. Fakat mutasavvıflar bu ceşit fallara “işÃ‚ret”, “beşÃ‚ret” gibi isimler verirler. (185)

Fen fillÂh: FenÂ; yokluk, hiclik demektir. Fen fi’l-vucûd: Varlıkta fÂni olmak, her şeyi hem Allah olarak gormek, hem Allah olarak bilmek, bu hale zevkle ulaşmak. Bu mertebede bulunanlar; “l mevcûde illÂllah (Allah’tan başka varlık yoktur; her şey Allah’tır)” derler. Fen fillÂh; Allah’ta fÂni olmak. Kulun, beşerî vasıflardan ve aşağı arzulardan sıyrılıp ilÂhî vasıflarla donanması. (s. 188)

Fen fişşeyh: Muridin murşidde, dervişin, pîrinde fÂni olması. Murîdin kendi şahsî irÂde ve arzularını yok edip yerine şeyhinin irÂde ve arzusunu koyması. Şeyhinin hatasını kendi isÂbetli fikrine tercih edecek derecede ona uyması. Şeyhte fÂni olmak, Allah’ta fÂni olmanın mukaddimesi ve başlangıcıdır. (s. 188-189)

Feyz: Taşmak. Tasavvufta; sÂlikin calışması ve cabası sozkonusu olmaksızın Allah tarafından onun kalbine herhangi bir husûsun verilmesi. Feyz-i isnÂdî: Şeyhe ve muridlerine senet ve silsile vÂsıtasıyla gelen feyz, rûhÂnîler yoluyla ulaşan feyz, irfan. (s. 192)

FirÂset: Sezmek, hissetmek. Tasavvufta; Yakîn, keşfetme ve gaybı gorme, gaybı bilme. (s. 194)

Gavs: Sığınma, iltic etme demektir. Tasavvufta; kendisine sığınıldığı zaman kutba "gavs" denir (KÂşÃ‚nî, Ta'rîfÂt). Sûfîler darda ve sıkışık durumda kaldıkları zaman: "Yetiş y Gavs!", "Meded y Gavs!", "İmdÂd y pîr!" diye feryad eder ve kutbun mÂnevî himÂyesine iltic ederler. "Gavs-ı a'zam": En ulu gavs, buna "kutb-ı ekber" de denir. Hz. Peygamber'in bÂtınından ibÂrettir. Velîliğin en yuce mertebesi budur. Abdulkadir GeylÂnî'ye ozellikle Gavs-ı a'zam denir. (s. 201)

Gayb erenler: Goze gorunmeyen velîler. Ucler, yediler, kırklar, abdallar gibi bazı velîler vardır ki, gÂiptirler, goze gorunmezler; kısa zamanda uzun mesÂfeler katederler. Bkz. RicÂlu’l-gayb. (s. 202)

Habîbiye: “Bir kimse, yaratılmışlardan ilgisini keserek Allah’ı kendisine sevgili ve dost edinirse, ondan teklifler duşer” diyen mutasavvıflar zumresi. (s. 211)

HÂce, hÂcegÂn: Efendi, bey, ağa, hoca. Tasavvufta; şeyh, murşid. Ozellikle ilk nakşî şeyhleri seyyid, efendi ve şeyh gibi unvanlar yerine “hÂce” unvanı ile anılır. Bu yuzden Abdulhalik GucduvÂnî’ye nisbet edilen bir tarîkate de hÂcegÂn adı verilmiştir. (HÂcegÂn; hocalar demektir.) (s. 212)

HÂcib-i Hak: Hakk’ın kapıcısı. Tasavvufta; Hak ile halk arasında aracı olan insan-ı kÂmil ve şeyh-i vÂsıl. KÂmil insan hÂcib olması sıfatıyla muridi Hakk’ın huzûruna alır, Hakk’ın nÂibi olması sıfatıyla da Onun mulkunde tasarrufta bulunur. İbn Sina: “Allah’ın huzûru, gelişiguzel herkesin oraya giremeyecekleri kadar ulu bir makamdır” demiştir. Bu yuce makama bir usûle gore ve bir şeyh rehberliğinde girilmesi gerektiğine inanılır. (s. 213)

HÂtemu’l-EvliyÂ: HÂtem; muhur, yuzuk, son demektir. Tasavvufta; sÂlikin butun makamları kat etmesi ve nihayete ermesine hÂtem denir. “HÂtemu’l-enbiy”: Son peygamber. “HÂtemu’l-evliyÂ: Son velî veya velîlerin en ulusu, bir rivÂyete gore İbn Arabî. Hatm-i velÂyet goruşunu Hakim Tirmizi ortaya atmış, İbn Arabî bunu geliştirmiştir. Hatm-i nubuvvet, zamanla sınırlı olup Hz. Peygamber’le sona erdiği halde; hatm-i velÂyet zaman ustudur, ezelden ebede kadar surer, zira nubuvvet Nebî’nin, velÂyet Allah’ın vasfıdır. (s. 227)

Hatm-i HÂce: Nakşî tarikatında toplu olarak icr edilen bir zikir ve du bicimi. Umûmiyetle Pazartesi ve Cuma geceleri okunur. Abdest alınır. Kıbleye karşı diz cokup oturulur, tevbe ve istiğfar edilir, tarikat silsilesine dÂhil olan butun şeyhlerin ruhlarına teveccuh edilip onlardan yardım ve imdad istenir. (s. 228)

