Hicrî ikinci asrın sonlarına doğru intişÃ‚ra başlamış olan tarikatlerin an'ane ile silsilelerinin cihÂryÂr-ı guzîne ve Hazret-i Fahr-i Alem sallallahu aleyhi ve sellem Efendimize kadar dayandığı rivayet edilmektedir.
Tasavvufun doğuşundan, tarikatlerin intişarına kadar gecen zamanı tasnife tabi tutacak olursak, şu devreleri muşahede ederiz:
a) Tarikat oncesi tasavvuf,
b) Şahıslar etrafında sistemli ve teşkilatlı bir şekilde gelişen tasavvuf.
Tarikat oncesi tasavvufun umumî manzarası, Kur'an-ı Kerim'in hukmunde ve Peygamber Efendimizin izinde gitmekle yetinmekten yani zuhdden ibarettir. Bu devirde sofîler azdır.1
İlk sofîler
Bu devir sofîlerinden en evvel manaları bildiren Hasan Basri'dir. En evvel işaretleri ibare ile beyan eden ve Mısır'da en evvel ahval ve makamat hakkında soz soyleyen Zunnûn Mısrî'dir. En evvel fena ve bak hakkında soz soyleyen ve "tasavvuf dili" namını alan Ebû Saîd el-Harraz'dır Bağdad'ta en evvel tevhid hakkında soz soyleyen Seriyy-i Sakatî'dir. Makamat yani ariflerin mezhebleri hakkında soz soylemeyen Ebû Cemre Muhammed bin İbrahim'dir. En evvel Horasan'da ahval hakkında soz soyleyen Şakik Belhî'dir. İlk tasavvuf cereyanı uyandıran Fudayl bin İyad'dır.2 Merv şehrinde en evvel ahvÂlden bahseden Ebû'l-Abbas Kasım bin SeyyÂr el-Mervezî idi. Nişabur'da tasavvuf, Ebû Ali Muhammed bin Abdi'l VahhÂb Sekafî ile zahir olmuştur. Nişabur'da Melamiyye tarikatini neşreden Hamdun Kassar'dır.3 Şiraz'da ahval ve sofiyye'nin mertebelerini neşreden Ebû'l-Abbas Ahmed bin İmrÂn'dır. Camilerde alenî olarak tasavvuf dersi veren Yahya bin Muaz Razî'dir. Suriye'de tasavvuf İbrahim Edhem ile başlamıştır.4
Risale-i Kuşeyrî'ye gore başlıca sofiyye:
İbrahim bin Edhem, Zunnûn Mısrî, Ma'rûf Kerhî, Seriyy-i Sakatî, Bişr-i Hafi, Ebû Yezid Bistamî, Cuneyd Bağdadî dahil olmak uzere seksen uc tanedir.
Tasavvufun şahıslar etrafında sistemleşerek, teşkilatlı bir şekilde yayılma devri, takriben hicrî beşinci asırda başlamıştır. Bu devirde muessisler (tarikat kurucuları) ve muceddidler (kol kuranlar) onemli bir rol oynamışlardır.
Oniki buyuk tarikat
Bu devirde tasavvuf buyuk şahsiyetler elinde sistematik bir hale getirilmiş, dergahlar, hankÂhlar etrafında teşkilatlanmış olarak gorulur. İlk devrede ekilen manevî tohumlar geniş sahalara serpilmiştir. Boylece İslam dininin yayıldığı hemen her yerde buyuk şahsiyetler yetişmeye başlamıştır.5
Basra ve civarında başlayan tasavvufî hareketler, daha sonraları Turkistan'da sistemli bir şekilde gelişmeye devam etmişti
MÂruf olan tarikatleri oniki diyenler vardır. Bunların ve kurucularının isimleri sırasıyla aşağıya alınmıştır:
1. Kadiriyye: Abdu'l-Kadir Gîlanî,
2. Yeseviyye: Ahmed Yesevî,
3. RıfÂiyye: Ahmed Rıfaî,
4. Kubreviyye: Necmuddin Kubra,
5. Medyeniyye: Ebu'l-Medyen Şuayb bin el-Huseyin,
6. Desûkiyye: İbrahim ed-Desûkî,
7. Bedeviyye: Seyid Ahmed Bedevî,
8. Şazeliyye: Ebû Hasan Takıyyiddin Ali bin Abdillah eş-ŞÃ‚zelî,
9. Ekberiyye: Muhyiddin İbnu'l Arabî,
10. Mevleviyye: Celaleddin Rumî,
11. Sa'diyye: Sa'deddin Muhammed el-CebbÂvî,
12. Nakşibendiyye: BahÂuddin Nakşibend.
Bu tarikatlar ve şûbelerinden memleketimizde vaktiyle;
KÂdiriyye'nin: Eşrefiyye,
Ekberiyye'nin: Melamiyye, Melamiyye-i Bayramiyye, Halvetiyye,
Halvetiyye'nin: Rûşeniyye, Gulşeniyye, Sunbuliyye, Şa'baniyye, UşşÃ‚kiyye,
Melamiyye'nin: Celvetiyye,
Celvetiyye'nin: Mısriyye, CerrÂhiyye, Bekriyye, SelÂmiyye,
Desûkiyye'nin: Zeyniyye... Kolları yaygın idi.

---------------------------------------------------------

1_ K. E. Kurkcuoğlu, Tasavvufa Dair.
2_ Şakik Belhî ve Fudayl bin İyad, İmam-ı A'zam'ın talebeleridir.
3_ Melamiyye, levmedenin levminden (cekiştirenlerin, azarlayanların kınamalarından) cekinmeden, korkmadan iyi ameller işleyen ancak yaptıklarını gizleyerek, kendilerini avamdan alelÂde kimseler olarak gosterenlerin yolu.
4_ Turk-İslam Ansiklopedisi.
5_ K. E Kurkcuoğlu, aynı yazı.
__________________