Almanya'daki Avrupa Molekuler Biyoloji Laboratuvarı (EMBL) ve Fransa'daki Curie Enstitusu'nden bilim insanları, memeli dişilerdeki X kromozomuna dair onemli bir keşif yaptı. Araştırmaya gore SPEN proteini, X kromozomunu etkisizleştirme surecinde kritik bir rol oynuyor. SPEN proteini vasıtasıyla dişi memeli embriyoları iki X kromozomundan birindeki gen ifadesini baskın hÂle getiriyor.
Nature dergisinde yayınlanan makaleye gore bilim insanları, SPEN proteininin X kromozomu uzerindeki aktif genleri nasıl hedef alıp onları susturduğunu gosteriyor. Yeni calışma, X kromozomunu etkisizleştirme surecine ilişkin yeni bir bakış acısı getiriyor.
[h=2]İkinci X kromozomu 'susturuluyor'[/h]
Memelilerde erkek ve dişiler, cinsiyet kromozomları aracılığıyla farklılaşıyor: Erkeklerde bu dizilim, XY iken dişilerdeyse XX. Bu durum, potansiyel bir dengesizliğe neden oluyor cunku X kromozomu uzerindeki binden fazla gen, erkeklere nazaran dişilerde iki kat fazla olarak karşımıza cıkıyor. Erken embriyonik olumlere neden olduğu gosterilen bu dengesizliği aşmak icin dişi embriyolar, iki X kromozomunun birinin uzerindeki gen ifadelerini devre dışı bırakıyor.
Bilim insanları, genlerin X kromozomu uzerinde nasıl susturulduğunu anlayamıyordu ancak Xist adı verilen bir molekulun bu sureci başlattığı biliniyordu. Xist, hucrenin DNA'sını kalıp olarak kullanan ancak protein yapımı icin talimatlar taşımayan turde bir RNA. Xist de ifade edildiği kromozomu kaplayarak onun susturulmasına neden oluyor.
Son calışmaya kadar gen susturulması mekanizmasına aracılık eden Xist'in başlattığı surecin tamamı gizemini koruyordu. Araştırmayla birlikte X kromozomunu etkisizleştirmede anahtar bir rol oynayan SPEN proteininin fare embriyolarında ve embriyonik kok hucrelerde nasıl faaliyet yuruttuğu tespit edildi. Yeni calışma, 1961 yılında Mary Lyon tarafından keşfedilen X kromozomunun etkisizleştirilmesi surecini ilk kez ayrıntılı kavramamızı sağladı.
[h=2]Susturulan genler, hucre olene kadar orda kalıyor:[/h]
SPEN'in faaliyetini gostermek icin bilim insanları, kok hucredeki SPEN yoğunluğunu azalttı ve X kromozomu etkisizleştirilmesinin gercekleşmediğini tespit etti. Yine SPEN'in kromozoma bağlandığı zaman işini yaptığı gozlemlendi.
Surec başladığında Xist harekete geciyor ve SPEN'i bağlıyor, SPEN de X kromozomu boyunca toplanıyor. Sonrasında SPEN, aktif genlerin duzenleyici bolgeleriyle etkileşime geciyor. Genlerin etkisizleştirilmesi başarılır başarılmaz SPEN, bağlantısını kesiyor. Sonrasında bu genler, hucrenin yaşam suresi boyunca etkisiz kalıyor.
Bilim insanları, SPEN'in ozel bir bolgesi olan SPOC'un gen susturulmasında ozel bir rol oynadığını da keşfetmiş. SPOC, RNA icerisine DNA'nın kodları aktarılırken RNA sentezinde gorev alan cok sayıda proteinle de etkileşime geciyor. SPOC, bunun yanı sıra kromatin yeniden modellemesi ve modifikasyonu surecleriyle de etkileşim hÂlinde.

Bilim insanları, X kromozomunun etkisizleştirilmesi surecinin arkasındaki mekanizmayı anlamada henuz başlangıc aşamasında olunduğunu da belirtiyorlar.