HayÂl: MÂsivÂ, Allah’tan mÂad her şey. Tasavvufta; mutasavvıflar Hak hÂric diğer tum varlıkların gercek bir varlığı bulunmadığı, bunların birer hayal, akis ve golge varlıklar olduğunu soylerler. Ozellikle vahdet-i vucud anlayışına bağlı olanlar bu goruştedirler. Sevgilinin zihnindeki hayÂli de onemlidir. (s. 229-230)

Hayzu’r-ricÂl: Erkeklerin hayzı. Tasavvufta; sÂlikin cezbeye kapılarak ve vecde gelerek kendinden gecmesi, bu yuzden hayız goren kadınlar gibi Allah’ın huzûruna cıkamaması, namaz kılamaması hÂli. Bazı mutasavvıflar, kerÂmetleri ve hÂrikulÂde halleri de bir eksiklik olarak değerlendirir ve bu hallere erlerin hayzı derler. Henuz irşad ehliyetini kazanamadığı icin kendisine uyulmayan ve ornek alınmayan sÂlikler de hayız halinde sayılır. İrşad ehliyetini kazandıkları zaman artık er olurlar. (s. 231-232)

Hıfz: Koruma. Tasavvufta; EvliyÂnın gunah işlemekten ve hatada ısrar etmekten koruma hali. Peygamberimiz’in ismet sıfatına karşılık, ermişlerin hıfz sıfatı vardır. Peygamberler ma’sûm, velîler mahfûzdur. Allah peygamberi gunah işlemekten, velîyi gunahta ısrar ve devam etmekten korur. Mahfûz olmak, velî olmanın şartıdır. (s. 235-236)

Himmet: Ermiş kişilerin maksadı hÂsıl eden, iş bitiren ve dilediklerini yerine getiren mÂnevî gucu. Himmet-i ricÂl: Erenlerin himmeti. Erlerin himmeti dağları yerinden oynatır. Pirler, dervişlerini himmetleriyle terbiye ve idÂre ederler. (s. 243) *

Hulûl: Bir şeyin diğer bir şeye girmesi. Tasavvufta; Allah’ın bazı eşyaya veya kişilere girmesi inancı. Bu inancta olan mutasavvıflara hulûl ehli adı verilir. (s. 247)

Hulûliye: “Guzel kadınlara ve oğlanlara (tuysuzlere) bakmak helÂldır, Allah’ın bazı sıfatları bize hulûl eder. Bu hal icinde iken opuşmek ve sarmaş dolaş olmak cÂizdir” diyen mutasavvıflar zumresi. (s. 247)

Hurriyye: Kendilerinden gecmiş bir halde iken cennetten gelen hûrîlerle seviştiklerini ve cinsî temas kurduklarını iddia eden mutasavvıflar zumresi. (s. 249)

İlhÂm: Bildirmek, haber vermek. Tasavvufta; a) Feyz yoluyla kalbe gelen ozel bir anlam ve bilgi. Duşunmekle kazanılan bir bilgi değildir. b) Kalbe konulan iyilik hissi, hayır duygusu. İlhamın kaynağı ya Allah veya melektir. Velîler, ilhamı peygamberlere vahiy getiren meleğin aldığı kaynaktan alırlar. (s. 263)

İmÂmÂn: İki imam. Tasavvufta; biri kutbun sağında, diğeri solunda yer alan iki velî. Sağdaki melekût, soldaki mulk Âlemine bakar. Soldakinin mertebesi daha yuksek olduğundan, kutbun halifesi olur. (s. 265)

İnhinÂ: Eğilmek, boyun eğmek. Tasavvufta; muritlerin şeyhlerini veya halifesini ya da birbirini eğilerek selÂmlamaları. Bu tur selÂmı secde sayıp reddedenler: “Ne senden bana rukû, ne benden sana sana kıyam; selÂmun aleykum, aleykum selÂm” derler. (s. 268)

İnsÂn-ı KÂmil: Yetkin insan, kÂmil insan. Tasavvufta; Allah’ın zÂt, sıfat, isim ve fiilleriyle en mukemmel bicimde kendisinde tecellî ettiği insan. Gavs, kutup, hakiki murşid. İnsÂn-ı kÂmil, Allah’ın sûreti, Allah da onun rûhu gibidir. Diğer taraftan insÂn-ı kÂmil, Âlemin rûhu; Âlem de onun sûretidir. İnsÂn-ı kÂmil, Allah’ın gozu (aynullah) dur, Âlemin nûrudur. (s. 269-270)

İrfÂn: Marifet, keşf, hads, ilham, sezgi, mÂnevî ve rûhî tecrube ile elde edilen bilgi, tecrubî bilgi. (s. 271)

İhvÂn: Kardeşler. Tasavvufta; Belli bir tarîkate ve şeyhe bağlı olanlar birbirinin kardeşi (ihvÂn), bunun dışında kalanlar ecnebî, ağyÂr, digerÂn (başkaları)dır. Bazı hallerde yabancıların tarîkat Âyinlerine alınmaları, şeyhin ozel sohbetine katılmaları hicbir tarîkatte uygun gorulmemiştir. Belli bir tarîkat mensupları, bir Âile gibidir. Şeyh baba ve peder (ata), şeyhin karısı ana-bacı ve vÂlidedir. Muridler ise şeyhin evlÂdıdır. Bu evlÂt, yekdiğerinin kardeşi (ihvÂnı, birÂderi)dir. (s. 260)

İstiğÂse: Sığınmak, iltic etmek, meded ve yardım istemek, imdad demek. Tasavvufta; darda kalan bir tarîkat ehlinin şeyhini yardıma cağırması veya olu ermişlerin ruhlarından imdat dilemesi. Sıkışık durumda kalan bir kimsenin Allah’tan veya peygamberin rûhÂniyetinden yardım istemesi de istiğÂsedir. Son donem mutasavvıfları, şeyhlerden ve yatırlardan daima istiğÂsede bulunmuşlardır. Kendisinden medet umulan en buyuk velî “gavs”tır. (s. 276)

İstimdÂd: İmdat istemek, medet ummak, Âcil yardım talebinde bulunmak. Tasavvufta; tarîkat ehlinin şeyhlerden veya olu velîlerin ruhlarından yardım istemeleri. “Meded y şeyh!” “meded y gavs-ı a’zam!” demeleri. “Zikir murÂd eden kimse, iki dizi uzerine oturup ağzını kapatır, gozlerini yumar, butun his ve kuvvetlerini faÂliyetten menederek şeyhin rûhÂniyetine teveccuh edip ondan istimdÂdda bulunur.” (s. 279)

IstişfÂ’: Şefaat istemek, bir işin gorulmesi icin birinin aracı (vÂsıta, vesîle) olmasını istemek. Tasavvufta; tarîkat ehlinin yatırlardan ve ermişlerin ruhlarından Allah katında şefaatcı ve aracı olmalarını istemeleri. (s. 280) **

İşrÂf: Bilmek, haberdar olmak, vÂkıf olmak, Tasavvufta; bÂtınî hallere vÂkıf olmak, insanların rûhî hallerini ve kalplerinden gecirdiklerini bilmek. FirÂsetten farkı, firÂsetin gecici, işrÂfın kalıcı olmasıdır. (s. 283)

Keşf: Acığa cıkarma, perdenin acılması. Ortulu olanı acma, gizli olanı meydana cıkarma, sezme, tahmin etme. Tasavvufta; a) Perdenin otesindeki gaybî hususlara ve hakiki şeylere, bunları yaşayarak ve temÂşÃ‚ ederek vÂkıf olmak. MukÂşefe, beden ve his perdesinin kalkması ve ruh Âleminin seyr edilmesi. b) İlham. Doğrudan ve aracısız Allah’tan alınan bilgi. Bu bilgi ya ilÂhî hitabı işitmek ve dinlemek veya gayb Âlemini gormek sûretiyle elde edilir. c) İbn Arabîye gore velîler, bilgileri peygamberlere vahiy getiren meleğin aldığı kaynaktan doğrudan alırlar. Bazı keşifler kesin bilgi verir. Sûfîlere gore maddî ve duyulur Âlemden gelen tesir, kir ve pas kalbin gayb Âlemini gormesine engel olan bir perde (hicÂb) oluşturur. RiyÂzet ve tasfiye ile bu perde kalkınca gayb, ayÂn-beyÂn olarak gorulur. Bu perdenin acılmasına, yani kalp gozunun acılmasına keşf denir. Keşf-i zamÂir: Bir velînin başkalarının kalbinden ve zihninden gecen şeyleri bilmesi. Keşf-i ahvÂl-i kubûr: Bir velînin mezarlarda gomulu olan olulerin o Âlemdeki hallerini bilmesi. (s. 310-311)

Kırklar: RicÂlu’l-gayb veya gayb erenlerden 40 velî. (s. 314)

Kıtmîr: Kopek. AshÂb-ı Kehf’in kopeği. Tasavvufta; sûfî olmadığı halde, sûfîlerin arasında bulunan kimseye kıtmîr denir. Dervişler ve muridler bir kopek sadÂkatı ile şeyhlerinin kapısında beklemeyi ve ulumayı en buyuk şeref bilirler. M. BahÂeddin Nakşbend, Abdulkadir GeylÂnî’nin turbesine şu ibÂrenin yazılmasını emretti: “Pirlerin kapısında kopek ol, / Eğer Hakk’a yakın olmak istersen. / Zira arslanlardan daha şereflidir. / GeylÂnî’nin kapısındaki kopek.” (s. 315-316)

Kutb (kutub): MedÂr, değirmenin alt taşına yerleştirilen ve ust taşın donmesini sağlayan demir. Tasavvufta; a) En buyuk velî, b) Her zaman, Âlemde Allah'ın nazar kıldığı yer olan tek kişi (KÂşÃ‚n&#238. c) Kutub, Âlemin rûhu, Âlem de onun bedeni gibidir. Her şey kutbun cevresinde ve onun sÂyesinde hareket eder. Yani her şeyi o idare eder (TehÂnevî, II/1268; İbn Arabî, Fusus, 39, 73). Kutbu'l-aktab: Kutubların kutbu, kutbu'l-ekber: En ulu kutub. Kutbu'l-irşÃ‚d: Rehber kutub. Tasavvufta; Her uc terim de halkı irşad etmek ve hidÂyete erdirmek işiyle gorevli velî anlamına gelir. Bu velî, arştan ferşe kadar tasarrufta bulunur. (s. 325-326)

Meded: İmdad, yardım, himÂye. Meded Allah’tan istenir. Tasavvufta; ermişlerin ruhlarından yardım istemeye de meded denir. Alevî-BektÂşi zumreler “yetiş y Ali” anlamında meded kelimesini kullanırlar. (s. 353)

Murid: İrÂde ve talep eden, ehl-i irÂde, isteyen, arzu eden. Tasavvufta; a) İrÂdesi olmayan, irÂdesinden soyutlanan, irÂdesini kullanmayan. b) Kendisine semÂnın kapısı acılan ve isimle Hakk’a erenler arasına katılıp ona eren. c) Tarîkate giren ve şeyhe bağlanan, derviş, bende; efendisi olan şeyhin kulu. CenÂze, onu yıkayan kişinin onunde nasıl irÂdesiz ise, murid de şeyhinin onunde o şekilde irÂdesizdir. Bir kor, kendisini yeden kişiyi ucurumun kenarında nasıl takip ederse, murid de her hususta şeyhini oyle takip eder. Murid kendi şahsî irÂdesini şeyhinin irÂdesinde yok etmiştir (Fen fi’ş-şeyh); onun icin irÂdesizdir. d) Şeyhinin emir ve irÂdesini yerine getiren bir Âlettir. e) Kendisi icin Hakk’ın irÂde ettiğinden başka bir şey irÂde etmeyen, Hakk’ın irÂdesi onunde ve karşısında kendi irÂdesini hice sayan. (s. 388)

Murşid: Rehber, delil, kılavuz, yol gosteren. Tasavvufta; a) SırÂt-ı mustakîmi gosteren, dalÂletten once hak yola ileten. b) Şeyh, velî, er, eren, pîr. (s. 388-389)

NÂz: Tasavvufta; a) Sevgisinin, dertli ve mahzun Âşığına guc vermesi. b) Sevgilisinin Âşığını kandırması, ona cilve yapması, bilmezlikten gelmesi. NÂz ehli: Hakk’a nazı gecen, Hakk’a karşı nazlanan velî. Naz ehli, Yuce Mevl ile gayet samimi, her turlu resmiyetten ve kayıttan uzak sohbet eder ve ona iclerini dokerler. Cuneyd BağdÂdî: “Uns ehli munÂcÂt esnasında oyle sozler soyler ki halk bu sozleri kufur sayar” der. (s. 401)

Nazar: Bakmak, bakış. Tasavvufta; şeyhlerin ve ermişlerin muridlere ve sulûk ehline bakışı ki bu bakış ruhlarına tesir ederek onlara yeni bir şekil verir, gonullerini feyzle doldurur, ruhlarını olgunlaştırır. Bu nazarın eğitici ve yetiştirici bir ozelliği olduğu icin “velîler muridlerini kaplumbağanın yavrularını yetiştirmeleri gibi nazarla yetiştirirler” denilmiştir. Nazar-ı HakkÂnî: Şeyhin nazarı ile muridin aşk ve cezbeye tutularak fenÂya ermesi. “Sûfîlerin sohbeti gibi nazarları da feyz kaynağıdır. Zira onların nazarı, ayn-ı nazar-ı Hak’tır.” (s. 402)

NiyÂz: DuÂ, yalvarma, tevÂzu gosterme, selÂm, himmet, baş kesmek. Tasavvufta niyaz: “Derviş, huzûr-ı murşide vardıkda murşidini hak bilerek hayır himmet talebi icin yuzunu gozunu yerlere surerek niyaz etmek ÂdÂb-ı tarîkattandır.” “İnhin ederek şeyhin el, diz ve eteğini tutmak ve opmek”. NiyÂz ve niyÂz Âyini, bazen muridin şeyhine secde etmesi şeklini de almıştır. (s. 411-412)

Nubuvvet: Peygamberlik. Tasavvufta; İbn Arabî, Son peygamber Hz. Muhammed (s.a.s.)’in getirdiği şeriat cercevesinde evliyÂnın keşf ve ilham yoluyla Allah’tan aldıkları irfÂna ve bilgilere umûmî ve mutlak nubuvvet adını vermektedir. (s. 415)

NucebÂ: Seckinler, soylular. Tasavvufta; kırklar. Bunlar halkla ilgili hususları duzeltir, onların yuklerini taşır, sadece halkın hukuku konusunda faÂliyet gosterirler. (s. 416)

NukabÂ: Nakibler, denetciler, gozetleyenler. Tasavvufta; BÂtın ismiyle tahakkuk edip bu ismin mazharı olduklarından halkın iclerine bakıp (ruhlarını okuyup) oradaki en gizli hususları acığa cıkaran uc yuzler. Sırları orten perdeler onlar icin ortadan kalktığından bu gibi hususları bilirler. Bursevî bunların sayılarının 12 olduğunu soyler. (s. 416)

Pîr: Yaşlı kişi, ihtiyar. Tasavvufta; şeyh, murşid. Pîr-i tarîkat: Tarîkatın ilk kurucusu, sÂhib-i tarîkat. “Pîr aşkına”, “pîr hakkı icin”, “pîrim hakkı icin” deyimleri, yemin olarak kullanılır. Bir işe teşebbus edildiği zaman: “Y Allah y pîr” denir. Tekkelerde ve turbelerde tarîkat kurucusu şeyhin ismi “y Hazret-i Pîr” diye başlar. Pîr-i hÂcÂt: İhtiyacları karşılayan şeyh. (s. 420-422

RÂbıta: Bağ, ilişki. Tasavvufta; murîdin, rûhaniyetinden feyz alacağına inanarak kÂmil şeyhinin sûretini (şeklini) zihninde tasavvur etmesidir. RÂbıta: Muridin şeyhini severek yÂdetmesi ve sûretini zihninde canlandırmasıdır. RÂbıta, muridin kalben şeyhi ile beraber olmasıdır. Muridin ilk hedefi, şeyhinde fÂni olmaktır. Zira şeyhte fÂni olmak, Allah’ta fÂni olmanın mukaddimesidir. SÂlik, rÂbıta vÂsıtasıyla once şeyhi ile, sonra Allah ile mÂnevî ve bÂtınî bir ilişki kurar. (s. 425) ***

Racul, ricÂlu’l gayb: Racul: Adam, merd, kişi. Tasavvufta; İster erkek ister kadın olsun Hakk’ın dostluğunu kazanmış faal, hakşinas, Âdil ve faziletli şahsiyetler. (s. 430-431)

RûhÂnî: Tamamengayrı maddî ve gayri cismÂnî varlıklara (melek ve cin gibi) rûhÂnî dendiği gibi, rûh tarafı madde tarafına ağır basan varlıklara da rûhÂnî denilir. Gerek gayri muslimlerin azizlerine, gerekse evliyÂya rûhÂnî denilir. (s. 440)

SÂlik: Yolcu. Tasavvufta; a) Allah'a giden yolu tutana seyr halinde bulunduğu surece muridle muntehî (vÂsıl, eren) arasındaki mutavassıta (ortadakine) sÂlik denir. İlmi ve tasavvuru ile değil; hÂli ile makamlarda seyreden sÂlik bu halde iken ayne’l-yakîn turunden bilgi sahibi olur. b) Menzil-i maksûda varmak azmi, hedefe ulaşmak kararı ile tasavvuf yolunu tutan, bu yolun gerektirdiği hususları maddî ihtiyaclardan onde tutan, tasavvufu meslek edinen insanlar. (s. 451)

Sekr: Sarhoşluk, mest olmak, kendini kaybetmek. Tasavvufta; a) ZÂhirî ve bÂtınî kayıtları bir yana bırakıp Hakk’a yonelmek. b) Kuvvetli bir vÂrid (tecell&#238 ile kendinden gecip rûhî bir haz ve zevke erme. c) Sekr, vecd ehline hastır. Sekr halindeki sÂlik, şer’î hukumlere aykırı sozler soyleyebilir, davranışlarda bulunabilir. (s. 457-458)

Sekizler: Gayb erenlerden olan sekiz evliyÂ. Bunlara kahr ricÂli, kuvvet ricÂli de denir. Şiddetli ve hiddetli velîlerdir, himmetleri faal ve tesirlidir. Teveccuh ettikleri ruhları etkileri altına alırlar. Tasarruf sahibidirler, murad ettikleri nesneler vucuda gelir, teveccuhlerinin semeresi hÂsıl olur. Bunlara hurmet edilir, ama yakınlarında olmaktan sakınmak lÂzımdır. (s. 458)

SelÂm secdesi: Sûfîlere gore, ibÂdet secdesinin dışında secde-i tahiyyÂt denen, saygı ve sevgi duyulan bir insana selÂm secdesi vardır. Sonraki bazı mutasavvıflar selÂm secdesini cÂiz gormuşlerdir. Mevlevî şeyhleri ve dervişleri, baş keserek birbirine secde ederler. Secdeyi Hz. MevlÂn teşrî etmiştir (meşrû kılmıştır). Bazı tarîkatlarda dervişler şeyhlerinin eteklerini oper, ayak bastıkları yere yuz surer. Hukumdarlara ve din ulularına secde etmek, oteden beri şark kavimlerinde Âdettir. (s. 460)

Şeyh: Coğulu; MeşÃ‚yih, şuyûh, eşyÂh. Yaşlı, ihtiyar, pîr, bey, onder, kabile başkanı. Tasavvufta; a) Nefsinden fÂni Hak’ta bÂki velî, Hak dostu. b) TÂliplere rehberlik etmek ve onları irşÃ‚d etmek ehliyetine ve liyÂkatine sahip olan insan-ı kÂmil, rehber, delil, murşid. Şeyh, kÂmil ve mukemmildir; başkalarını da kemÂle erdirir. Şeyh-i tarikat: Murid ve muntesiblerini, bir annenin bebeğini terbiye etmesi ve yetiştirmesi gibi terbiye edip yetiştiren şeyh. Tarîkat şeyhleri boyledir. Bunlar murid ve muntesiblerinin mal, beden ve ruhları uzerinde mutlak olarak soz sahibidirler. Murid ne dil, ne kalb ile şeyhine itiraz edebilir. Şeyhine “hayır!” diyen bir murid iflÂh bulmaz. Şeyhe karşı işlenen gunahın tevbesi olmaz. Şeyhin onundeki murid, gassÂlin onundeki cenÂze gibidir, irÂdesi yoktur; şeyh ona hangi şekli verirse onu muhÂfaza eder, şeyhte fÂni olmak Allah’ta fÂni olmanın mukaddimesidir. Allah'a giden yol, şeyhten gecer. Şeyhi olmayanın şeyhi şeytandır. Şeyh keşif ve kerÂmet sahibidir. Allah’ın arz uzerindeki halifesidir. Allah adına hareket eder. Şeyh, Hz. Peygamber’in nÂibidir, Onun temsilcisidir. (s. 496-497)

Tarîkat: Yol. Tasavvufta; Hakk’a ermek icin tutulan, birtakım kuralları ve Âyinleri bulunan yol. Gercek anlamda tarîkatlar hicrî 6.; milÂdî 12. asırda ortaya cıkmaya başladı. Kadiriyye, RifÂiyye, Yeseviye, BektÂşiye, Nakşbendiye, Kubreviye, Mevleviye, Halvetiye ve ŞÃ‚zeliye bunların en tanınmışlarıdır. Tarîkatler arasında ortak esaslar bulunduğu gibi; bircok farklı yonler de bulunur. (s. 510-511)

Tasarruf: FaÂliyet gostermek, yetki kullanarak iş yapmak. Tasavvufta; KerÂmet gostermek, olağanustu yollardan iş yapmak ve tesir etmek, insanlara ve eşyaya hukmetmek ve onları idare etmek, Allah’ın eşyayı ve butun varlıkları velîsine musahhar kılması. Hakikatte tasarrufta bulunan (mutasarrıf) Allah’tır. Fakat velîler de himmetleriyle varlıklar uzerinde tasarrufta bulunurlar. Zira Allah her şeyi onlara musahhar kılmıştır. Velîler himmetleri ile tasarrufta bulunurlar. Fakat ism-i a’zamla tasarrufta bulunduklarına da inanılır. Bazı velîlerin oldukten sonra da tasarrufta bulunduklarına inanılır. (s. 512)

Tayy-i mekÂn: Yerin durulmesi, mesÂfenin kısalması sûretiyle gercekleşen kerÂmet, ucmak. Bast-ı zaman: Zaman icinde zaman yaratmak. (s. 514). (Tayy-ı mekÂn, yerin, evliy icin katlanarak kuculmesi demektir. EvliyÂ, aynı saatlerde birkac yerde bulunabilir; yani yerin katlanmasıyla, velî olan zat, aynı saatlerde dunyanın, birbirinden son derece uzak bircok yerlerinde bulunabilir. -F. Aydın, s. 287-)

Tayy-i zaman: Zaman icinde zaman yaratmak. (s. 514). (Tayy-ı zaman, zamanın durdurulması anlamına gelir. Velî, bu sûretle, bir yandan bulunduğu yerde zamanı durdurarak, ya da zamanın akışını, bir diğer yerdeki zamanın akışına gore yavaşlatarak yaşar. Zamanın katlanmasıyla, -ya da durdurulmasıyla- evliyÂ, orneğin birkac saniye icinde başka bir ulkeye intikal ederek orada yıllarca kaldıktan, hatta ev, bark, coluk cocuk sahibi olduktan sonra tekrar eski yerine doner ve hayatına, kaldığı noktadan devam eder. Oyle ki donduğu zaman, meselÂ, gitmeden once onune konmuş olan yemek hÂl sıcacık durmaktadır. Onu sofrada bekleyenler sadece birkac saniye icinde ortadan kaybolmuş olmasına hayret ederler vb. -F. Aydın, s. 287-)

Teberruk: Bir şeyi kudsî (kutsal) sayıp ondan bir hayır, bir fayda, bir uğur, bir bereket ummak. (s. 514)

Tecellî: ÂşikÂr olmak, acığa cıkmak, gorunmek, zuhûr etmek. Tasavvufta; gaybden gelen ve kalbe zÂhir olan nurlar. Gorunmeyenin kalpte gorunur hale gelmesi. (s. 514-516)

Tecessud: Cesedleşme, maddeleşme, bedenleşme. Tasavvufta; Rûhun ceset ve madde haline gelmesi, bedenleşmesi. a) Bir velînin rûhu başka bir yerde, ayrı bir beden ve madde kalıbı ile zÂhir olabilir. b) Olen bir velînin rûhu eskisinin tıpkısı olan bir beden kalıbı ile zÂhir olabilir. Tecessud, reenkarnasyon ve tenÂsuhten ayrı bir olaydır. (s. 516)

Teferruc: Seyretme, temÂşÃ‚ etme. Tasavvufta; mÂnen yukselen sÂlikin rûhî bir mi’rÂc yapması, ulvî-suflî, maddî-mÂnevî butun Âlemlerde seyahat etmesi, her şeye yukarıdan bakması. (s. 519)

Teveccuh: Yonelme, oz alÂka. Tasavvufta; a) Şeyhin Hakk’a, muridin murşide yonelmesi, gonlunu ona bağlaması. b) Nakşîlikte muhabbet rÂbıtasının bir şekli. Murid, şeyhin rûhÂniyetine muhabbet yoluyla teveccuh eder, teveccuh esnÂsında oyle bir istiğrak (trans) haline gecer ki, beşerî ve bedenî varlığından haberdar olmaz. Bu durumda şeyhin rûhÂniyeti muridin bÂtınında faÂliyete gecip onun beşerî vasıflarını ortadan kaldırır, tedrîcen murid, murşidinin rûhÂnî vasıflarıyla sıfatlanır. Şeyhin muridine teveccuhu, butun mÂnevî gucunu ve rûhÂnî tesirini muridin kalbi uzerine yoğunlaştırarak ona feyz akıtması, onu buyuk bir mÂnevî değişime uğratmasıdır. (s. 530-531)

Turbe: Toprak, hÂk. Tasavvufta; Bir ermişin ve yatırın kabrinin bulunduğu ustu kapalı mekÂn, ziyÂret yeri. Buralara adaklar adanır, mumlar yakılır, dilekler dilenir, serili postlarda namaz kılınır, du edilir, paralar verilir, capıtlar bağlanır. Ermişin ve yatırın sağ insanlara mÂnen, ama gercekten yardımcı olacağına inanılır. (s. 538-539)

Ucler: Uc buyuk velî. Gayb erenlerden uc ulu ermiş. Ucler, Hak’tan istimdad eder, halka imdad eder, insanlara şiddet ve kahr ile değil; mulÂyemet ve merhametle muÂmele ederler. Ucler, erkeklerden de kadınlardan da olabilir. Uclerden biri aralıksız ve kesintisiz Hak’tan aldığı feyzi halka akıtır. Ucler bir kutub, iki imamdan oluşur. Kutb veya gavs-ı a’zam, Alah adına mulk ve melekût Âlemini idÂre eder. Kutbun iki vezîri (yardımcısı) vardır. Bunlara imÂmÂn denir. Pekcok yore, turbe, mahalle, semt ve kasaba; ismini uclerden alır. (s. 545)

Vahdet-i şuhûd: Vahdet; Birlik demektir. Vahdet-i şuhûd: Tasavvufta; sÂlikin her şeyi Allah olarak, Allah’ın tecellîleri olarak gormesi, O’ndan başkasını gormemesi hali. Bu hal, sekr, galebe ve gaybet gibi isimler verilen vecd ve istiğrak halinde kendini gosterir. Bu halde iken sÂlik, nefsinden fÂni olması sebebiyle kendini de gormediğinden HallÂc gibi: “Ene’l-Hak” der. Bayezid BestÂmî gibi, “SubhÂnî m a’zame şÃ‚nî (Bana tesbih olsun, benim şÃ‚nım ne yucedir!)” der. “Cubbemin altındaki, Allah’tan başka bir şey değil” der. Yûnus gibi “Ete kemiğe burundu, Yûnus diye gorundu” der. Fakat bu hal gectikten sonra Hak ile halkı ayrı ayrı gorur, yaratanı yaratılandan ayırır. (s. 553)

Vahdet-i vucud: Bir bilme, Allah’tan başka varlık olmadığının idrÂk ve şuûruna sahip olmak. Şuhûdî tevhidde, yani vahdet-i şuhûdda sÂlikin her şeyi bir gormesi gecicidir; birlik, bilgide değil; gormededir. Vahdet-i vucudda ise, birlik bilgidedir. Yani sÂlik gercek varlığın bir tane olduğunu, bunun da Hakk’ın varlığından ibÂret bulunduğunu, Hak ve O’nun tecellîlerinden başka hicbir şeyin hakiki bir varlığı olmadığını bilir. Ancak, vahdet-i vucud ehli, bu bilgiye nazarî olarak değil; yaşayarak ve mÂnevî tecrube ile ulaşır. Bunun boyle olduğunu başka bir yoldan bilmenin bir değeri yoktur. Vahdette kesret – kesrette vahdet: Birlikte cokluk – coklukta birlik. Vahdet ehline gore vahdet gercek, kesret hayaldir. Bir olan varlığın cok gorunmesi sadece bir gorunuş meselesidir. Gercek sûfî, coklukta birliği gorur. “L maksûde (l matlûbe, l murÂde) illÂllah” kusûdî, “l meşhûde illÂllah” şuhûdî, “l mevcûde illÂlllah” vucûdî tevhiddir. (s. 553-554)

Vahiy: Hakk’ın hitÂbı. Sûfîlere gelen ilhÂm. İbn Arabî; “Sozlerimiz vahy-i kelÂm değildir ama vahy-i ilhamdır” der. (s. 554)

VelÂdet: Doğum. Tasavvufta; TÂlibin murşide intisab etmesi ve tarîkate girmesi. Buna velÂdet-i sÂniye (ikinci doğum, mÂnevî doğum) denir. Şeyh ile murîdi arasında oyle bir kaynaşma (teelluf) hÂsıl olur ki neticede murîd şeyhin parcası olur, tıpkı tabiî velÂdette oğul babanın parcası olduğu gibi. “İnsan iki kere doğmadan melekût Âlemine yukselemez.” İlk doğumla madde Âlemi ile irtibat kuran insan, ikinci doğum ile melekût Âlemi ile irtibat kurar. Murîdin babası, onun bedeninin, şeyhi ise rûhunun var oluş sebebi olduğundan, şeyh baba, murîd onun oğludur. Murid, babasının bel, şeyhinin yol evlÂdıdır. Şeyh, bir anne bebeğini nasıl sutu ile beslerse, oylece onu irfÂnı ve feyzi ile besler. Buna red (sut emme suresi) denir. Seyr ve sulûkunu tamamlayan ve rûhen olgunlaşarak bÂliğ ve reşîd olan murîde şeyh icÂzetnÂme (hilÂfetnÂme) verir. Buna fitÂm (sutten kesme) denir. Bu yuzden muridler, şeyhlerine baba (eb, vÂlid, peder); şeyhler ise muridlerine evlÂdları nazarıyla bakarlar. (s. 563-564

Vesîle: VÂsıta, aracı, sebep, bahÂne. Tasavvufta; a) Allah'a yaklaşmak veya bir dileğin kabul edilmesini veya bir musîbetin defedilmesini sağlamak icin ermişlerin turbelerine gidip onların ruhlarında ve yatırlardan meded ummak. Tasavvufî anlamda vesîle ve tevessul budur. (s. 568)

Yatır: Ermişlerin gomulu olduğuna ve ziyÂretcilerine fayda ya da (carparak) zarar verdiğine itikad edilen mezarlar. (s. 578)

Yediler: Yedi buyuk velî, gayb erenlerden yedi ulu ermiş. Bunlara ricÂl-i ûl da derler. Her nefeste mi’rÂc yapıp Allah’ın huzûrundan marifet-ilim tahsil ederler. Yediler, yedi abdal denilen RicÂlu’l-gaybden ayrıdır. Pek cok semt, turbe ve mahalle; ismini yedilerden alır. (s. 579)

Zıllullah: Tanrı’nın golgesi. Tasavvufta; vÂhidiyet mertebesini kendi gerceği haline getiren insan-ı kÂmil. (s. 587)

ZiyÂret: MubÂrek ve kudsal olduğuna inanılan ermişlere ait kabir ve turbelerin ziyÂret edilmesi; Buralarda du ve ibÂdet edilmesi, kurban kesilmesi. ZiyÂret edilen yere ziyÂretgÂh (mezar) denir. (s. 591)

Not: Tum bu kavramların yukarıdaki anlamları, tasavvuf felsefesine goredir. Tasavvuf erbÂbının kendi inancları doğrultusunda bu kelimelere yukledikleri anlam ve yorumları aksettirmektedir. Veli ve evliy kavramlarının tasavvuftaki karşılıklarını daha iyi anlayıp değerlendirme yapabilmeye yardımcı olacakları duşunulduğunden bu tasavvufî lugatce hazırlanmıştır.


* “Murîdim ister doğuda olsun ister batıda / Hangi yerde olsa da yetişirim imdÂda.” A. GeylÂni’ye ait olan bu şiir icin (bkz. S. Nursi, Sikke-i Tasdik-i Gaybî, RisÂle-i Nur Kulliyatı, Nesil Y. c. 2, s. 2083)

“Darda kalmış kişi du ettiği zaman onun yardımına kim yetişiyor da sıkıntıyı gideriyor ve sizi yeryuzunun hÂkimleri yapıyor? Allah ile beraber başka bir ilÂh mı var? Ne kadar az duşunuyorsunuz.” (27/Neml, 62)

“De ki: Allah’ın dışında kuruntusunu ettiklerinizi cağırın bakalım; onlar, sıkıntınızı ne gidermeye, ne de bir başka tarafa cevirmeye guc yetirebilirler.” (17/İsrÂ, 56)

"Yoksa onlar Allah'tan başkasını şefaatciler mi edindiler? De ki: Onlar hicbir şeye guc yetiremezler ve akıl erdiremezlerse de mi (şefaatci edineceksiniz)? De ki: Butun şefaat Allah'ındır. Goklerin ve yerin hukumranlığı O'nundur. Sonra O'na donduruleceksiniz." (39/Zumer, 43-44)

"İzni olmadan O'nun katında kimmiş şefaat edecek?..." (2/Bakara, 255)

*** RÂbıta konusunda geniş bilgi almak isteyenler, Ferit Aydın’ın Ekin yayınlarından Tarikatta RÂbıta ve Nakşibendilik adlı kitabına bakabilir.


"Ve derler ki: 'Rabbimiz biz efendilerimize, buyuklerimize itaat ettik de, boylece onlar bizi yoldan saptırdılar." (33/AhzÂb, 67)

"Rabbinizden size indirilene uyun. O'ndan başka evliyÂnın/dostların peşlerinden gitmeyin. Ne kadar da az oğut alıyorsunuz." (7/A'rÂf, 3)


Velî kavramını ozetlersek; İslÂm, normal hallerdeki beşerî munÂsebetleri tanzim ederken, kavramın butun mÂnÂları itibarıyla muslumanın velîsinin, ancak, kendisi gibi musluman olacağını, gayri İslÂmî unsurların muslumanın velîsi olamayacağını ifade etmiştir. Buna gore, ne yahûdi ve hıristiyanları ne de munÂfık ve gayr-ı muslimleri, bir musluman, velî/dost edinemez. Ancak, ihtiyac halinde insanlığın gereği olan guler yuz ve tatlı soz soylemek mÂnÂsına gelen mudÂr ve şerlerinden korunmak icin gonlundeki duygu, duşunce ve inancı saklı tutmak kaydıyla takıyye yapması cÂizdir.

Musluman olmayanlarla velÂyet/dostluk icinde bulunmayı yasaklayan İslÂm, şerlerinden emin olunması halinde İslÂm’ın ve muslumanların maslahatına olan konularda ticaret, ziraat, sanat ve muspet bilimler arasında yardımlaşmaya, ittifak ve anlaşma yapmaya musaade etmiştir. Aynı şekilde sadece ehl-i kitap kapsamına giren gayr-ı muslimlerin yemeklerinden yiyip zin etmemeleri ve iffetli olmaları şartıyla bayanlarını nikÂhlamaya izin vermiştir.

Allah, butun muttakîlerin velîsidir, zÂlimler ise ancak kendileri gibi zÂlim ve inkÂrcılara velî olabilirler. Şuphesiz ki korkmadan gunaha dalan ve şirk koşarak Allah’tan uzaklaşan kimseler zÂlimdirler (45/CÂsiye, 19).

Velî kavramı, tarihsel surec icinde, ozellikle tasavvufun etkisiyle Kur’an’daki anlamının dışına kaydırılmış, muttakî mu’minlerin vasfı olmaktan cıkarılıp, olağanustu ozellikleri bulunan insanustu şahsiyetlerin sıfatı olarak kullanılmıştır. Velî sıfatını butun mu’minler, Kur’an’daki şekliyle anlayıp hayatlarına gecirmeli, kÂfirleri velî/yonetici kabul etmemeli, kendileri de birbirlerinin velîsi/dostu olmak icin gorevlerini yerine getirmeli, velînin kerÂmetle ve ozel statulerle ilgisi olmadığını kabullenmelidir

Kavram Tefsiri
__________________